Παναΐτ Ιστράτι: Ο “Μαξίμ Γκόργκι των Βαλκανίων” δίνει τον Ιανουάριο του 1928 διάλεξη για την Οκτωβριανή Επανάσταση στην Αθήνα και επισκέπτεται το σανατόριο Σωτηρία προκαλώντας την απέλασή του ως επικίνδυνου από τις ελληνικές Αρχές!

Γράφει ο Δημήτρης Δαμασκηνός,

φιλόλογος, ιστορικός ερευνητής,

Συμπληρώνονται σήμερα 134 χρόνια από την ημέρα που γεννήθηκε ο Παναΐτ Ιστράτι (10 Αυγούστου 1884), ο σπουδαίος αυτός Ρουμάνος συγγραφέας ελληνικής καταγωγής [1] που στις μέρες μας, αν και έχει λίγο-πολύ σβηστεί από τη μνήμη του πολυάριθμου κοινού, [2] δεν παύει να είναι ένας σπουδαίος συγγραφέας, τον οποίο, όταν ο Ρομαίν Ρολλάν τον παρουσίαζε το 1924 στο ευρωπαϊκό κοινό τον χαρακτήρισε ως τον “Μαξίμ Γκόργκι των Βαλκανίων”.

Ο πατέρας του ήταν ο Γεώργιος Βαλσάμης από την Κεφαλονιά και η μητέρα του η Ζωίτσα Ιστράτι από τη Βραΐλα της Ρουμανίας. Πήρε το όνομα του αδελφού του, Παναγιώτη, ύστερα από τον πρόωρο θάνατο του τελευταίου.

Χρόνια περιπλανήθηκε στις χώρες της Μεσογείου: “Περπάταγε κάτω από τον καφτό ήλιο της Αφρικής, ή με βροχή, άστεγος πολλές φορές, πεινασμένος πολλές φορές, πάντα αξεδίψαστος να βλέπει και ν’ ακούει για την ομορφιά της ζωής”, θα γράψει ο Γιάννης Μαγκλής στην εισαγωγή της ελληνικής μετάφρασης του Μπάρμπα-Αγγελή [3]. Και θα συνεχίσει συμπληρώνοντας:    

“Και τι δεν έκανε για να κερδίσει τον “επιούσιον”; γκρούμ σε ξενοδοχείο, βοηθός ζαχαροπλάστη, σαλεπιτζής, γκαρσόνι σε καμπαρέ, κλειδαράς, χαλκωματάς, μηχανικός, εργάτης, χτίστης, μπογιατζής, εκφορτωτής, υπηρέτης σε σπίτια, διαφημιστής πλανόδιος, επιγραφοποιός, περιπτεριούχος, δημοσιογράφος, φωτογράφος… Έμεινε στην Αίγυπτο, τη Συρία, τη Γιάφα, το Μπερούτι, τη Δαμασκό, το Λίβανο, σεργιάνισε την Ανατολή, έμεινε στην Ελλάδα, την Ιταλία, τη Γαλλία, απένταρος τις πιότερες φορές, συχνά λαθρεπιβάτης, που τον ξετρύπωναν στο χρόνο του ταξιδιού για να τον πετάξουν έξω στο πρώτο λιμάνι που έπιανε το καράβι” [4]. Και παράλληλα “διαβάζει μέσα στις αλήτικες πορείες του τη ρούσικη λογοτεχνία, ακούει στους καφενέδες ανατολίτικες ιστορίες και παραμύθια της Χαλιμάς” [5].    

Ο συγγραφέας συνδέθηκε με βαθιά φιλία με τον Νίκο Καζαντζάκη σε μια καθοριστική στιγμή για τη ζωή του. Οι δύο συγγραφείς που θα έγραφαν λαμπρά κεφάλαια στην ιστορία της παγκόσμιας λογοτεχνίας, συναντήθηκαν για πρώτη φορά στη Μόσχα, στις 13 Νοεμβρίου του 1927, ως προσκεκλημένοι της σοβιετικής κυβέρνησης στην 10η επέτειο της Επανάστασης». “Και οι δύο, ενταγμένοι στο μέτωπο της Αριστεράς της εποχής εκείνης. Ο Παναΐτ ερχόταν, για πρώτη φορά, από το Παρίσι, ως αντιπρόεδρος της Εταιρείας Φίλοι της Σοβιετικής Ένωσης, ο Νίκος, κηρυγμένος θαυμαστής της Οκτωβριανής Επανάστασης, βρισκόταν εκεί για τρίτη φορά” εξηγεί η κ. Λαζάρ [6].

Ο Καζαντζάκης γνώριζε βέβαια τα βιβλία του Παναγιωτάκη και θαύμαζε τον κύριο ήρωά του, τον Ανδριανό Ζωγράφι, που ήταν ο ίδιος ο Ιστράτι: “-Είσαι ο Ανδριανός απαρράλλαχτος! του ‘πα γελώντας. Δεν είσαι επαναστάτης, όπως θαρρείς, είσαι μονάχα επαναστατημένος. Ο επαναστάτης έχει σύστημα, τάξη, συνοχή στην ενέργειά του, χαλινάρι στην καρδιά του∙ εσύ είσαι αντάρτης. Δύσκολο πολύ να μείνεις σε μιαν ιδέα πιστός” [7].

Στο δοκίμιό του Ο Παναΐτ Ιστράτι και ο κομμουνισμός ο Μπορίς Σουβαρίν ανέλυσε τη θέση του Ιστράτι απέναντι στον κομμουνισμό πριν από το ταξίδι του στην ΕΣΣΔ:

“Δεν ήταν μέλος του κομμουνιστικού κόμματος, αλλά μοιραζόταν τις λαϊκές αντιλήψεις που σχετιζόταν με “το Χάραμα της Ανατολής”, όπως έλεγαν τότε, από έντονη εχθρότητα προς την αστική κοινωνία […] Ο Ιστράτι δεν είχε καθόλου μαρξιστική κατάρτιση κι ούτε νοιαζόταν γι’ αυτό: τα αισθήματά του αντικαθιστούσαν το δόγμα, το ένστικτό του τον τοποθετούσε πλάι στους φτωχούς, τους καταπιεσμένους, τα θύματα. Και τους επαναστατημένους κάθε μορφής” [8].

Στο σύντομο πέρασμα του από την Ελλάδα τον Ιανουάριο του 1928 προσκεκλημένος από την εφημερίδα “Ελεύθερον Βήμα”, ο Ιστράτι έδωσε μαζί με τον Νίκο Καζαντζάκη στις 11 του μηνός μια διάλεξη στο θέ­α­τρο Αλά­μπρα, με θέ­μα την πο­ρεία και τα ε­πι­τεύγ­μα­τα της Οκτω­βρια­νής Επα­νά­στα­σης. Οργα­νω­τής ή­ταν ο Εκπαι­δευ­τι­κός Όμι­λος, με πρω­το­στά­τη τον πρό­ε­δρό του Δη­μή­τρη Γλη­νό. Σύμφωνα με μαρτυρία του Εμμανουήλ Κριαρά, πανεπιστημιακού καθηγητή, που ήταν παρών στη διάλεξη, μίλησε στα Γαλλικά και μεταφραστής του ήταν ο Παντελής Πρεβελάκης.

Ο συγγραφέας Ασημάκης Πανσέληνος καταθέτει τη μαρτυρία του για τη διάλεξη αυτή του Ιστράτι:

“… Πατείς με πατώ έτρεξε ο κόσμος στην Αλάμπρα, γέμισαν φίσκα οι διάδρομοι και κρέμονταν οι άνθρωποι σαν τσαμπιά από τα θεωρεία να ακούσουνε τους ομιλητές, τον Ιστράτι, τον Καζαντζάκη και τον Γληνό. Και τώρα θυμάμαι τον Ιστράτι, με τη βασανισμένη μορφή του να μιλάει και να λέει για τους “λευκούς” και για τους ξένους “επεμβασίες”, που γιουρούντιζαν [9] τη χώρα, από όλα τα σύνορα να πνίξουν την επανάσταση με τη φωτιά και το φονικό -άνοιγαν, είπε, τις κοιλιές των μπολσεβίκων, τους άδειαζαν τα άντερα και τις γέμιζαν με χώμα! Τώρα η επανάσταση νίκησε και γιόρταζε τα δέκα της χρόνια.

Τον άκουγα σαν υπνωτισμένος. Φρίκη, αγανάκτηση και χαρά γενόταν όλα μέσα μου ένας λυγμός και στεκόταν στο λαρύγγι μου κόμπος. Κι ένιωσα τότε πως πέρα από τα βιβλία του Μαρξ και του Ένγκελς, αυτό που συντάραζε από καιρό την συνείδηση μου ήταν αυτή η ίδια η Οχτωβριανή Επανάσταση. Κρατούσε τα αισθήματα και τη σκέψη μου σε μια μαγική διέγερση και ό,τι άκουγα, ό,τι διάβαζα σχετικό- το βιβλίο του Τζον Ριντ [10]– με διαπερνούσε σαν ρίγος” [11].

Μετά το τέλος της ομιλίας του ακολούθησε διαδήλωση στην Πλατεία Kάνιγγος, γεγονός που προκάλεσε την αστυνομική επέμβαση.

Όπως ήταν φυσικό, οι δια­λέ­ξεις των Ιστράτι-Καζαντζάκη προ­κά­λε­σαν έ­ντο­νες πο­λι­τι­κές α­ντι­πα­ρα­θέ­σεις και, συγχρόνως, δι­κα­στι­κές α­να­κρί­σεις στους δύο ο­μι­λη­τές και τον ορ­γα­νω­τή.

Πα­ράλ­λη­λα, μια επί­σκε­ψη του Ιστρά­τι στο σα­να­τό­ριο Σω­τη­ρία και α­νά­λο­γο άρ­θρο, που δη­μο­σιεύτηκε στον Ριζοσπά­στη, ό­ξυ­νε α­κό­μη πε­ρισ­σό­τε­ρο την πο­λι­τι­κή α­τμό­σφαι­ρα.

Ας αφήσουμε και πάλι τον Ασημάκη Πανσέληνο να διηγηθεί κι αυτά τα γεγονότα που οδήγησαν στην απέλαση του Ιστράτι:

“Τώρα λοιπόν που ξανάρθε στην Ελλάδα με τον Νίκο τον Καζαντζάκη, σαν να μην φτάναν όσα είπε εκείνη τη βραδιά στην “Αλάμπρα”, σηκώθηκε μια μέρα και πήγε στο σανατόριο “Σωτηρία” έφριξε με την αθλιότητα που συνάντησε, τη βρόμα, την πείνα, την εγκατάλειψη, όπου οι άνθρωποι στοιβαγμένοι ο ένας πάνω στον άλλο ξερνούσαν αίμα και πέθαιναν αβοήθητοι -και τους πρότρεψε να κατέβούν να εγκατασταθούν στα μέγαρα της Αθήνας.

Οι φημερίδες φρυάξανε. Ανασκουμπώθηκαν και οι δικαστικές αρχές, μα πριν προφτάσουν, ο Παναΐτ Ιστράτι απελάθηκε” [13].

Η υ­πό­θε­ση είχε προηγουμένως φτάσει ακόμα και σε επε­ρώ­τη­ση ως τη Βου­λή. Προ­σω­ρι­νά έ­γι­νε τό­τε κά­ποιος συμ­βι­βα­σμός για την πα­ρα­μο­νή του Ιστρά­τι στην Ελλά­δα. Τε­λι­κά, ό­μως, υ­πε­ρί­σχυ­σε η Υπη­ρε­σία Αλλο­δα­πών, που τον ε­ξα­νά­γκα­σε να φύ­γει ως α­νε­πι­θύ­μη­τος, ε­πει­δή ­θεω­ρούνταν ε­πι­κίν­δυ­νος για τη δη­μό­σια α­σφά­λεια. “Μας κατηγόρησαν”, έγραψε ο Ιστράτι γι’ αυτήν την υπόθεση, “ότι προσπαθούμε να κάνουμε επανάσταση στην Ελλάδα. Εμένα, ως αλλοδαπό, με απέλασαν από την Ελλάδα, τον Γληνό και τον Καζαντζάκη τους συνέλαβαν με την κατηγορία της προδοσίας της πατρίδος”.

“Γιατί είναι αλήθεια”, έγραψε ο Ασημάκης Πανσέληνος, “πως η “Σωτηρία” ήταν τότες απαραδειγμάτιστο στίγμα σε ολάκερη την Ελλάδα και δεν είχαν περάσει κιόλας πολλά χρόνια, αφότου οι άρρωστοι με επικεφαλής τον Ιωσήφ Ραφτόπουλο και με μαύρες σημαίες κατέβηκαν στην Αθήνα να διαμαρτυρηθούν για την εγκατάλειψή τους. Κρύο ρίγος διέδραμε τη ραχοκοκκαλιά μερικών -αυτοί που δημιουργούν την αθλιότητα δεν θέλουν και να τη βλέπουν. […]

Λίγο πριν φύγει από την Ελλάδα είχα την ευκαιρία να κάνω μια ημίωρη, από κοντά, γνωριμία μαζί του, όταν η Έφη, κάποιος άλλος φίλος κι εγώ, πήγαμε και τον συναντήσαμε στην Κηφισιά, στο σπίτι του Γ. Νάζου που έμενε, για να του δώσουμε ένα γράμμα (που μας έστειλε από τη Μυτιλήνη ο Κώστας Φριλίγγος) χαιρετιστήριο της άφιξής του. Κουβεντιάζαμε πολύ φιλικά. Του μιλήσαμε για τη ζωή στην Ελλάδα, για το Πανεπιστήμιο και για τα φοιτητικά μας ζητήματα (γιατί;) και ιδιαίτερα του τονίσαμε για δύο εξόριστους συναδέλφους μας τότε, θαρρώ, τον Ζήση τον Παπαθανασίου και τον Κώστα τον Κολοζόφ. Ο Ιστράτι, μας άκουγε να του μιλούμε ελληνικά, και μας καταλάβαινε τσάτρα πάτρα [15].

Καθώς όμως άκουσε τη λέξη “εξόριστοι” άνοιξε απορεμένος τα μάτια του και τα χοντρόχερά του τα βασανισμένα από τη χειροναχτική δουλειά, άνοιξαν και τούτα διάπλατα, σε ένδειξη αμηχανίας: γιατί μαθές διαμαρτυρόμαστε; τόσο μεγάλο πράμα είναι που δυο συμφοιτητές μας είναι αξούριστοι;

Ξέρεις πολύ καλά τι σημαίνει να σε πιάσει ένα νευρικό γέλιο και να βρίσκεσαι μπροστά σ’ ένα πρόσωπο σοβαρό, πας να συμμαζευτείς και σε παραπαίρνει. Γελούσαμε λοιπόν εμείς, γελούσε κι ο Ιστράτι χωρίς να ξέρει γιατί γελάμε. Κι όταν του εξηγήσαμε γαλλικά τι συμβαίνει, πάλι γελούσαμε κι εμείς κι εκείνος, ώσπου φύγαμε. Καταλαχού κι ήταν κι ο ίδιος αξούριστος και με τη ρόμπα, την ώρα εκείνη που μας δεχόταν στο σπίτι της Κηφισιάς.

Και παρόλο όμως που έφυγε ο Ιστράτι, ο εισαγγελέας δεν τονε λησμόνησε, αυτή είναι η δουλειά του. Απάγγειλε κατηγορία εναντίο του κι εναντίο του Καζαντζάκη και του Γληνού, που τον πλαισίωναν στη συγκέντρωση της “Αλάμπρα”. Της αρέσουν της κρατικής εξουσίας κάτι παρόμοια χωρατά όπου με την αστυνομία της σε απελαύνει και με την κερά-Δικαιοσύνη κατόπι σε δικάζει κι αδειάζει πάνω σου τον τενεκέ των σκουπιδιών” [16].   

Η δίκη αναβλήθηκε δυο φορές κι έγινε οριστικά την 1η Ιουνίου 1928. “Στο μεταξύ είχε φύγει κι ο Καζαντζάκης και κάθισε στο σκαμνί μονάχα ο Γληνός. Με γράμμα του προς το δικαστήριο ο Καζαντζάκης έγινε αλληλέγγυος με τους κατηγορουμένους. Συνήγοροι του Γληνού ήταν ο Αλέξανδρος Σβώλος κι ο Περικλής Ράλλης. Μάρτυρες υπεράσπισης ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου, ο Κωνσταντίνος Τριανταφυλλόπουλος, ο Καραπάνος, ο Θεοδωρόπουλος, ο Σωμερίτης κι άλλοι. Μάρτυρες κατηγορίας, μην τα μιλάς.

Στο εδώλιο καθότανε ο Γληνός, πλην στόχος της κατηγορίας ήτανε ο Ιστράτι, γιατί όταν αποδειχνόταν πως ο Ιστράτι ήταν κατάσκοπος, πράχτορας, αλήτης, τότε τι γύρευε ο Γληνός μαζί του, και για ποιον λόγο ο Εκπαιδευτικός Όμιλος να πατρονάρει τη συγκέντρωση στην “Αλάμπρα”;

Μέσα σ’ εκείνη την απερίγραπτη μπουρδολογία, εμφανίστηκε μπρος στην έδρα, γαλήνια η μορφή του Αλέξανδρου Παπαναστασίου κι έκοψε τα γόνατα της κατηγορίας.

-Ο Παναϊτ Ιστράτι, είπε, είναι μεγάλος συγγραφέας και ό,τι είπε είναι αλήθεια.

Ο Αλέξανδρος Σβώλος έκανε συνταγματικό δικαστήριο στους δικαστές, τον Τριανταφύλλου, τον Λαμπρία και τον Μεϊμάρη. Ο Γληνός αθωώθηκε. Το ίδιο κι οι άλλοι”[17].       

Ήδη ο Καζαντζάκης είχε ξαναπάρει το δρόμο για τη Ρωσία, στις 19 Απριλίου. Ο Ιστράτι ήταν από τον Φεβρουάριο ήδη εκεί και τον περίμενε στο Κίεβο. Σχεδίαζαν από κοινού να κάνουν ένα μεγάλο ταξίδι κατά μήκος της Σοβιετικής Ένωσης και να γράψουν μαζί μια σειρά άρθρων για τον διεθνή Τύπο. Τ’ άρθρα αυτά θα έβγαιναν αργότερα σε τρεις τόμους με τον τίτλο Ακολουθώντας το κόκκινο άστρο [18].

Ο μεγάλος Ρουμάνος συγγραφέας , χτυπημένος από τη φυματίωση, άφησε οκτώ χρόνια αργότερα την τελευταία του πνοή στις 16 Απριλίου του 1935 και τάφηκε χωρίς θρησκευτική τελετή στο νεκροταφείο Μπέλου στο Βουκουρέστι [19].

Σημειώσεις:

[1]  Παναΐτ Ιστράτι (Panait Istrati Βράιλα 1884–Βουκουρέστι 1935): Το ελληνικό του όνομα ήταν Γεράσιμος Βαλσάμης.

[2] Βλ. Ναταλί Χατζηαντωνίου, Ο Αβδελιώτης συνταξιδιώτης του Παναΐτ Ιστράτι, εφημερίδα “Ελευθεροτυπία”, Τρίτη 21 Δεκεμβρίου 2010.

[3] Βλ. Παναΐτ Ιστράτι, Μπάρμπα Αγγελής, εισαγωγή-μετάφραση: Γιάννης Μαγκλής, εικονογράφηση: Αποστόλης Κυρίτσης, λινοτυπία: Λουκάς Γιοβάνης, γενική επιμέλεια: Δημοσθένης Καϊάφας, εκδόσεις: Πανεπιστημιακός Τύπος Φ. Καϊάφα & Σία Ο.Ε., σελ. 13.

[4] Βλ. Παναΐτ Ιστράτι, Μπάρμπα Αγγελής, ο.π., σελ. 13.

[5] Νίκος Καζαντζάκης, Ταξιδεύοντας/Ρουσία, εισαγωγή-επιστημονική επιμέλεια: Νίκος Μαθιουδάκης, “Εκδόσεις ΕΘΝΟΣ Α.Ε.”, Αθήνα Δεκέμβριος 2013, σελ. 222.

[6] Βλ. ΑΜΠΕ, Ο Παναΐτ Ιστράτι και η οικογένεια Καζαντζάκη, εφημερίδα Καθημερινή, Τετάρτη 28 Αυγούστου 2013.

[7] Νίκος Καζαντζάκης, Ταξιδεύοντας/Ρουσία, ο.π., σελ. 226.

[8] Boris Souvarine, P. Istrati et le communisme, Éditeur: Editions Champ Libre 01/01/198, σελ. 4.

[9] γιουρουντίζω: τρέχω με φόρα, επιτίθεμαι.

[10] Το βιβλίο για το οποίο κάνει λόγο ο Ασημάκης Πανσέληνος είναι το διάσημο λογοτεχνικό επίτευγμα του Τζον Ρίντ και πολιτικό ντοκουμέντο, Δέκα μέρες που συγκλόνισαν τον κόσμο, επιμέλεια: Μαρίζα Ξένου-Ευαγγελία Χατζηευστρατίου, εκδόσεις Red Marks, Μάιος 2014.

[11] Βλ. Ασημάκης Πανσέληνος, Τότε που ζούσαμε, εκδόσεις Μεταίχμιο, 2013.

[12] Η Τσέκα, Cheka (ρωσικά: чрезвычайная комиссия) ήταν η Επιτροπή για την Κρατική Ασφάλεια που ίδρυσαν μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση οι μπολσεβίκοι στις 19 Δεκεμβρίου του 1917 καταργώντας την αντίστοιχη υπηρεσία της Ρωσικής Αυτοκρατορίας, την Οχράνα.

[13] Βλ. Ασημάκης Πανσέληνος, Τότε που ζούσαμε, ο.π.

[14] Με­σο­λα­βούν εκ νέ­ου λό­για εν­θάρ­ρυν­σης, ε­νώ ως κλεί­σι­μο τους ε­πι­φυ­λάσ­σει πά­λι ταύ­τι­ση μα­ζί τους, λέ­γο­ντας, ό­τι “την η­μέ­ρα που θα κα­τα­διωχ­θώ κι’ ε­γώ, θα συλ­λη­φθώ και θα με στεί­λουν στη φυ­λα­κή, θα εί­ναι η πιο με­γά­λη τι­μή που μπο­ρεί να μου κά­νει η α­στι­κή τά­ξη”. “Στα θερ­μά κι’ ά­δο­λα λό­για του με­γά­λου προ­λε­τά­ριου δια­νοού­με­νου -σημειώνε­ται στο α­νυ­πό­γρα­φο δη­μο­σίευ­μα- α­πά­ντη­σε α­πό μέ­ρους των φυλακι­σμέ­νων ο σ. Πι­κρός. […] Το δη­μο­σίευ­μα, μας πλη­ρο­φο­ρεί ε­πί­σης, ό­τι “α­πό μέ­ρους της α­γω­νι­ζό­με­νης νε­ο­λαίας και των φυλακισμένων και ε­ξο­ρί­στων νέων α­γω­νι­στών χαι­ρέ­τι­σε και μί­λη­σε στον Ιστρά­τι – ο σ. Λευ­τέ­ρης Απο­στό­λου”.

[15] τσάτρα πάτρα: (για γλώσσα) που δεν μιλιέται σωστά επειδή είναι λίγο γνωστή στον ομιλητή, ευτυχώς η γυναίκα μου μίλαγε τσάτρα πάτρα τα τούρκικα και μπορέσαμε να ξεμπλέξουμε κάποια στιγμή.

[16] Βλ. Ασημάκης Πανσέληνος, Τότε που ζούσαμε, ο.π.

[17] Βλ. Ασημάκης Πανσέληνος, Τότε που ζούσαμε, ο.π.

[18] Βλ. Δέσποινα Θεοδωράκη, Μια ματιά στη Σοβιετική Ένωση μέσω τεσσάρων συγγραφέων (Ν. Καζαντζάκης, Π. Ιστράτι, Α. Ζιντ, Τ. Στάινμπεκ), Δήμος Ηρακλείου, εκδοτική φροντίδα: Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη, Ηράκλειο Κρήτης 1988, σελ. 23.

[19] Αρκετά από τα εργοβιογραφικά στοιχεία για τον Παναΐτ Ιστράτι έχουν αντληθεί: 1. από το Χρονολόγιο που συνέταξε ο Ζαμφίρ Μπαλάν και μετάφρασε στα ελληνικά η Άντζελα Μπράτσου (βλ. Παναΐτ Ιστράτι, Μεσογειακές περιπλανήσεις, Μουσείο Βραΐλας, εκδόσεις Ίστρος, Βραΐλα 2014, σελ. 182-191) & 2. Δέσποινα Θεοδωράκη, Μια ματιά στη Σοβιετική Ένωση μέσω τεσσάρων συγγραφέων (Ν. Καζαντζάκης, Π. Ιστράτι, Α. Ζιντ, Τ. Στάινμπεκ), Δήμος Ηρακλείου, εκδοτική φροντίδα: Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη, Ηράκλειο Κρήτης 1988, σελ. 51-72.

"google ad"