Στη νέα ταινία του Γιώργου Λάνθιμου Poor Things, η Emma Stone πρωταγωνιστεί ως Bella Baxter, ένα περίεργο βικτοριανό πλάσμα με ανορθόδοξο παρελθόν. Αν και εμφανίζεται ως ενήλικη, η Bella είναι ένα παιδί-γυναίκα, προϊόν ενός πειράματος στο οποίο ο δημιουργός και πατρική φιγούρα της, ο Dr. Godwin Baxter (Willem Dafoe)-“Θεός” για συντομία- πήρε το πτώμα της και το αναζωογόνησε, αντικαθιστώντας τον εγκέφαλό της με εκείνον του αγέννητου εμβρύου που κυοφορούσε εκείνη τη στιγμή. Αυτό την έκανε ταυτόχρονα μητέρα και παιδί της, ενώ δεν ήταν ακριβώς κανένα από τα δύο. Αν αυτό ακούγεται σαν μια διεστραμμένη, αλλαγμένη με το φύλο αναπαράσταση του Φρανκενστάιν, αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι η πηγή του, το μυθιστόρημα του Alasdair Gray από το 1992 που ονομάζεται επίσης Poor Things, είναι μια έξυπνη αναπαράσταση του σημαντικού έργου της Mary Shelley, με τη γοητευτική Bella να αντικαθιστά το φοβερό πλάσμα.
Στη διασκευή του Λάνθιμου στη μεγάλη οθόνη, η Bella ενσαρκώνει ένα φεμινιστικό όνειρο. Η διανοητική και σεξουαλική της αφύπνιση δίνει το έναυσμα για ένα διεθνές ταξίδι που τη βοηθά να χαράξει άφοβα το δρόμο για το δικό της μέλλον. Πρόκειται για ένα χιουμοριστικό αλλά και καθαρόαιμο σχόλιο για τους τρόπους με τους οποίους οι γυναίκες συχνά περιορίζονται και ελέγχονται τόσο συστημικά όσο και διαπροσωπικά, μια ένταση που είχε γοητεύσει τον Λάνθιμο από τότε που διάβασε το Poor Things πριν από 12 χρόνια.
“Η εξουσία είναι η ιστορία μιας γυναίκας”, δήλωσε στο TIME, σημειώνοντας ότι ο ίδιος και ο σεναριογράφος Tony McNamara θεώρησαν σημαντικό στη διασκευή τους να κάνουν την ταινία για τη Bella και από τη δική της οπτική γωνία, σε αντίθεση με το βιβλίο, το οποίο αφηγείται την ιστορία της μέσω άλλων χαρακτήρων. “Η Μπέλα περνάει τη ζωή της χωρίς ντροπή, ανακαλύπτοντας αυτό που αισθάνεται ότι χρειάζεται διαισθητικά, κάτι που είναι ηρωικό σε έναν κόσμο όπου σου λένε συνεχώς πώς να είσαι ή τι είναι σωστό. Είναι μια πράξη γενναιότητας να κάνεις το δικό σου δρόμο”.
Αν και ο Λάνθιμος και η McNamara δήλωσαν στο TIME ότι η σύγχρονη διασκευή τους δεν εμπνεύστηκε σε μεγάλο βαθμό από το Frankenstein, πέρα από την επιρροή του βιβλίου αυτού στο μυθιστόρημα της Gray, είναι σαφές ότι το Poor Things οφείλει πολλά τόσο στη Shelley όσο και στο Frankenstein. Για την Anne K. Mellor, καθηγήτρια Αγγλικών και γυναικείων σπουδών στο UCLA και συγγραφέα του βιβλίου Mary Shelley: Her Life, Her Fiction, Her Monsters, τόσο η ιστορία καταγωγής της Bella όσο και η ουσία της ακολουθούν την πολύπλοκη φεμινιστική κληρονομιά της Shelley.
“Ο Φρανκενστάιν έχει να κάνει ουσιαστικά με την εξουσία και το πώς αυτή μας παρασύρει”, δήλωσε ο Mellor στο TIME. “Ο Βίκτωρ Φρανκενστάιν προσπαθεί να πάρει την ικανότητα να δημιουργεί την ίδια τη ζωή, από τη Μητέρα Φύση και από τις γυναίκες. Αυτό που προκύπτει είναι ένα μοντέλο του τι συμβαίνει όταν μια γυναίκα διαγράφεται, κάτι που στην πραγματικότητα προσπαθεί να κάνει η πατριαρχία”.
Οι αναφορές στον Φρανκενστάιν στο Poor Things παραπέμπουν σε μερικές από τις πιο διαμορφωτικές στιγμές της ζωής της Σέλεϊ, γεγονότα που διαμόρφωσαν ανεξίτηλα τη φεμινιστική της ευαισθησία. Ο Dr. Godwin Baxter πήρε το όνομά του, σε μια φροϋδική νύξη, από τον συγγραφέα και αναρχικό φιλόσοφο πατέρα της Shelley, William Godwin, ο οποίος αποτέλεσε τη μερική έμπνευση για τον Victor Frankenstein. Η Σέλεϊ είχε μια περίπλοκη και έντονη σχέση με τον πατέρα της, ο οποίος ήταν ο κύριος φροντιστής της μετά τον θάνατο της μητέρας της κατά τη γέννησή της. Όπως και ο Δρ Μπάξτερ, ο Γκόντγουιν ήταν υπεύθυνος για την εκπαίδευση της Σέλεϊ, καλλιεργώντας την πνευματικά. Ο στενός δεσμός τους μεταβλήθηκε όταν εκείνος ξαναπαντρεύτηκε και αργότερα την έστειλε να ζήσει στη Σκωτία, επιλογές που η ίδια θεώρησε ως πράξεις εγκατάλειψης- όταν αργότερα το έσκασε και παντρεύτηκε τον ποιητή Percy Bysshe Shelley, ο Godwin την αποκήρυξε, ενισχύοντας το αίσθημα απόρριψης της Shelley από τον πατέρα της. Η σχέση τους αντικατοπτρίζεται τόσο στην εμμονική λαχτάρα του πλάσματος για τον δημιουργό του, όσο και στην απόρριψη του Φρανκενστάιν στο μυθιστόρημα.
Για τον McNamara, τα κεντρικά ερωτήματα που περιβάλλουν τον Βίκτωρ Φρανκενστάιν παρέμειναν επίσης σημαντικά καθώς σκεφτόταν τον χαρακτήρα του Δρ Μπάξτερ.
“Γιατί χρειάζεται να δημιουργήσει κάποιον; Τι τον ωθούσε να το κάνει και τι κερδίζει από αυτό; Όταν σκέφτεσαι ποια ήταν η σχέση του μαζί της, ως κόρη και ως πείραμα, αυτό ενημέρωσε σε μεγάλο βαθμό τον χαρακτήρα του και ποια θα ήταν η εξέλιξή του με τη σχέση της”.
Εν τω μεταξύ, η παγκόσμια περιοδεία της Μπέλλας στην ταινία παραλληλίζει τα ταξίδια τόσο της Σέλεϊ όσο και της μητέρας της, της συγγραφέως και γνωστής υπέρμαχου των δικαιωμάτων των γυναικών Μαίρη Γουόλστονκραφτ, η οποία έγραψε το έργο “Η δικαίωση των δικαιωμάτων των γυναικών” και η οποία, όπως και η Μπέλλα, έφυγε μόνη της σε νεαρή ηλικία. Η σεξουαλική απελευθέρωση της Μπέλλας μπορεί να διαβαστεί ως αναφορά στις αντισυμβατικές σεξουαλικές σχέσεις τόσο της Σέλεϊ όσο και της Γούλστονκραφτ εκτός γάμου ή στις αξίες του ελεύθερου έρωτα του συζύγου της Σέλεϊ, Πέρσι Μπάισι Σέλεϊ. Και η διανοητική αφύπνιση της Μπέλλας, η οποία οδηγεί στην υιοθέτηση του σοσιαλισμού, αποτελεί αντανάκλαση της ταξικής πάλης που ενυπάρχει στο Φρανκενστάιν, ένα θέμα που εμπνεύστηκε από την περιοδεία της Σέλεϊ στη Γαλλία μετά τη Γαλλική Επανάσταση, όπου έγινε μάρτυρας της φτώχειας και της δυστυχίας.
Ωστόσο, το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα της φεμινιστικής επιρροής της Σέλεϊ στο Poor Things ίσως βρίσκεται στους παραλληλισμούς μεταξύ της Μπέλα και της Σάφι, ενός δευτερεύοντος χαρακτήρα του Φρανκενστάιν, ο οποίος εμπνεύστηκε από τη Γουόλστονκραφτ. Στο μυθιστόρημα της Shelley, η Safie είναι μια χριστιανή γυναίκα που δραπετεύει από την πατριαρχική καταπίεση στην Τουρκία. Είναι αρραβωνιασμένη με τον Felix De Lacey, η οικογένεια του οποίου στεγάζει άθελά της το πλάσμα. Μέσω της Safie, το πλάσμα μορφώνεται- καθώς εκείνη μαθαίνει γαλλικά και την ιστορία και την πολιτική της Ευρώπης, το ίδιο και εκείνο. Το ταξίδι της καθώς και η επιθυμία της να μάθει αντανακλώνται στη δική της οδύσσεια και την ενηλικίωσή της.
“Εδώ είναι μια γυναίκα, ελεύθερη, που περιπλανιέται από την Ευρώπη με τη δική της ανεξαρτησία”, δήλωσε ο Mellor για τις ομοιότητες μεταξύ της Wollstonecraft, της Safie και της Bella. “Αναζητώντας την αγάπη αλλά και τη γνώση”.
Ενώ ο Φρανκενστάιν είναι ένα αναμφισβήτητα φεμινιστικό κείμενο, όπως και η Σέλεϊ είναι μια αναμφισβήτητα φεμινιστική συγγραφέας, η Mellor σημειώνει ότι η Σέλεϊ δεν ήταν σταυροφόρος του αγώνα. Το έργο της μητέρας της ήταν θεμελιώδες για το εκκολαπτόμενο κίνημα για τα δικαιώματα των γυναικών, αλλά η Σέλεϊ δεν εντάχθηκε σε αυτό όσο ζούσε. Από πολλές απόψεις, όμως, η ζωή που έζησε και το έργο που παρήγαγε ήταν αντανάκλαση των αξιών του.
“Η Mary Shelley είχε μια περίπλοκη σχέση με τον φεμινισμό”, δήλωσε ο Mellor. “Έβγαζε τα προς το ζην συντηρώντας τον εαυτό της και τον γιο της με τη συγγραφή, κάτι που δεν ήταν συνηθισμένο, ειδικά για μια ανύπαντρη γυναίκα”.
Ο Mellor επισημαίνει τον ταυτόχρονο θαυμασμό και τη δυσαρέσκεια της Σέλεϊ για τη διάσημη μητέρα που δεν γνώρισε ποτέ – καθώς και την περίπλοκη σχέση της με τον πατέρα της, την έγκριση και τη στοργή του οποίου αποζητούσε σε όλη της τη ζωή – ως μέρος του λόγου για τον οποίο η Σέλεϊ μπορεί να ήταν επιφυλακτική απέναντι στο κίνημα για τα δικαιώματα των γυναικών. Θεωρεί επίσης ότι ο ταραχώδης γάμος της Σέλεϊ με τον Πέρσι, ο οποίος επιβαρύνθηκε από τις πολλαπλές αποβολές και τις πολλές σχέσεις του Πέρσι, μεταξύ των οποίων και μία με την ετεροθαλή αδελφή της, αποτέλεσε παράγοντα επιρροής στην απογοήτευση της Σέλεϊ από τον φεμινισμό. Σύμφωνα με τον Mellor, ακόμη και μετά τον θάνατο του Πέρσι, η ζωή της Σέλεϊ εξακολουθούσε να επηρεάζεται από τον εκλιπόντα σύζυγό της- ο γιος τους κληρονόμησε τον τίτλο του και μαζί με αυτόν τα κοινωνικά ήθη που αναμένονταν από τους ευγενείς. Καθώς η Σέλεϊ αγωνιζόταν για την κληρονομιά του γιου της, είχε υπερβολική επίγνωση των πολιτικών ευπρέπειας που θα επηρέαζαν την αποδοχή του στην αριστοκρατία, γεγονός που περιόριζε σε μεγάλο βαθμό την ικανότητά της να αμφισβητήσει ανοιχτά τις συμβάσεις του φύλου ή της τάξης.
Ωστόσο, αυτές οι αποχρώσεις σκιαγραφούν ένα πιο πλούσιο και σύνθετο πορτρέτο μιας γυναίκας που, όπως και η Μπέλα Μπάξτερ, έζησε τη ζωή με τους δικούς της όρους. Για τον Mellor, η απαισιόδοξη λαχτάρα της Shelley για ένα απελευθερωμένο και δίκαιο μέλλον φαίνεται με τους χαρακτήρες της Safie και του Felix, τα ονόματα των οποίων σημαίνουν σοφία και ευτυχία, αντίστοιχα. Η σχέση τους, στην οποία βλέπουν ο ένας τον άλλον ως ισότιμο και φροντίζουν και σέβονται αμοιβαία ο ένας τον άλλον, παρουσιάζει ένα ιδανικό προς αναζήτηση. Όμως οι ελπίδες για ένα λαμπρό μέλλον διαψεύδονται όταν το πλάσμα βάζει φωτιά στο εξοχικό τους ως αντίποινα για τη φοβισμένη αντίδρασή τους απέναντί του.
“Στο μυθιστόρημα υπάρχει μια απραγματοποίητη δυνατότητα για το μέλλον”, δήλωσε ο Mellor. “Απλά δεν ήταν μια τέτοια που η Mary Shelley σε αυτό το σημείο της ζωής της θα μπορούσε να αγκαλιάσει πραγματικά”.
Για τον Λάνθιμο, ο Φρανκενστάιν της Σέλεϊ αποτελεί το εφαλτήριο για την ιστορία της Μπέλα, η οποία τελικά έχει το απελευθερωτικό τέλος που ίσως επιθυμούσε η Σέλεϊ.
“Είναι η βάση για να χτίσουμε και να εξερευνήσουμε αυτή την πολύ διαφορετική ιστορία αυτής της γυναίκας που βγαίνει στον κόσμο και τον βιώνει με τους δικούς της όρους”.