Πνευματικό Ημερολόγιο (Σημειώσεις για τον 21ο αιώνα): ΠΑΠΙΝΙΑΝΟΣ

Επιμέλεια: Στρατής Παπαμανουσάκης

ΠΑΠΙΝΙΑΝΟΣ – AEMILIUS PAPINIANUS
(Συρία/Αφρική 140; – Ρώμη 212)

Διαπρεπέστατος ρωμαίος νομοδιδάσκαλος, μαθητής του Σερβίδιου Σκαιβόλα, υψηλός αξιωματούχος επί αυτοκράτορα Σεπτιμίου Σεβήρου, αρχηγός των πραιτοριανών, περιέστειλε τους διωγμούς των χριστιανών. Υπερήφανος και αγέρωχος, αρνήθηκε να δικαιολογήσει την αδελφοκτονία του Γέτα, αδελφού του αυτοκράτορα Καρακάλα και εκτελέστηκε ως μάρτυρας της ελευθερίας της σκέψης. Το έργο του αποτέλεσε βασική πηγή του ρωμαϊκού δικαίου και της νομοθεσίας της εποχής του, μεγάλα δε αποσπάσματά του περιλήφθηκαν στους Πανδέκτες του Ιουστινιανού και στον θεοδοσιανό Κώδικα. Το όνομά του διδόταν στους τριτοετείς φοιτητές της νομικής. Το κύρος του επισημοποιήθηκε δια του Αναφορικού Νόμου (Νόμος των Παραπομπών) το 426, σύμφωνα με τον οποίο, αν οι γνώμες των νομοθετών ισομοιράζονται, υπερισχύουν οι υποστηρίζοντες την άποψη του Παπινιανού.: Quaestiones (Ζητήματα), Responsa (Απαντήσεις), Definitiones (Ορισμοί), De adulteriis (Περί ανηλίκων), Αστυνομικός.

Βιβλιογραφία: Leipold Ueber, Die sprache der juristen Aemilius Papinianus, 1891, H.F. Jolowicz, Roman foundations of modern law, 1957, B.W. Frier, The rise of the roman jurists, 1985, Encyclopedia Britannica, 1911, Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια (άρθρ. Θ.Κ.), Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ηλίου, Βικιπαίδεια.

Εικονογραφία: Μαρμάρινο ανάγλυφο, L.G. Fraser, 1950, Βουλή των Αντιπροσώπων, Καπιτώλιο, Ουάσιγκτων.

ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΦΡΑΣΕΙΣ: «Είναι ευκολότερο να διαπράξεις αδελφοκτονία παρά να τη δικαιολογήσεις» (Παπινιανός).

ΚΕΙΜΕΝΑ: ΠΑΠΙΝΙΑΝΟΣ, DEFINITIONES

** ** **

Το πρόβλημα της δικαιοσύνης παρουσιάζεται λόγω του διχασμού της, σε δύο έννοιες, μια ταυτόσημη και ισοδύναμη του δικαίου και μια διακεκριμένη και ανώτερη του δικαίου. Δικαιοσύνη είναι ο χαρακτήρας του δικαίου, το κριτήριο του δικαίου και του αδίκου, η αρμονία και η αναλογία. Είναι η θεμελιώδης αρχή της συναλληλίας μεταξύ υποκειμένων. Είναι η justitia, από τη σανσκριτική ρίζα -ju (legare) ή τη βεδική -yos (jus). “Justitia est constans et perpetua voluntas jus suum cuique tribuendi” (Νόμος 10, Βασιλικά, 2.1) (“Δικαιοσύνη ἐστὶ σταθερὰ βούλησις καὶ διηνεκὴς ἑκάστῳ τὸ ἴδιον ἀπονέμουσα δίκαιον” (Ουλπιανός). Η justitia dei, η δικαιοσύνη ως ιδιότητα της θεότητας, όπως η Θέμις και η Δίκη έχουν θεία προέλευση στον Όμηρο και στον Ησίοδο, όπως η δικαιοσύνη του Θεού παρουσιάζεται στον Παλαιά και στην Καινή Διαθήκη (Δευτερονόμιον, ΧΧΧΙΙ, Ψαλμοί, VII 12, Προς Ρωμαίους, Ι΄17), στον Ιωάννη τον Χρυσόστομο και στον Αυγουστίνο. Η δικαιοσύνη είναι η καθολική αρετή “ἐν δὲ δικαιοσύνῃ συλλήβδην πᾶσ’ ἀρετὴ ἐστίν” κατά τον Φωκυλίδη, τον Θέογνι και τον Αριστοτέλη (Ηθικά Νικομάχεια, V3, 1129b30). Κατά την πλατωνική διδασκαλία η δικαιοσύνη ανάγεται σε αρετή που ρυθμίζει και εναρμονίζει την ατομική και τη συλλογική ενέργεια και προσδιορίζει σε κάθε ενέργεια την κατεύθυνση και τα όριά της, τη σύμμετρη σχέση των διαφόρων μερών μέσα στο οργανικό σύνολο των αρετών. “Καὶ μὴν ὅτι γε τὸ τὰ αὑτοῦ πράττειν καὶ μὴ πολυπραγμονεῖν δικαιοσύνη ἐστί” (Πολιτεία, IV 10, 433a).

Είναι η όλη, η τελεία αρετή, η μεσότητα του Αριστοτέλη που εμφανίζεται και στην πατερική και στη σχολαστική παράδοση. Είναι η δικαιοσύνη στην καθεαυτή νομική της έννοια που διατυπώθηκε στη θεωρία των πυθαγορείων ως αντιπεπονθός, ταυτοπάθεια, αναλογία παθών. “ὡρίζοντο γὰρ ἁπλῶς τὸ δίκαιον τὸ ἀντιπεπονθός” (Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια, V8, 1132b21). Η δικαιοσύνη συνάπτεται περισσότερο προς την aequitas (επιείκεια) παρά προς το jus (ακρίβεια). Όταν ο κανόνας δικαίου αποκαλύπτεται σφαλερός και άδικος, τότε το jus αντιφάσκει προς το aequum.
Η δικαιοσύνη είναι διανεμητική (το δίκαιον εν ταις διανομές) που απονέμει στην καθένα το κατ’ αξίαν αρμόζον κατά γεωμετρική αναλογία και διορθωτική (το εν ταις συναλλάγμασι διορθωτικόν) που ρυθμίζει τις συναλλακτικές σχέσεις κατά αριθμητική αναλογία. Είναι ανταλλακτική δικαιοσύνη και δικαστική δικαιοσύνη. Είναι η δικαιοσύνη του Λάιμπνιτς, του Πούφεντορφ, του Βίκο, του Γκρότιους.

Ο αναγκαίος και θεμελιώδης τρόπος συμπεριφοράς της συνειδήσεως, η αντικειμενική θέση της υποκειμενικότητας, η διυποκειμενική συναλληλία κατά τον Ντελ Βέκιο. Η αστική και ποινική δικαιοσύνη, η κοινωνική και οικονομική δικαιοσύνη. Η συγγενική και η εθνική δικαιοσύνη.