Πνευματικό Ημερολόγιο (Σημειώσεις για τον 21ο αιώνα): ΜΠΑΚΟΥΝΙΝ

Επιμέλεια: Στρατής Παπαμανουσάκης

ΜΠΑΚΟΥΝΙΝ – MIKHAIL BAKUNIN
(Πριαμούχινο, Τόρζχοκ, Ρωσία 1814 – Βέρνη 1876)Διάσημος ρώσος αναρχικός, επαναστάστης και συγγραφέας, φιλελεύθερης οικογένειας, απόφοιτος της Στρατιωτικής Σχολής της Πετρούπολης, υπηρέτησε στην Πολωνία και παραιτήθηκε αποδοκιμάζοντας την τσαρική τρομοκρατία. Μελέτησε τη φιλοσοφία του Εγέλου και σχετίστηκε με τους κύκλους του Μαρξ και του Προυντόν στο Παρίσι, εξορίστηκε και φυλακίστηκε στη Σιβηρία απ’ όπου δραπέτευσε στην Αμερική και τελικά στο Λονδίνο. Ίδρυσε την Ένωση των Σοσιαλιστών Επαναστατών και την Διεθνή Ένωση Σοσιαλιστών Δημοκρατών, μετέσχε δε στην πρώτη Σοσιαλιστική Διεθνή και ίδρυσε το ιταλικό τμήμα της, αλλά διαφώνησε με τη μαρξιστική γραμμή και διαγράφηκε το 1872. Το έργο του διαπνέεται από τις αρχές του αναρχισμού, του αθεϊσμού, της κατάργησης των τάξεων και της κοινοκτημοσύνης, της ισότητας των φύλων και της λαϊκής εξουσίας, επηρέασε δε σημαντικά τη σοσιαλιστική σκέψη και δράση του 19ου αιώνα.
Έργα: Η αντίδραση στη Γερμανία (1842), Επαναστατική κατήχηση (1866), Φεντεραλισμός, Σοσιαλισμός, Αντιθεολογισμός (1867), Αιτιολογημένη πρόταση προς την κεντρική επιτροπή ειρήνης και ελευθερίας (1867), Καταστατικό της διεθνούς αδελφότητας της σοσιαλιστικής δημοκρατίας (1868), Η κνουτογερμανική αυτοκρατορία και η κοινωνική επανάσταση (1870-1871), Η παρισινή κομμούνα και η ιδέα του κράτους (1871), Γράμματα σ’ ένα γάλλο (1871), Κρατισμός και αναρχία (1873), Θεός και κράτος (1882).

Βιβλιογραφία: [Έκδ. Συλλογή έργων και επιστολών (1934-1935), A. Lehnig, Mikhail Bakunin, Selected writings (1974)], James Guillaum, Mikhail Bakunin, A biographical sketch, 1907, G.P. Maximoff, The political philosophy of Bakunin, 1953, Daniel Guerin, Anarchism, From theory to practice, 1970, No Gods, no Masters, An anthology of Anarchism, Ant. Master, Bakunin, The father of anarchism, 1974, Paul McLawghlin, Mikhail Bakunin, The philosophical basis of his anarchsim, 2002, Tom Stoppard, The coast of utopia, 2002, E.H. Carl, A new biography, Bakunin, The creative passion, 2006, Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ηλίου, Εγκυκλοπαιδεία Πάπυρος – Λαρούς, Μεγάλη Σοβιετική Εγκυκλοπαίδεια (άρθρ. Σ.Μ. Λεβίν), Βικιπαίδεια.

ΚΕΙΜΕΝΑ: ΜΙΧ. ΜΠΑΚΟΥΝΙΝ, ΘΕΟΣ ΚΑΙ ΚΡΑΤΟΣ

** ** **

“Η ελευθερία μου, η αξιοπρέπειά μου ως ανθρώπου, πράγμα που είναι ταυτόσημο, έγκειται στο να μη υπακούω σ’ άλλον άνθρωπο και στο να καθορίζω τις πράξεις μου σύμφωνα με τις ατομικές μου πεποιθήσεις” (Μπακούνιν).

Ο αναρχισμός είναι η θεωρία της απόλυτης ελευθερίας, της συστηματικής άρνησης του κατεστημένου, της έλλειψης αρχής και αρχόντων. Η ιδεολογία της πλήρους αυτονόμισης του ατόμου, φυσικής, ηθικής και πνευματικής, της κατάργησης του κράτους, όποιες και να ‘ναι οι ιστορικές συνθήκες. Είναι πολιτικό και κοινωνικό κίνημα που επιδιώκει την απαλλαγή από κάθε κυβερνητική κηδεμονία αρχή και εξουσία από κάθε καταναγκασμό, νομικό, πολιτικό, θρησκευτικό, μεταφυσικό. Η θέση του αναρχισμού είναι η αυτοδιαμόρφωση της κοινωνικής συμβίωσης με την ελεύθερη βούληση και κρίση της προσωπικότητας.

Αλλά ο αναρχισμός πριν να διατυπωθεί σε κοινωνική θεωρία βρίσκεται στο έργο πολλών διανοητών, φιλοσόφων και ποιητών, από την αρχαιότητα μέχρι την νεότερη εποχή. Η τάση της χειραφέτισης από κάθε εξωτερικό προσδιορισμό υπάρχει πολύ πριν ο Προυντόν θεσπίσει τον όρο “αναρχισμός”. Μπορούμε να αναφερθούμε στην ελεύθερη συντροφικότητα των πρωτόγονων φυλών. Στη διδασκαλία του Λάο Τσε, στον Ηρόδοτο “οὔτε γὰρ ἄρχειν, οὔτε ἄρχεσθαι θέλω” (Γ΄ 83), στον Αισχύλο “σέβου, προσεύχου, θῶπτε τὸν κρατοῦντ’ ἀεί. ἐμοὶ δ’ ἔλασσον Ζηνὸς ἤ μηδὲν μέλλει” (Προμηθεύς Δεσμώτης, 937). Παραβλέποντας τις αναρχικές πλευρές του πλατωνικού αναρχισμού πρέπει να δεχθούμε τον Ζήνωνα ως πρόδρομο του αναρχισμού, καθώς θεμελιώνει την κοινωνία του μέλλοντος έξω από τους καταναγκασμούς και τους φραγμούς του νόμου. Ο στωικός αναρχισμός αποβλέπει στην απόλυτη αυτονομία του ανθρώπου, στην ηθικοποίησή του με αυστηρή άσκηση, στον περιορισμό των αναγκών και στην απόλυτη ολιγάρκεια. Η συμπεριφορά των αιρετικών καρποκρατιανών, αδαμιτών, νικολαϊτών, αναβαπτιστών, βασίζεται στην ανάμειξη πανθεϊστικών και αναρχικών αντιλήψεων. Ο άνθρωπος συντονιζόμενος με τον Θεό, απαλλάσεται από την αμαρτία, και επομένως με τις πράξεις του, όποιες και να ‘ναι, ακόμη και εγκληματικές, εκδηλώνεται η βούληση του Θεού. Και η πρακτική που εφαρμόζεται στα χριστιανικά κοινόβια, ακόμη και στον ασκητισμό και μάλιστα στην ακραία μορφή του, των αναχωρητών και των στηλιτών, περικλείει αναρχικές συμπεριφορές. Ο Φραγκίσκος της Ασσίζης εξαίρει την πενία και την ασκητεία, τη χειραφέτιση από τις ανάγκες και την άρνηση κάθε οργάνωσης σε τάγμα. Ο Τσελίκι τον 15ο αιώνα και ο Τολστόι τον 19ο αντιπροσωπεύουν τον χριστιανικό αναρχισμό. Η αγάπη του ταπεινού χριστιανού αντικαθιστά το δίκαιο, το κράτος, ακόμα και την εθιμοτυπία.

Ο Ρουσσώ άλλωστε, με τη θεωρία του αγαθού άγριου, που διαφθείρεται από την κοινωνία, εξιδανίκευσε την εικόνα του αναρχισμού στους ουτοπικούς σοσιαλιστές. Και ο Ντιντερό έγραψε: “Σκλάβους κι άρχοντες ποτέ της η φύση δεν φτιάνει. Νόμους δεν θέλω να βάνω ούτ’ άλλος να βάνει”. Αναρχικές ιδέες έτσι εμφανίζονται σε ποιητές και συγγραφείς όπως ο Ραμπελαί, ο Γκαίτε, ο Σω, ο Ρολάν, ο Χάξλεϋ, σε φιλόσοφους όπως ο Λέσσινγκ, ο Γκυγιώ, ο Νίτσε, οι υπαρξιστές, σε πολιτικούς ηγέτες όπως ο Γκάντι.

Άρνηση του κράτους, ηθικός νόμος, καθήκον, ευημερία, αλτρουισμός και εγωϊσμός είναι μερικά από τα αντιφατικά στοιχεία του αναρχισμού. Ο Ελτζμάχερ διακρίνει έξι αναρχισμούς, τον ασκητικό (Ζήνων, Φραγκίσκος, Ασσίζης, Γκάντι), τον θρησκευτικό (αδαμίτες, νικολαϊτες, Τσελίκι, Τολστόι), τον βιολογικό, τον εγωϊστικό (Στίρνερ, Τάκερ) και αριστοκρατικό (Νίτσε), τον ιδεολογικό (Προυντόν, Λαντάουερ), το συνδικαλιστικό (Σορέλ, Μαλατέστα), τον κομμουνιστικό (Μπακούνιν, Κροπότκιν). Οι διάφοροι έτσι αναρχισμοί, διακρίνονται για τις θέσεις τους ως προς την ιδιοκτησία, τον Θεό, την επανάσταση, τη βία. Ο Γκόντουιν, ο Προυντόν, ο Στίρνερ, ο Τολστόι, αρνούνται την ιδιοκτησία, ο Τάκερ δέχεται την ατομική ιδιοκτησία, ο Μπακούνιν τη συλλογική, ο Κροπότκιν την κοινωνική. Οι περισσότεροι αναρχικοί είναι άθεοι. Αλλά ο Τολστόι και οι χριστιανοί δεν είναι. Ο Γκόντουιν και ο Προυντόν πιστεύουν στην προοδευτική μεταρρύθμιση και στη χωρίς βία επικράτηση του αναρχισμού. Ο Τάκερ και ο Τολστόι βασίζονται στην παθητική αντίσταση. Ο Στίρνερ, ο Μπακούνιν και ο Κροπότκιν υποστηρίζουν την βίαιη επανάσταση.