Πορτρέτο: Μανώλης Αναγνωστάκης, το πολιτικό και υπαρξιακό αξεχώριστα

Γράφει ο Ειρηναίος Μαράκης

Ο Μανώλης Αναγνωστάκης υπήρξε μοναδική περίπτωση υπαρξιακού και πολιτικού ποιητή. «Όρθιος και μόνος» όπως ο ίδιος έγραφε, έδωσε το στίγμα του ανάμεσα στις δύσκολες και επικίνδυνες εποχές των οικονομικών, ιμπεριαλιστικών ανταγωνισμών και του Ψυχρού, ενίοτε Θερμού, Πολέμου. Έζησε και δημιούργησε λοιπόν, σε εποχές έντονων ιδεολογικών αντιπαραθέσεων, ανάμεσα σε δύο κόσμους τόσο όμοιους και τόσο διαφορετικούς, που εκείνα τα χρόνια καθόριζαν την ίδια την ζωή, την ίδια την ύπαρξη ανθρώπων και κοινωνίας.

Ενταγμένος, χωρίς δική του επιλογή, στο περιθώριο του ενός από τους δύο κόσμους, αγωνιστής και ελεύθερος παρέμεινε μέχρι το τέλος. Μη κανονικός άνθρωπος απέναντι, μέσα και παράλληλα σε ένα πλήθος μη κανονικών ανθρώπων, σώπασε όταν έκρινε ότι «η δημοκρατία έθρεψε νέες πολιτικές ελπίδες» κι η «μεταπολίτευση έκλεισε τις πληγές του εμφυλίου» (Γιάννης Βούλγαρης)…

Στο σχόλιο που ακολουθεί θα ασχοληθούμε με μια πλευρά της ποίησης του, γνωρίζοντας ότι κι η παραμικρή αναφορά οφείλει να σεβαστεί τον άνθρωπο Αναγνωστάκη. Συμπερασματικά, αυτό που χρειάζεται να αναγνωρίσουμε είναι ότι ο ποιητής Αναγνωστάκης, ο πολιτικός και υπαρξιακός ποιητής αποτελεί μέρος της νεότερης κοινωνικής μας συνείδησης. Είναι εκπρόσωπος, με λίγα λόγια, εκπρόσωπος του συλλογικού πόνου της εποχής του και ένας φάρος για το τι πρέπει να προσέχουμε σήμερα όπου αντιμετωπίζουμε μια καινούργια κρίση του καπιταλιστικού συστήματος τόσο βαθιά σαν της δεκαετίας του 1920 και του 1930.

Στο περιθώριο του αριστερού κόσμου

Δεν μπορούμε σε έναν υποτυπώδη και οπωσδήποτε πρόχειρο σχολιασμό για τον ποιητή να μην αναφέρουμε ότι ο Αναγνωστάκης υπήρξε ένας στρατευμένος αριστερός  και κοινωνικός ποιητής, όπως δεν πρέπει να παραγνωρίσουμε ότι στη περίπτωσή του το «στρατευμένος» δεν απηχεί τις όποιες γραφειοκρατικές απόψεις του πολιτικού γραφείου αλλά την έκφραση της αναγκαιότητας για την ανατροπή ενός σάπιου κόσμου – ουσία της σύγχρονης Αριστεράς και της εποχής μας – αλλά και απόψεις κριτικές ενάντια αυτών των πολιτικών που ακόμα και σήμερα, ιδίως σήμερα, αρνούνται την προοπτική της αλλαγής. Και αυτές οι πολιτικές δεν είναι άλλες από την επίμονη άρνηση της επαναστατικής προοπτικής και της ανατροπής του καπιταλισμού από τις πρώην χώρες του κρατικού καπιταλισμού (ΕΣΣΔ) που σε εμάς εκφράζονται, δυστυχώς μέχρι σήμερα, από το ΚΚΕ. Σημείο στο οποίο πρέπει να παρατηρήσουμε, άλλοι ομότεχνοί του υπέκυψαν (Ρίτσος) υποτιμώντας(;) τον εργατικό κόσμο που έδωσε και θυσιάστηκε για την επαναστατική προοπτική καθώς και την ιδιοφυία τους ως ποιητών.

Αντίθετα, ο Αναγνωστάκης, όπως και ο Τάσος Λειβαδίτης άλλωστε, ήταν από εκείνα τα πρόσωπα που η τότε κομματική ηγεμονία, αλλά ποτέ ηγεσία του χώρου, απέβαλε. Φυσικά ο ποιητής παρέμεινε ενταγμένος στην Αριστερά και στην υπόθεση της απελευθέρωσης της εργατικής τάξης. Αν και για να είμαστε απόλυτα ειλικρινείς στις εκτιμήσεις μας, ο χώρος που επέλεξε να στρατευθεί ο ποιητής στη συνέχεια, δηλαδή ως ευρωβουλευτής για το ΚΚΕ Εσωτερικού το 1984, αντί να δώσει ελπίδα και προοπτική στον κόσμο του αγώνα, οδήγησε με τη σειρά του, στην επαναφορά θέσεων συμβιβαστικών και εν τέλει υποτακτικών που οδήγησαν στην επιβολή πολικών που εναντιώνονταν ακριβώς σε αυτά που διεκδικούσε ο ποιητής και που συνεχίζονται σήμερα με ιδιαίτερη ένταση και ρυθμό από τον πολιτικό επίγονο του ΚΚΕ εσωτερικού, τον ΣΥΡΙΖΑ.

Με αυτή την τροπή των πραγμάτων, καθορίστηκε σε ένα βαθμό η τόσο γνώριμη ποιητική ταυτότητα του Μανώλη Αναγνωστάκη, τόσο ώστε στην ποίηση του να βρίσκουμε και αισιόδοξα μηνύματα αλλά κυρίως την έκφραση μιας πολύ χαρακτηριστικής πολιτικής και υπαρξιακής μελαγχολίας, που αργότερα οδήγησε στην ειρωνεία και στον σαρκασμό δημιουργώντας την έτερη ποιητική ταυτότητα του ποιητή, τον Μανούσο Φάσση και στην παραίτηση, στον αναχωρητισμό, στην σιωπή. Το ενδιαφέρον σε αυτό το σημείο είναι ότι ενώ οι ποιητές που ανδρώθηκαν μέσα στον Εμφύλιο και στους μεταπολεμικούς αγώνες της ντόπιας εργατικής τάξης κατέληξαν να αντιμετωπίζουν κριτικά και αποστασιοποιημένα το πρόσφατο παρελθόν, όπως κάνει κι ο Ρίτσος στην ποιητική συλλογή του  «Υπερώον», την ίδια στιγμή που οι αγώνες του εργατικού και κοινωνικού κινήματος στην Ελλάδα περνούσαν σε μια νέα φάση! Παράλληλα, ο ποιητής κατάφερε ακόμα να αφομοιώσει τα μοντερνιστικά ρεύματα (όπου μοντερνισμός σημαίνει απαίτηση για εξήγηση και αλλαγή του κόσμου μας) και να μπολιάσει την ποίηση μας με την σύγχρονη υπαρξιακή αναγκαιότητα συνδυάζοντας την με την «ειρωνεία του Καβάφη και την σαρκαστική διάθεση του Καρυωτάκη» (Ευριπίδης Γαραντούδης).

Αποτέλεσμα όλων των παραπάνω, είναι μια ξεκάθαρη ποιητική παρουσία, που όχι μόνο συμπυκνώνει τις πιο σημαντικές ιστορικές και κοινωνικές μαρτυρίες του στιγματισμένου ελληνικού κοινωνικού χώρου αλλά που εξυπηρετεί την ανάγκη μας για λογοτεχνία πέρα «απ’ τις γραμμές των οριζόντων».

Επίλογος

Κλείνοντας έχουμε να παρατηρήσουμε ότι η σύγχρονη Αριστερά (και η ρεφορμιστική και κυρίως, η επαναστατική) αν θέλει να οργανώσει τις μάχες μέχρι τέλους δεν θα πρέπει, μεταξύ άλλων, να θυσιάσει καμία δυνατότητα ανατροπής για χάρη κάποιας κοντόφθαλμης ανάλυσης που θα φέρει το εργατικό κίνημα πίσω από τις ανάγκες και τις κατακτήσεις του. Αυτός ο κίνδυνος, σήμερα, στο σωτήριο έτος 2018, είναι πιο έντονη από ποτέ. Ακριβώς ένα πισωγύρισμα θα σημάνει πιθανή ήττα κι αυτό συνεπάγεται διωγμούς αγωνιστών, απογοήτευση, επικράτηση των δυνάμεων της αντίδρασης και του κεφαλαίου. Κι αυτό, γιατί μέσα σε όλες τις ανάγκες μας, υπάρχει άλλη μία, που μοιάζει αμελητέα αλλά είναι τόσο σημαντική: οι ποιητές μας και οι άνθρωποι της τάξης μας να δημιουργούν μέσα σε καθεστώς ελευθερίας και όχι μέσα σε κλίμα φόβου.

Ο Αναγνωστάκης κι η γενιά του ελπίζω να είναι οι τελευταίοι που έζησαν μια τέτοια περίοδο ήττας και αυταπατών. Στο χέρι μας είναι να αλλάξουμε τον κόσμο και την πορεία μας. Θα το τολμήσουμε;