Στέφανος Σαχλίκης: Ένας μποέμ ποιητής στην Κρήτη του 14ου αιώνα

Του Μιχάλη Στούκα

Η κατασπατάληση της πατρικής περιουσίας – Τα ζάρια, τα ποτά και οι πόρνες – Η φυλάκισή του – Η μεγάλη καινοτομία που έφερε στην ελληνική ποίηση.

Μιλώντας για την κρητική λογοτεχνία, από τον 14ο ως τον 17ο αιώνα, έρχονται στο νου μας, κυρίως, τα κορυφαία έργα της: ο “Ερωτόκριτος” του Βιτσέντζου Κορνάρου και η “Ερωφίλη” του Γεωργίου Χορτάτση. Όσοι βέβαια ασχολούνται περισσότερο με αυτή, γνωρίζουν σίγουρα και άλλους δημιουργούς της εποχής: Μαρίνος Φαλιέρος, Αντώνιος Αχέλης, Μάρκος Αντώνιος Φόσκολος, Ι.Α. Τρωίλος κ.λπ. και έργα όπως ο “Απόκοπος”, η “Βοσκοπούλα”, ο “Κατσούρμπος”, ο “Στάθης” κ.ά.

Τα τελευταία χρόνια, μετά από έρευνες εξαίρετων επιστημόνων, προέκυψαν νέα ενδιαφέροντα, εντυπωσιακά πολλές φορές στοιχεία,για άγνωστους ως πρόσφατα ποιητές και τα έργα τους. Ένας από αυτούς, είναι ο Στέφανος Σαχλίκης. Ήταν παλαιότερα γνωστός μόνο από τα έργα του και επικρατούσε η άποψη ότι έζησε τον 15ο αιώνα. Έρευνες όμως που έκαναν στα αρχεία της Βενετίας ο Μανούσος Ι. Μανούσακας (1914-2003) και ο Ολλανδός Arnold van Gemert, σπουδαίος νεοελληνιστής φιλόλογος και πανεπιστημιακός γεννημένος το 1938 (σπούδασε μάλιστα και στο ΑΠΘ, ειδικευόμενος στην κρητική λογοτεχνία με καθηγητή τον Λίνο Πολίτη) απέδειξαν ότι ο Σαχλίκης έζησε τον 14ο αιώνα και μας διαφώτισαν πολύ περισσότερο γύρω από τα έργα του.

Ο πολυτάραχος βίος του Στέφανου Σαχλίκη

Ο Στέφανος Σαχλίκης γεννήθηκε περίπου το 1331 στο Κάστρο (Χάνδακα) της Κρήτης, το σημερινό Ηράκλειο. Πιθανότατα οι γονείς του ήταν Έλληνες ρωμαιοκαθολικοί. Καταγόταν από εύπορη φεουδαρχική οικογένεια. Ωστόσο, η μεγάλη επιδημία πανώλης που έπληξε ολόκληρη την Ευρώπη από το 1348 ως το 1351, χτύπησε και τη βενετοκρατούμενη Κρήτη. Ο πατέρας και η αδελφή του πέθαναν κι έτσι έμεινε μοναδικός κληρονόμος μιας τεράστιας περιουσίας.

Ο Σαχλίκης από την εφηβική του ηλικία έκανε άσωτη ζωή. “Έμπλεξε με τη νύχτα”, όπως γράφει χαρακτηριστικά ο πανεπιστημιακός Δ.Σ. Γεωργακόπουλος. Κατασπατάλησε μεγάλο μέρος της περιουσίας του σε τυχερά παιχνίδια (ζάρια), διασκεδάσεις και, κυρίως, με τις πόρνες του Κάστρου. Η καταγγελία μίας από αυτές, της Κουταγιώταινας, που φαίνεται ότι ήταν κατά κάποιο τρόπο η “επίσημη” ερωμένη του, τον έστειλε στη φυλακή για μισό ή ένα χρόνο γύρω στο 1370. Μετά την αποφυλάκισή του, αποσύρθηκε στο χωριό Πενταμόδι όπου είχε κτηματική περιουσία. Εκεί έζησε από το 1371 ως το 1382, οπότε επέστρεψε στο Κάστρο όπου άσκησε, μάλλον χωρίς επιτυχία, το επάγγελμα του δικηγόρου. Αν και οι πληροφορίες γι’ αυτόν σταματούν το 1391, πιστεύεται ότι πέθανε γύρω στο 1403.

Νυχτερινές διασκεδάσεις, τυχερά παιχνίδια και πόρνες (“πολιτικές”, όπως τις αποκαλεί ο ίδιος αλλά και όπως λέγονταν παλαιότερα οι γυναίκες ελευθερίων ηθών) κατέστρεψαν τον Στέφανο Σαχλίκη πριν από 650 και πλέον χρόνια!

Όλα αυτά πέρασαν και στα έργα του. Ο Σαχλίκης είναι ο πρώτος, γνωστός, ποιητής της κρητικής λογοτεχνίας που χρησιμοποίησε δημώδη γλώσσα.

Τα έργα του Στέφανου Σαχλίκη – Αθυροστομίας, μισογυνισμός και …συμβουλές εκ των υστέρων 

Πρώτη αναφορά στα ποιήματά του Σαχλίκη γίνεται το 1871 σε γαλλικό περιοδικό, από τον Ε. Legrand. Στη συνέχεια, συμπεριλήφθηκαν στο μνημειώδες έργο “Carmina Graeca medii aevi”, το 1874, ενώ ο S.D. Papadimitriu κυκλοφόρησε το 1896 στην Οδησσό το έργο: “Stefan Sakhlikis i ego stikhotvorenie. Αφήγησις Παράξενος”.  Πρώτο έργο του, εξαιρετικά αθυρόστομο, είναι το νεανικό του δημιούργημα “Κατάλογοι της Πόθας ή Έπαινος της Ποθοτζουστουνιάς”. Η κεντρική ηρωίδα, η Ποθοτζουστουνιά, είναι μία πόρνη που καυχιέται για τις ικανότητές της μπροστά σε 5 άλλες “μαυλίστριες” (προαγωγούς). Το ποίημα αυτό έχει 97 στίχους.

Στη διάρκεια της φυλάκισής του, ο Σαχλίκης έγραψε διδακτικά ποιήματα. Το “Περί Φίλων”, όπου σε 201 στίχους αναφέρεται στους φίλους του που τον εγκατέλειψαν όταν φυλακίστηκε. Το δεύτερο, γνωστό με τον συμβατικό τίτλο “Περί Φυλακής”, είναι ένα τρίπτυχο όπου περιγράφονται τα βάσανα της φυλακής και η συμπεριφορά των δεσμοφυλάκων απέναντί του.

Γύρω στο 490, έγραψε τις “Συμβουλές στον Φραντζισκή”,  στο οποίο συμβουλεύει τον γιο ενός φίλου του να αποφεύγει τα νυχτοπερπατήματα, τα ζάρια και τις πόρνες. Προς το τέλος της ζωής του, έγραψε το αυτοβιογραφικό “Αφήγησις Παράξενος του Ταπεινού Σαχλίκη”, όπου εξιστορεί πικραμένος τα δεινά του και κατηγορεί την τύχη για όλα όσα έπαθε. Το ποίημα αυτό αποτελείται από 412 στίχους.

“Η Βουλή των Πολιτικών” – Η τεράστια σημασία της για τη νεοελληνική λογοτεχνία 

Η “Βουλή των Πολιτικών” είναι ένα εκτενές ποίημα του Σαχλίκη που γράφτηκε μετά την αποφυλάκισή του. Αποτελείται από τρία μέρη (ο Arnold van Gemert θεωρεί ότι πρόκειται για τρία ξεχωριστά ποιήματα).

Στο πρώτο, “Για τις Πολιτικές”, στρέφεται ενάντια στις πόρνες, κυρίως όμως κατά της ερωμένης του Κουταγιώταινας. Στο δεύτερο, “Η Βουλή των Πολιτικών”, αφηγείται τη συγκέντρωση των γυναικών ελευθερίων ηθών που αποφασίζουν να δημιουργήσουν μία συντεχνία και να διεκδικήσουν τα δικαιώματά τους .Τέλος, στο τρίτο, “Η Γκιόστρα των Πολιτικών”, περιγράφει μία γκιόστρα (κονταρομαχία) ανάμεσα στις πόρνες του Κάστρου.

Στο έργο αυτό του Σαχλίκη, είναι διάχυτος ο μισογυνισμός ίσως και εξαιτίας του ότι βρέθηκε στη φυλακή από τις καταγγελίες μιας γυναίκας.

Εκείνο όμως που καθιστά τη “Βουλή των Πολιτικών” ιδιαίτερα σημαντική είναι ότι πρόκειται για το πρώτο ελληνικό ποίημα όπου χρησιμοποιείται ομοιοκαταληξία! Ο Σαχλίκης χρησιμοποιεί εδώ κυρίως την τετράστιχη ρίμα (ομοιοκαταληξία), ενώ στα μεταγενέστερα έργα του χρησιμοποιεί το ομοιοκατάληκτο δίστιχο που σιγά σιγά καθιερώθηκε ως η βασική μορφή ομοιοκαταληξίας στην ελληνική ποίηση.

Συνομιλώντας με τον κύριο Χριστόφορο Χαραλαμπάκη, κορυφαίο Έλληνα γλωσσολόγο, ομότιμο καθηγητή του ΕΚΠΑ και άριστο γνώστη (και) της κρητικής λογοτεχνίας (άλλωστε γεννήθηκε και έζησε ως και τα γυμνασιακά του χρόνια στην Ανατολή Ιεράπετρας), αφού εξήρε την προσφορά του αείμνηστου Μ.Ι. Μανούσακα και του Arnold van Gemert, του οποίου μάλιστα είναι προσωπικός φίλος, στη μελέτη των κρητικών έργων, μας είπε ότι δεν θα πρέπει να δούμε τον Σαχλίκη ως κάποιον μεμονωμένο, αθυρόστομο, παραβατικό και άσωτο, αλλά ότι γενικότερα στη βενετοκρατούμενη Κρήτη, υπήρχε μία έκλυση ηθών και ο Σαχλίκης σίγουρα δεν ήταν μοναδική περίπτωση.

Όσο για την αθυροστομία του, η χρήση χυδαίων λέξεων, όπως θα λέγαμε σήμερα, συνεχίστηκε και τους επόμενους αιώνες, καθώς σε πολλά ποιήματα περιέχονται λέξεις που ίσως και σήμερα σοκάρουν.

Ευχαριστούμε θερμά τον κύριο Χαραλαμπάκη για τα άκρως ενδιαφέροντα αυτά στοιχεία που μας κατατοπίζουν για το γενικότερο κλίμα της εποχής στη Μεγαλόνησο.

Πάντως, η χρήση της ομοικαταληξίας για πρώτη φορά απ’ τον Σαχλίκη σε ποίημα, σίγουρα του δίνει μία ξεχωριστή θέση στην ελληνική λογοτεχνία.

Κλείνουμε αυτό το άρθρο με ένα… αθώο ποίημα του Στέφανου Σαχλίκη. Πολύ περισσότερα με… λέξεις ταμπού μπορούν να βρουν οι αναγνώστες μας και στο διαδίκτυο.

protothema.gr

"google ad"