Tον Αύγουστο του 2018 , το ετήσιο συνέδριο της EUDEC διοργανώθηκε στην Κρήτη, και έγινε μια προσπάθεια για καταγραφή της παρούσας κατάσταση όσον αφορά τη Δημοκρατική Παιδεία στην Ελλάδα.
Το EUDEC Greece αποτελεί παράρτημα της Μη-Κερδοσκοπικής Οργάνωσης EUDEC (European Democratic Education Community), η οποία λειτουργεί σε πανευρωπαϊκό επίπεδο. Δραστηριοποιούνται σε όλη την Ελλάδα με σκοπό την προώθηση της Δημοκρατικής Παιδείας, η οποία βασίζεται σε δύο θεμελιώδεις αρχές:
την ισοτιμία, συνευθύνη και συνεργασία δασκάλων και μαθητών ως προς τον τρόπο λειτουργίας του σχολείου, το δικαίωμα των μαθητών να επιλέγουν ελεύθερα τo περιεχόμενο, τον τρόπο και το ρυθμό της μάθησής τους
Ταυτόχρονα, υποστηρίζουν πρωτοβουλίες και ανθρώπους που ασχολούνται με τη βελτίωση του υπάρχοντος εκπαιδευτικού μοντέλου ή/και τη δημιουργία νέων, και βοηθούν στη δικτύωση μεταξύ τους.
Στην καρδιά του εγχειρήματός βρίσκεται η εμπιστοσύνη στον αναπτυσσόμενο άνθρωπο και στην δυνατότητά του να συνέρχεται σε κοινότητες .
Όραμα είναι η αρμονική συνύπαρξη μεταξύ ανθρώπων όλων των ηλικιών, πέρα από διαχωριστικές γραμμές πολιτιστικές, οικονομικές, ακαδημαϊκές, γεωγραφικές, κοινωνικές, σωματικές και νοητικές. Με οδηγό την «Ελεύθερη Ανάπτυξη της Προσωπικότητας» (άρθρο 5 του Ελληνικού Συντάγματος), πιστεύουμε πως όταν η διαφορετικότητα γιορτάζεται και η μοναδικότητα του κάθε ανθρώπου αναδεικνύεται, τότε προκύπτει το βέλτιστο ατομικό, αλλά και συλλογικό αποτέλεσμα.
Με αφορμή το συνέδριο αλλά και τις αντιδράσεις που πολλές φορές συναντούν καθηγητές και δασκάλοι στην Κρήτη από γονείς, όπως πρόσφατα στο Βατόλακκο, που δε γνωρίζουν τι είναι η Δημοκρατική Παιδεία παρουσιάζουμε ολόκληρη τη συζήτηση (τμήμα της παρουσιάστηκε στη lifo με τίτλο «Σχολεία κάτω απ΄τα δέντρα: η εκπαίδευση μπορεί και οφείλει να γίνει εναλλακτική») που πραγματοποιήθηκε μεταξύ της δημοσιογράφου Μ. Κοκκίνη και μελών της κοινότητας.
Τι είναι η δημοκρατική εκπαίδευση. Τι προτείνει;
Καταρχάς η ερώτηση απαιτεί διευκρινίσεις των όρων που εμπεριέχει.
Οταν τον Φεβρουάριο του 2017 αποφασίσαμε να δημιουργήσουμε το EUDEC Greece το Ελληνικό Παράρτημα της EUDEC (European Democratic Education Community/Ευρωπαϊκή Κοινότητα για τη Δημοκρατική Παιδεία) και να οργανώσουμε το επόμενο ετήσιο Πανευρωπαϊκό Συνέδριο της στην Ελλάδα σπάγαμε τα κεφάλια μας για μήνες.
Είχαμε χαθεί στη μετάφραση…
Democratic Education:
“Δημοκρατική”; Μα είναι τόσο βαρύ το φορτίο που κουβαλάει η λέξη και τόσο μα τόσο σχετική πλέον η έννοια. “Εκπαίδευση”; Αυτή κι αν έχει στους ώμους της έννοιες και αναφορές που δεν αναλογούν σε αυτό που εννοούμε.
Καταλήξαμε να διατηρήσουμε στην Ελληνική ορολογία μας το “Δημοκρατική”, με την ψυχή στο στόμα και με την στερνή ελπίδα να μπορέσει το εγχείρημα να δώσει πίσω στη λέξη την ουσία της.
Από την άλλη όμως, ο διαχωρισμός στα ελληνικά ανάμεσα στην παιδεία = κουλτούρα και την εκπαίδευση = εγκύκλια μόρφωση δεν εξυπηρετεί διόλου τον ορισμό της Δημοκρατικής Παιδείας. Επιλέξαμε την “Παιδεία” αντι της “Εκπαίδευσης” διότι αποφασίσαμε ότι θα είναι έως και αδύνατον να ξεφύγουμε από τις σημασιολογικές παραδόσεις και τους νοητικούς και συναισθηματικούς εγκλεισμούς που φέρει ενώ με την “Παιδεία” μπορούμε να αναφερθούμε σε κάτι πολύ πιο ευρύ που αφορά την εξέλιξη του ατόμου σε όλα του τα επίπεδα, σε όλες τις πτυχές του βίου.
Είναι σημαντικό να τονίσουμε ότι ο όρος “Δημοκρατική Παιδεία” αναφέρεται σε παιδαγωγική προσέγγιση που υπάρχει μόνο εκτός Ελλάδος.
Παρότι οι λέξεις μπορεί να μας φαίνονται οικίες και εύκολα κατανοητές, σημαίνουν κάτι διαφορετικό από αυτό που τριγυρνάει στο μυαλό των περισσοτέρων από εμάς όταν τον ακούμε. Θα μπορούσαμε ακόμα και να ισχυριστούμε “Δημοκρατική παιδεία; Μα ναι αυτήν έχουμε στην Ελλάδα”. ‘Ομως όχι δεν την έχουμε.
Η Δημοκρατική Παιδεία είναι υπάρχουσα διεθνής εκπαιδευτική δομή (για πάνω από 100 χρόνια), η οποία, μέχρι τώρα, τίποτα δεν είχε να κάνει με την Ελλάδα, ούτε τη νέα ούτε την αρχαία και είναι βασισμένη στην ισονομία.
Η Δημοκρατική Παιδεία δε στηρίζεται στο υποχρεωτικό και επιβαλλόμενο δίπολο εντολής/ανάθεσης, επιβράβευσης/τιμωρίας ούτε στον καταναγκασμό, ούτε στην αντιπροσώπευση. Δεν αποκλείει καμία και κανέναν από τη διαδικασία ψηφοφορίας.
Προτείνει ως απαράβατες αρχές:
Tα Δημοκρατικά Σχολεία έχουν ως κορμό λειτουργίας τους τη διαβουλευτική δημοκρατία και βασίζονται στην ισονομία ανεξαρτήτως θέσης και ηλικίας. Ειναι σχολεία όπου οι αξίες/νόμοι/κανόνες που επικρατούν, θέτονται από όλες/ους και αλλάζονται από όλες/ους.
Το Άρθρο 12 της Σύμβασης των Ηνωμένων Εθνών για τα Δικαιώματα του Παιδιού “Έχεις το δικαίωμα να εκφράζεις τη γνώμη σου για τις αποφάσεις που αφορούν τη ζωή σου και οι απόψεις σου πρέπει να λαμβάνονται υπόψη” και το δικαίωμα για “Ελεύθερη Ανάπτυξη της Προσωπικότητας” (άρθρο 5 του Ελληνικού Συντάγματος) πραγματώνονται στον ύψιστο βαθμό.
Στο Δημοκρατικό Σχολείο δεν υπάρχει:
Η Δημοκρατική Παιδεία, με αυτήν την έννοια, δεν υπάρχει στην Ελλάδα, ακόμα.
Ποια είναι τα σημαντικότερα σημεία με τα οποία διαφωνείτε σε σχέση με το υπάρχον εκπαιδευτικό σύστημα;
Δεν τίθεται θέμα διαφωνίας σε κάτι. Η πρότασή μας αφορά στο να πάμε τα εκπαιδευτικά πράγματα ένα βήμα (ή πολλά βήματα) παραπέρα. Δεν μπορεί η κοινωνία να αλλάζει και το σχολείο να μένει πίσω. Από το κτιριακό ως το αναλυτικό πρόγραμμα, από τα βιβλία ως τις εισαγωγικές εξετάσεις το σημερινό ελληνικό σχολείο μπορεί να βελτιωθεί, κανείς δεν το αρνείται. Στα πλαίσια αυτής της βελτίωσης τοποθετούμαστε. Στην αναγνώριση των ανήλικων ως ισότιμα μέλη της σχολικής κοινότητας και του δικαιώματός τους να έχουν λόγο στα θέματα που τα αφορούν.
Λέτε ότι στα δημοκρατικά σχολεία μαθητές και εκπαιδευτικοί μπορούν να συμμετέχουν ισότιμα στη διαμόρφωση της σχολικής ζωής. Πως προτείνετε να γίνεται αυτό και κυρίως γιατί;
Οι μαθητές και οι εκπαιδευτικοί συμμετέχουν ισότιμα στη διαμόρφωση της σχολικής ζωής μέσα από τη συλλογική λήψη αποφάσεων.
Όλα τα μέλη της κοινότητας, ανεξαρτήτως ηλικίας ή θέσης, έχουν τον ίδιο λόγο σε αποφάσεις που έχουν να κάνουν με τους κανόνες λειτουργίας, το πρόγραμμα μαθημάτων, την πρόσληψη δασκάλων και καθηγητών ή ακόμα και την οικονομική διαχείριση των πόρων ενός σχολείου.
H σχολική συνέλευση είναι ο πιο σημαντικός θεσμός του σχολείου καθώς εκεί ουσιαστικά ορίζεται ο τρόπος λειτουργίας του. Γίνεται τακτικά, μία ή δύο φορές τη βδομάδα, συμμετέχουν εκπαιδευτικοί και μαθητές, ενώ ο καθένας, ανεξάρτητα από την ηλικία του και το ρόλο του, έχει δικαίωμα σε μία ψήφο. Αυτό κατά μία έννοια σημαίνει πως τα παιδιά καθορίζουν πως θα είναι το σχολείο τους, αφού συνήθως αποτελούν την πλειοψηφία στη συνέλευση.
Γιατί;
Για να εφαρμόσουν μαθητές και εκπαιδευτικοί τις αρχές της Δημοκρατίας στην πράξη, δηλαδή:
-Να παίρνουν συλλογικές αποφάσεις.
-Να συμμετέχουν ενεργά στην κοινότητά τους.
-Να σέβονται τη διαφορετική άποψη.
-Να ασκηθούν στο διάλογο.
-Να μπορούν να επιδράσουν πάνω στην πραγματικότητα που ζούνε, αποκτώντας μία ενεργό στάση ως προς την κοινωνική ζωή.
-Να μυηθούν στις έννοιες “ευθύνη” και “υπευθυνότητα” οι οποίες συντάσσονται μόνο μαζί με την ελευθερία για να αποκτήσουν νόημα.
Οι διαφορές, οι δυσκολίες και τα προβλήματα επιλύονται με Επιτροπές επίλυσης συγκρούσεων.
Όταν κάποιος δεν ακολουθεί τους κανόνες του σχολείου παραδείγματος χάριν, οι άλλοι μπορούν να του κάνουν καταγγελία. Οι καταγγελίες καταλήγουν στην επιτροπή, όπου οι παραβάτες καλούνται να λογοδοτήσουν. Όλα αυτά διαπνέονται από πνεύμα διαλόγου, εμπιστοσύνης και προσπάθεια κατανόησης όλων των πλευρών, και του καταγγέλλοντα αλλά και του παραβάτη. Οι διαδικασίες καθοδηγούνται στο μεγαλύτερο μέρος τους από τα ίδια τα παιδιά τα οποία βρίσκονται πότε στο ρόλο του “δικαστή”, πότε στο ρόλο του “καταγγέλλοντα” και πότε στου “παραβάτη”.
Γιατι;
Για:
-Χτίσιμο σχέσεων εμπιστοσύνης και σεβασμού στην προσωπικότητα.
-Επίλυση των συγκρούσεων σε πνεύμα ισοτιμίας, σεβασμού και συνύπαρξης στην κοινότητα.
-Ανάπτυξη της αυτοπεποίθησης των παιδιών και των εκπαιδευτικών ως προς την ικανότητά τους για εποικοδομητική διαχείριση των συγκρούσεων και δημιουργική επίλυση προβλημάτων.
-Ανάπτυξη της κριτικής σκέψης και διαρκής ανάπτυξη/αναθεώρηση/αναπλαισίωση του περί δικαίου αισθήματος.
-Άμεση εφαρμογή και βίωμα επανορθωτικών πρακτικών, όπως αυτές ορίζονται στην “Επανορθωτική Δικαιοσύνη”.
-Ανάπτυξη ενσυναίσθησης και αισθήματος ευθύνης.
Τα Δημοκρατικά σχολεία λειτουργούν με ισχυρά θεμέλια σε μια κουλτούρα ισότητας και συνευθύνης. Ο σεβασμός φέρνει σεβασμό. Η εμπιστοσύνη χτίζει εμπιστοσύνη. Η συμπόνια γεννά συμπόνια. Η αποδοχή καλλιεργεί αποδοχή. Όταν ακούμε, μας ακούν.
Γιατί;
Λέμε ότι έχουμε “δημοκρατία”. Ωστόσο, όταν τα σχολεία μας λειτουργούν ελάχιστα ή καθόλου δημοκρατικά – όπως εξηγήσαμε παραπάνω πως εννοούμε το δημοκρατικά – , πώς μπορούμε να περιμένουμε από τη σύγχρονη ή τη μελλοντική γενιά παιδιών να κατανοήσει, να εξασκήσει και να σκεφτεί τον τρόπο για να διατηρήσει ή να βελτιώσει τη δημοκρατία στην κοινωνία της;
Η Δημοκρατική Παιδεία επιδιώκει να εξουσιοδοτήσει τα παιδιά και τους δασκάλους με αυτο-ευθύνη και δημοκρατική συμμετοχή στα σχολεία, μέσω των οποίων οι μαθητές μαθαίνουν να λένε αυτό που σκέφτονται, να αγωνίζονται για τα θέματα που είναι σημαντικά για αυτούς, να επιλύουν προβλήματα συλλογικά, να σέβονται την άποψη των άλλων και να συνεισφέρουν στην ανάπτυξη των κοινοτήτων τους, εγκαθιδρύοντας περιεκτικές, επικοινωνιακές και συνεργατικές παιδαγωγικές.
Η μαθησιακή διαδικασία διεξάγεται αρμονικά και με σεβασμό μεταξύ όλων, καθώς η προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων των μαθητών και των εκπαιδευτικών μέσα στην τάξη έχει την ύψιστη σημασία.
Εν συντομία, η Δημοκρατική Παιδεία οδηγεί στην ανάπτυξη σκεπτόμενων νέων ανθρώπων, θωρακισμένων με δεξιότητες να επιλύουν προβλήματα μέσω της συνεργασίας, με ευέλικτο και δημιουργικό τρόπο. Ο κόσμος μας, γεμάτος συνεχείς πολιτικές αναταραχές και αναδυόμενες τεχνολογίες τους έχει ανάγκη.
Για αυτό!
Η δημοκρατική εκπαίδευση μοιάζει να ξαναθέτει το ερώτημα «τι θεωρούμε σημαντικό να μαθαίνει το παιδί στο σχολείο και πώς».
Πως πιστεύετε ότι μπορεί να γίνει ενδυνάμωση των μαθητών/τριών;
Η μάθηση στα Δημοκρατικά Σχολεία είναι αυτοκατευθυνόμενη και ανακαλυπτική.
Οι μαθητές επιλέγουν τι θα μάθουν, πότε, πως και με ποιον.
Η μάθηση μπορεί να λαμβάνει χώρα μέσα ή έξω από την τάξη, μέσω του παιχνιδιού ή της παραδοσιακής μελέτης. Το κλειδί είναι ότι η μάθηση πηγάζει από εγγενή κίνητρα και ακολουθεί τα ενδιαφέροντα του μαθητή.
Όλοι μαθαίνουμε όταν μας ενδιαφέρει κάτι.
Συχνά συμπεριφερόμαστε στα παιδιά σαν να είναι άβουλα πλάσματα χωρίς ενδιαφέροντα, φαντασία και δίψα για γνώσεις. Τα παιδιά!
Από την δεκαετία του 40, μας λένε ψυχολόγοι και ερευνητές όπως ο Harry Harlow πως το μεγαλύτερο κίνητρο για την εκμάθηση είναι η ίδια η χαρά της ανακάλυψης.
Τα παιδιά είναι περίεργα, θέλουν να μάθουν! Γιατί το ένα, πώς το άλλο;
Με ενθουσιασμό τα παιδιά παρουσιάζουν κάτι, όταν το ερεύνησαν μόνα τους και εξηγούν τι ανακάλυψαν, με χαρά και υπερηφάνεια μοιράζονται τα επιτεύγματά τους με το περίγυρό τους.
Τα παιδιά του σήμερα θα χρειαστεί να ζήσουν σε ένα πολύ διαφορετικό κόσμο από αυτόν που γνωρίζουμε, ένα κόσμο πέρα από τα όρια της παραδοσιακής εκπαίδευσης.
Χρειάζονται ένα περιβάλλον που θα τα βοηθήσει να αναπτυχθούν στα ψηφιακά μέσα, στην κοινωνική, πολιτιστική και συναισθηματική ευφυΐα, στην αυτογνωσία και στην έννοια του σκοπού τους.
Οι μαθητές/τριες δεν χρειάζονται ενδυνάμωση, χρειάζονται ελευθερία να είναι ο υπέροχος εαυτός τους.
Το καθεστώς καταναγκασμού στη μάθηση, αποδυναμώνει τους μαθητές μειώνοντας τη φυσική ώθηση προς την έρευνα. Η μη συμπεριληπτική τακτική που συνήθως ακολουθείται σχετικά με το σεβασμό στις ιδιαιτερότητες και στα ειδικά ενδιαφέροντα, στις κλίσεις και στην προσωπικότητα των παιδιών επίσης.
Όπως μπορεί ένας υπάλληλος να χάσει κάθε ίχνος παραγωγικότητας αν νιώθει καταπιεσμένος στην δουλειά του, το ίδιο ακριβώς γίνεται και με τα παιδιά.
Οι μαθητές/τριες ενδυναμώνονται, αποκτώντας ελευθερία λόγου για το πώς μαθαίνουν και για το αντικείμενο της μάθησής τους.
Κάποια παραδείγματα δημοκρατικών σχολείων στο εξωτερικό
Η Δημοκρατική Παιδεία δεν έχει ένα μοναδικό, αντικειμενικό νόημα.
“Δημοκρατική Παιδεία” είναι ένας όρος που χρησιμοποιείται συχνά από δασκάλους, ακαδημαϊκούς, παιδαγωγούς και υπεύθυνους χάραξης πολιτικής, ο οποίος εμπεριέχει πολλές διαφορετικές έννοιες, λογικές, κατανοήσεις και πρακτικές.
Η Δημοκρατική Παιδεία περιλαμβάνει ένα μεγάλο εύρος θεωριών, φιλοσοφιών, παιδαγωγικών και εκπαιδευτικών πρακτικών, το οποίο εμπεριέχει τις προοδευτικές θεωρίες του John Dewey, τις κοινοτικές και διαλογικές μορφές της δημοκρατίας, την Κριτική Παιδαγωγική και την Αντι-παιδαγωγική, αλλά και νέες τεχνολογίες, όπως είναι η παιχνιδοποίηση (gamification) της μάθησης.
Ο όρος “Δημοκρατικό Σχολείο” συνεπώς αναφέρεται σε εκπαιδευτικές δομές που ασκούν, αναπτύσσουν και προάγουν τη δημοκρατία στην εκπαίδευση. Περιλαμβάνει μεγάλη ποικιλία εκπαιδευτικών προσεγγίσεων, από το Σάμερχιλ (Summerhill) έως μαθησιακές κοινότητες αυτοκατευθυνόμενης μάθησης, κέντρα ευέλικτης μάθησης και διεθνή σχολεία που συνδυάζουν φιλοσοφίες μάθησης με επίκεντρο τους σπουδαστές.
“Οι διάφοροι συμμετέχοντες στη δημοκρατική παιδεία είναι ενωμένοι στο να υποστηρίξουν το πνεύμα της Διακήρυξης των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και της Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Παιδιού και να το εφαρμόσουν ως το πρωταρχικό πλαίσιο για τις καθημερινές πρακτικές σε όλα τα μαθησιακά περιβάλλοντα” (IDEC της Νέας Ζηλανδίας το 2015).
Αυτή τη στιγμή, λειτουργούν περίπου 1000 σχολεία που αποκαλούνται δημοκρατικά σε όλο τον κόσμο.
Ο τρόπος που η δημοκρατία εκφράζεται σε αυτά τα σχολεία ποικίλλει πολύ, από απλές σχολικές συναντήσεις κατά τις οποίες οι μαθητές ψηφίζουν για συγκεκριμένα θέματα, ως την πλήρη διαχείριση του σχολείου μέσω της συνέλευσής του.
Δημοκρατικά σχολεία λειτουργούν από τις αρχές του 20ου αιώνα.
Η αρχή έγινε στην Αγγλία από το σχολείο Σάμερχιλ (Summerhill), το πιο γνωστό και ιστορικό σχολείο, η πρώτη δημοκρατία των παιδιών, το οποίο ξεκίνησε να λειτουργεί ως δημοκρατικό οικοτροφείο, όπου τα μαθήματα ήταν προαιρετικά.
Άλλο ένα σπουδαίο σχολείο, το Σάντμπουρι Βάλεϊ (Sudbury Valley School), ξεκίνησε να λειτουργεί το 1968 στη Μασαχουσέτη των Η.Π.Α.. Δίχως συγκεκριμένη διδακτέα ύλη ή υποχρεωτικό πρόγραμμα μάθησης, βαθμολόγηση ή άλλου είδους δομές που συναντά κανείς συνήθως στα σχολεία, το Σάντμπουρι Βάλεϊ έγινε μία ριζοσπαστική επιλογή.
Παραδείγματα Δημοσίων Δημοκρατικών Σχολείων υπάρχουν στο Ισραήλ και στη Βραζιλία.
Εδώ θα βρείτε ένα χάρτη με τα δημοκρατικά σχολεία που υπάρχουν ανα τον κόσμο.
Στην χώρα μας τι γίνεται σχετικά;
Το δικαίωμα επιλογής στην εκπαίδευση συναντάται σε πολλά μέρη κόσμου. Δημοκρατικά σχολεία διαφόρων ειδών, σχολεία Waldorf / Steiner, σχολεία Montessori και άλλα παιδαγωγικά μοντέλα είναι στη διάθεση των πολιτών.
Στην πατρίδα του Σωκράτη και των ιδρυτών της Αθηναϊκής Ακαδημίας αναδεικνύεται ένα εκπληκτικό γεγονός: στην Ελλάδα δεν υπάρχουν σχολεία που να αντιπροσωπεύουν πλήρως τις προαναφερόμενες εκπαιδευτικές φιλοσοφίες.
Τα ελληνικά σχολεία θεωρείται πως ακολουθούν και υποστηρίζουν τις δημοκρατικές αρχές, αλλά δε βρίσκει κανείς δημοκρατικές δομές όπως τις περιγράψαμε σε αυτά. Η δημοκρατία στα ελληνικά σχολεία βασίζεται κυρίως στο αναλυτικό πρόγραμμα σπουδών που σχετίζεται με την αγωγή του πολίτη και την πολιτειότητα και όχι στην άσκησή της μέσα στην τάξη, και σίγουρα δεν αφορά μια ισότιμη σχέση μεταξύ εκπαιδευτικών και μαθητών.
Παρά το δεδομένο κρατικό εκπαιδευτικό πρότυπο, ένας μικρός αριθμός ελληνικών δημοσίων σχολείων καταφέρνουν να συμπεριλάβουν ορισμένες από τις αρχές αυτές στην καθημερινή σχολική ζωή, κυρίως λόγω συγκεκριμένων κοινωνικών συνθηκών που ευνοούν τις φωτισμένες πρωτοβουλίες κάποιων αφιερωμένων στο έργο τους παιδαγωγών.
Αν και το αναλυτικό πρόγραμμα περιλαμβάνει διαθεματική προσέγγιση και μάθηση βασισμένη σε σχέδια εργασίας, στην πράξη μόνο μια μειοψηφία σχολείων εφαρμόζει αυτή την προσέγγιση, αλλά δεν δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στην ουσιαστική συμμετοχή των μαθητών στη διαδικασία της συν-δημιουργίας της μαθησιακής πορείας.
Στον ιδιωτικό τομέα λειτουργούν κάποια μοντεσσοριανά σχολεία και σχολεία που ακολουθούν την παιδαγωγική Steiner, αλλά με περιορισμούς όσον αφορά την ταύτιση με το αναλυτικό πρόγραμμα και εξυπηρετώντας μόνο έως την ηλικία των 11. Επίσης τα περισσότερα απο αυτά βρίσκονται στην Αθήνα οπότε είναι και γεωγραφικά αποκλειστικά.
Ενδιαφέρον έχει “Το Εργαστήρι”, πειραματικό αντιαυταρχικό ιδιωτικό σχολείο που λειτούργησε απο το 1975 έως το 1981 για παιδιά Δημοτικού. Σήμερα λειτουργεί πλέον μόνο το νηπιαγωγείο.
Στο δημόσιο τομέα υπάρχουν δάσκαλοι και καθηγητές που εφαρμόζουν αρχές της δημοκρατικής παιδείας στις τάξεις τους, εκτελώντας πολύτιμο έργο ανάδειξης του γεγονότος ότι το Ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα μπορεί κάλλιστα, εφόσον αξιοποιηθεί κατάλληλα, με μεράκι και προσωπική δουλειά να λειτουργήσει ως πεδίο δημοκρατικής παιδείας. Ένα λαμπρό παράδειγμα είναι Το σχολείο της Φύσης και των Χρωμάτων στην Κρήτη.
Ειδικά στην περίπτωση μικρών σχολείων με πρωτοβουλία των εκπαιδευτικών που τα στελεχώνουν υπάρχουν σχολικές κοινότητες που λειτουργούν κοινωνιοκρατικά.
Υπάρχουν επίσης σχολεία που συμμετέχουν στα πιλοτικά προγράμματα της παιδαγωγικής Φρενέ και του European Wergeland Centre.
Στον τομέα της άτυπης ή/και προσχολικής εκπαίδευσης υπάρχουν εγχειρήματα που λειτουργούν σύμφωνα με τις αρχές της δημοκρατικής παιδείας. Κάποια ενδεικτικά παραδείγματα είναι:
Αν το εγχείρημά σας ή δομή μη τυπικής μάθησης δεν συμπεριλαμβάνεται στην παραπάνω λίστα, παρακαλούμε επικοινωνήστε στο info@eudec.gr παρέχοντας συμπληρωματικά στοιχεία,
Το Σεπτέμβριο του 2017 δημιουργήσαμε το EUDEC Greece, το Ελληνικό παράρτημα της EUDEC (European Democratic Education Community/ Ευρωπαϊκή Κοινότητα για τη Δημοκρατική Παιδεία).
Δραστηριοποιούμαστε σε όλη την Ελλάδα με σκοπό την προώθηση της Δημοκρατικής Παιδείας και υποστηρίζουμε πρωτοβουλίες και ανθρώπους που ασχολούνται με τη βελτίωση του υπάρχοντος εκπαιδευτικού μοντέλου ή/και τη δημιουργία νέων και βοηθάμε στη δικτύωση μεταξύ τους.
Στόχοι μας είναι:
Οραματιζόμαστε μία ευρείας κλίμακας αλλαγή στην παιδεία, όπου η εμπιστοσύνη στο νεαρό άτομο διαπνέει όλη την καθημερινότητά του, όπου οι αποφάσεις παίρνονται μέσα από δημοκρατικές διαδικασίες και όπου η ψυχική υγεία, αλλά και οι σχέσεις μεταξύ των μελών της κοινότητας έχουν προτεραιότητα αντί για βαθμούς και τίτλους.
Εδώ μπορείτε να δείτε το πλάνο δράσης όπως έχει διαμορφωθεί μέχρι στιγμής. Κυμαίνεται από προβολές και συζητήσεις, τη μετάδοση και εξάσκηση της δημοκρατικής παιδείας, μέχρι την ίδρυση εκπαιδευτικών δομών.
‘Εχουμε καταθέσει Πρόταση Εκπαιδευτικού Προγράμματος με τίτλο: “Σύμπραξη Σχολείων για τη Δημοκρατία στην Εκπαίδευση” προς το Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής (Ι.Ε.Π.) – Σύμπραξη μεταξύ Δημοκρατικών Σχολείων του EUDEC και Ελληνικών Σχολείων της Πρωτοβάθμιας και της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης με στόχο τη διάχυση των τεχνικών της Δημοκρατικής Παιδείας.
Έχουμε σχεδόν ολοκληρώσει την ίδρυση του Σωματείου ”ΣυνΠαιδεία” για να έρθουν στο φως και σε συνεργασία οι εναλλακτικές εκπαιδευτικές δομές που συλλογικά αποτελούν, ανεξαρτήτως προσέγγισης, εναλλακτική επιλογή, έτσι ώστε να αλλάξει το νομικό καθεστώς όσον αφορά το δικαίωμα της επιλογής στην εκπαιδευση.
Το δημοτικό Σχολείο της Φύσης και των Χρωμάτων στην Κρήτη. Τι κάνουν εκεί; Πως δημιουργήθηκε; Υπό ποιο καθεστώς λειτουργεί; Υπάρχουν άλλα παραδείγματα;
Το σχολείο της Φύσης και των Χρωμάτων είναι ένα δημόσιο 4θεσιο δημοτικό σχολείο στο Φουρφουρά, στο ορεινό Ρέθυμνο. Λειτουργεί με το ίδιο ακριβώς καθεστώς που λειτουργούν όλα τα υπόλοιπα δημοτικά της χώρας, με το ίδιο αναλυτικό πρόγραμμα, ωράριο, διαδικασία πρόσληψης δασκάλων κλπ.
Αυτό που έγινε στο σχολείο αυτό είναι ένα θαύμα για τα ελληνικά δεδομένα αλλά μια καθημερινότητα σε άλλα μέρη του κόσμου. Χωρίς να γίνεται καμία έκπτωση (το αντίθετο μάλιστα) στους εκπαιδευτικούς στόχους και σε γνωστικά αντικείμενα απλά στελεχώθηκε πριν από επτά χρόνια από οραματιστές, εμπνευσμένους, νέους δασκάλους που δε φοβήθηκαν τον πειραματισμό.
Έως το 2016, οπότε και έληξε η “θητεία” τους εκεί, εφάρμοσαν πρακτικές δημοκρατικής εκπαίδευσης.
Μαζί με τους μαθητές, τους γονείς και την τοπική κοινωνία κατάφεραν να κάνουν ένα σχεδόν εγκαταλειμμένο σχολείο παγκόσμιο πρότυπο μέσα σε 3 χρόνια.
Έβγαλαν τα παιδιά από τις αίθουσες, τα άφησαν να αυτοκατευθύνουν τη μάθησή τους με βιωματικό τρόπο, ενέπλεξαν το σχολείο με την τοπική κοινωνία, άνοιξαν το παράθυρο της επικοινωνίας με τον υπόλοιπο κόσμο μέσω της τεχνολογίας και άφησαν τα παιδιά να πρωταγωνιστούν σε όλο αυτό.
Αυτό που έκανε ο Άγγελος Πατσιάς (ο διευθυντής του σχολείου) και οι συνάδελφοι του – όπως σε κάθε ομιλία του επαναλαμβάνει – μπορεί να γίνει εδώ και τώρα σε όλα τα σχολεία της χώρας, αν κάποιος θέλει να το κάνει. Οπως έκανε και η Ασπασία Καλησώρα την τριετία 2014-2017, στο 4/θέσιο Δημοτικό Σχολείο Αργυρούπολης Ρεθύμνου, η Κριπαροπούλου Αντιγόνη στο Γενικό Λύκειο Καρέα το 2014 και άλλοι πολλοί αξιοθαύμαστοι εκπαιδευτικοί σε όλη τη χώρα.
Πόση κουβέντα γίνεται γύρω από την δημοκρατική εκπαίδευση στη χώρα μας; Πόσοι γονείς είναι ευαισθητοποιημένοι σχετικά; Και τι γίνεται με τους δασκάλους;
Γίνονται πολλές δημόσιες συζητήσεις και συναντήσεις επι του θέματος σε ολόκληρη τη χώρα τα τελευταία χρόνια καθώς επικρατεί μια επαγρύπνηση για τα δικαιώματα των παιδιών, των νέων, των γονέων και των εκπαιδευτικών.
Το Μάιο του 2015 η Ελληνική Δράση για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα “Πλειάδες”, σε συνεργασία με άλλες πρωτοβουλίες και άτομα, συνέθεσε μια ολοκληρωμένη νομική πρόταση για θεμελιώδη μεταρρύθμιση του Εκπαιδευτικού Συστήματος.
Τον ίδιο χρόνο ο Δημήτρης Λάγιος παρουσίασε το “Για τα Δημοκρατικά Σχολεία και την προοπτική τους στη Ελλάδα” και η Μοντεσσοριανή Κοινότητα έκανε Αίτημα για το «Δικαίωμα στην εναλλακτική εκπαίδευση». ‘Εκτοτε τέτοιου είδους κινητοποιήσεις δεν έχουν πάψει.
Δεν μπορούμε να ξέρουμε πόσοι αλλά πολλοί γονείς και εκπαιδευτικοί προβληματίζονται.
Προφανώς η οικονομικοκοινωνική συγκυρία ευνοεί την αναζήτηση και τη στροφή προς τα μέσα. Μια οικονομική κρίση θέτει την κοινωνία προ των ευθυνών της και την στρέφει στην επαναδιαπραγμάτευση των ουσιαστικών που την απασχολούν όπως είναι η εκπαίδευση των νέων. Αυτό συμβαίνει και σε επίπεδο ατομικό – σε κάθε γονέα ή εκπαιδευτικό- αλλά και σε επίπεδο συλλογικό – μέσω των θεσμών των συλλόγων γονέων, σωματείων εκπαιδευτικών και κεντρικής κυβέρνησης. Απόδειξη είναι η κατακόρυφη αύξηση τα τελευταία χρόνια των επιμορφώσεων, σεμιναρίων και πιλοτικών προγραμμάτων που εγκρίνει το ΙΕΠ (Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής) και υλοποιεί το Υπουργείο Παιδείας και της μεγάλης συμμετοχής και ουσιαστικού ενδιαφέροντος που υπάρχει από εκπαιδευτικούς και γονείς γι αυτά.
Κουβέντα γίνεται πολύ, το σημαντικό είναι να προχωρούμε και σε πράξεις.
Ποια είναι τα σημαντικότερα σημεία τα οποία μπορούμε να σημειώσουμε σχετικά με το συνέδριο EUDEC 2018 που έγινε πρόσφατα; Ποια θέματα συζητήθηκαν; Που καταλήξατε;
Δείτε ένα ενδεικτικό photo slide show του EUDEC 2018
Το 10ο Πανευρωπαϊκό συνέδριο της Ευρωπαϊκής Κοινότητας για τη Δημοκρατική Παιδεία #EUDEC2018 έγινε φέτος στις Κορφές του Ηρακλείου Κρήτης.
Δημιουργήσαμε εκεί για 8 μέρες μια δημοκρατική κοινότητα στην οποία έχουν λόγο όλοι, ανεξαρτήτως ηλικίας, φύλου, επαγγέλματος, γλώσσας, εθνικότητας όπως κάνουμε κάθε χρόνο, μέσα στην οποία ανταλλάξαμε πληροφορίες για την κοινωνική, πολιτιστική, οικονομική και εκπαιδευτική πραγματικότητα στην οποία ο καθένας μας ζει.
Σε ένα περιβάλλον συμπεριληπτικό, ελεύθερο, συνεργατικό, αλληλέγγυο και δημοκρατικό δημιουργήσαμε και ενδυναμώσαμε φιλίες και συνεργασίες και φύγαμε κουβαλώντας νέους προβληματισμούς, νέες ελπίδες και νέες πληροφορίες.
“Εξερευνώ, συνδιαμορφώνω, απολαμβάνω την παιδεία” ήταν ο τίτλος και ακριβώς αυτό κάναμε.
Το Συνέδριο EUDEC είναι μια συνθήκη όπου όλες οι ηλικίες έχουν πλήρη δικαιώματα ψήφου. Πρόκειται για μια συνθήκη όπου οι ηλικίες δεν διαφοροποιούνται και δεν διαχωρίζονται συστηματικά.
Για μας ήταν πολύ σημαντικό να αξιοποιηθεί η δυναμική αυτής της συνθήκης και να μοιραστούμε το τι συμβαίνει όταν διασφαλίζεται αυτή η δυναμική.
Το συνέδριο ήταν για εμάς αφορμή να γιορτάσουμε τη δικαιοσύνη στην πράξη.
Προσπαθήσαμε να δημιουργήσουμε μια ομάδα ομιλητών και μια ποικιλία θεμάτων που να φέρει “στο ίδιο τραπέζι” διάφορα εγχειρήματα και άτομα που εκπροσωπούν την εκπαίδευση που ακολουθεί τις αρχές της δημοκρατικής παιδείας τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό. Θέλαμε να ανοίξει διάλογος για τα δικαιώματα των παιδιών σε σχέση με την εκπαίδευση και να συνδεθεί η παιδεία με την κοινωνική οργάνωση και τη δυνατότητα ανάδυσης προτάγματος κοινωνικής χειραφέτησης. Στοχεύαμε να αποτελείται η ομάδα ομιλητών από άτομα διαφόρων ηλικιών, εθνικοτήτων και προσεγγίσεων στη μάθηση.
Είναι σχεδόν αδύνατο να αναφέρουμε ποια θέματα συζητήθηκαν καθώς οι εισηγήσεις, παρουσιάσεις, προβολές, συζητήσεις, παραστάσεις και τα εργαστήρια ξεπέρασαν τα 100! (EUDEC18)
Και αυτό ήταν μόνο ένα μέρος του συνεδρίου!
Μαζί και πέρα από τις κεντρικές ομιλίες, το πιο μεγάλο κομμάτι του συνεδρίου ήταν τα εργαστήρια, οι συζητήσεις και τα παιχνίδια του Ανοιχτού Προγράμματος.
Αυτά προέκυπταν αυθόρμητα επιτόπου ή ήταν οργανωμένα από πριν. Όλοι οι συμμετέχοντες, ανεξαρτήτως ηλικίας μπορούσαν να προσφέρουν ή/και να ζητήσουν εργαστήρια/δραστηριότητες.
Κάθε μέρα έτρεχαν πολλά δρώμενα και εμείς τρέχαμε να προλάβουμε…πραγματικά δεν ήξερες που να πρωτοπάς. Η εμπειρία του να έχεις τέτοια αφθονία προσφοράς θεμάτων για όλα τα γούστα, ήταν το κάτι άλλο.
Ως μέρος του Ανοιχτού Προγράμματος λειτουργήσε καθ όλη τη διάρκεια του συνεδρίου το ΕΝ EUDEC. Καλλιτέχνες και εκπαιδευτικοί, από όλη την Ελλάδα προσέφεραν εργαστήρια, παραστάσεις και άλλα δρώμενα για όλες τις ηλικίες. Μέσα από τις δράσεις αυτές έγινε βίωμα το τι είναι η δημοκρατία για τους ανήλικους που συνήθως δεν έχουν λόγο, τι συμβαίνει όταν ακούγονται οι φωνές τους και τι ρόλο παίζει η τέχνη σε όλα αυτά.
Είναι σχεδόν αδύνατο να αναφέρουμε ποιά θέματα συζητήθηκαν καθώς οι εισηγήσεις, παρουσιάσεις, προβολές, συζητήσεις, παραστάσεις και τα εργαστήρια ξεπέρασαν τα 100!
Εδώ μπορείτε να πάρετε μια γεύση μόνο γιατί όλα τα κενά που θα δείτε στο ηλεκτρονικό πρόγραμμα γέμισαν και ξεχείλησαν κατα τη διάρκεια του συνεδρίου.
Στο συνέδριο συμμετείχαν 350 σύνεδροι από 26 χώρες: Αυστρία, Βέλγιο, Βουλγαρία, Καναδάς, Κόστα Ρίκα, Δανία, Γερμανία, Αγγλία, Εσθονία, Γαλλία, Φινλανδία, Γκάνα, Ελλάδα, Ισραήλ, Ιταλία, Ιαπωνία, Ολλανδία, Νορβηγία, Πακιστάν, Πολωνία, Ρωσία, Ισπανία, Ελβετία, Ταϊβάν, Τουρκία και Ουκρανία!
Μεταξύ αυτών πάνω από 70 παιδιά και 80 Έλληνες εκπαιδευτικοί όλων των βαθμίδων και ειδικοτήτων αφήνοντας μια ιδιαίτερα ελπιδοφόρα νότα για το μέλλον της δημοκρατικής παιδείας στη χώρα μας. Στα πλαίσια του συνεδρίου φυσικά έγινε και η ετήσια γενική συνέλευση της Κοινότητας.
Τον Φεβρουάριο στην Αθήνα, θα γίνει μια ημερίδα για την παρουσίαση και αξιολόγηση των αποτελεσμάτων των εργασιών του συνεδρίου, εκεί θα παρουσιάσουμε που καταλήξαμε. Στους επόμενους μήνες είναι προγραμματισμένα επίσης: Μια Διημερίδα για την εφαρμογή της δημοκρατικής παιδείας στο ελληνικό σχολείο του σήμερα, η ιδρυτική γενική συνέλευση του πρώτου σωματείου για τη Δημοκρατική Παιδεία στη χώρα μας ‘ΣυνΠαιδεία’, το Πανελλήνιο συνέδριο EUDEC Greece και Ακαδημίες Άνοιξης.
Το EUDEC18 εξετέλεσε το στόχο του να προσφέρει στους συμμετέχοντες βίωμα του τι εστί Δημοκρατική Παιδεία και επίσης τι έστι η Κοινότητα της.
Είχαμε πεισμώσει να προσφέρουμε την εμπειρία ως βίωμα, πέραν της φιλοσοφίας και της ακαδημίας, της ελπίδας και του ονείρου. Αυτό το καταφέραμε.
Και μια μαντινάδα που έγραψαν και απήγγειλαν το τελευταίο βράδυ η Μαρία Μενεγάκη και η Ιωάννα Σπηλιοπούλου:
Ήταν καθοριστικό αυτό που ζήσαμε.
Ανθρώποι από όλο τον ντουνιά εγράψαμε ιστορία
κι ονειρευτήκαμε επαέ ελεύθερα σχολεία.
Ευχαριστούμε τσι Κορφές για τη φιλοξενία,
που τση καρδιάς μας την κορφή θα έχει τα πρωτεία.
Στου Μανταλένη τον Ντρυγιά να ξανανταμωθούμε
και σαν απόψε μια βραδιά ρακές να ξαναπιούμε.
Τι γίνεται με το νομικό πλαίσιο; Κατά πόσο είναι εφικτό να λειτουργήσουν δημοκρατικά σχολεία στη χώρα μας;
Δημοκρατικά σχολεία είναι εφικτό να λειτουργήσουν στη χώρα μας αυτή τη στιγμή και χωρίς κόστος. Είναι μόνο θέμα πολιτικής βούλησης.
Μελετώντας το “Τα δημοκρατικά σχολεία και η προοπτική τους στην Ελλάδα” του Δημήτρη Λάγιου και την Παρέμβαση ΜΚΟ–Συλλογικοτήτων για την Εκπαίδευση–Πρόταση Ελληνικής Δράσης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα– “Πλειάδες” για την Εκπαίδευση” βλέπει κανείς ότι είναι εφικτό να λειτουργήσουν στη χώρα μας και δημόσια και ιδιωτικά δημοκρατικά σχολεία εφόσον:
Η εθνική νομοθεσία υποχρεωτικά ερμηνεύεται υπό το φως, υποτάσσεται στα νομοθετικά κελεύσματα του Συντάγματος της Ελλάδας, της ΕΣΔΑ και των συμπληρωματικών σε αυτήν Πρωτοκόλλων που έχει υπογράψει και κυρώσει η χώρα, καθώς και των λοιπών συμβάσεων και νομοθετημάτων με υπερνομοθετική ισχύ. Σε περίπτωση που η εθνική νομοθεσία διαπιστώνεται ότι αντιτίθεται στα τελευταία, οφείλει να υποχωρεί και να μην εφαρμοζεται, να τροποποιηθεί ή να συμπληρωθεί κατάλληλα.
Ενα ζήτημα που αποτελεί τροχοπέδη είναι η υποχρεωτική παρακολούθηση ενός συγκεκριμένου και εγκεκριμένου από την εκπαιδευτική αρχή, αναλυτικού προγράμματος.
Αν τροποποιηθεί αυτό και γίνει η εκπαίδευση (και όχι η φοίτηση) υποχρεωτική, χωρίς υποχρεωτικό πρόγραμμα σπουδών, όπως είναι σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, τα Δημοκρατικά Σχολεία μπορούν να λειτουργήσουν άμεσα και στο μέγιστο των δυνατοτήτων τους στην Ελλάδα.
Για το άρθρο αυτό συνεργάστηκαν η Μάρω, ο Ευάγγελος, η Ηλέκτρα και η Ζωή. Περισσότερα για τον καθένα μας μπορείτε να δείτε εδώ.
Φωτογραφίες: Ευάγγελος Βλαχάκης (Cinevangelos) , Βαγγέλης Παλαμάρης
Η ομάδα μας αποτελείται από γονείς, εκπαιδευτικούς, ακαδημαϊκούς και λοιπούς επαγγελματίες. Κάποιοι έχουμε εμπειρία εργασίας σε δημοκρατικά σχολεία του εξωτερικού, καθώς και παραβρεθεί σε αντίστοιχα διεθνή συνέδρια, ενώ άλλοι διακρίνονται από πολυετή δράση στην ακαδημαϊκή έρευνα και την υλοποίηση εναλλακτικών δομών εκπαίδευσης εντός και εκτός του ελληνικού πλαισίου.
Καταλήξαμε να εστιάσουμε την εργασία μας στη Δημοκρατική Παιδεία επειδή συμπεριλαμβάνει και στηρίζει εξίσου ένα μεγάλο εύρος εκπαιδευτικών προσεγγίσεων καλύπτοντας έτσι τις ποικιλόμορφες ανάγκες και επιθυμίες μας και τα κοινά αλλά συνάμα διαφορετικά όνειρα όλων μας, ενηλίκων και ανηλίκων.
Στα πλαίσια της έχουμε βιώσει ένα περιβάλλον συνεχόμενου και εξονυχιστικού αναπροσδιοριμού της δημοκρατίας, κρατώντας την έννοια και τις πρακτικές της σε ευέλικτη και ζωντανή σχέση με το παρόν, ακούγωντας όλες τις φωνές, τις μικρές, τις μεγάλες, τις δυνατές και τις ήσυχες και αυτές που ακομα δε μιλούν.
Ετσι, λοιπόν, θεωρούμε τη Δημοκρατική Παιδεία κατάλληλο εργαλείο να μπορούμε να σταθούμε υπεύθυνα στις επόμενες γενιές αλλά πάνω απο ολα να σταθούμε υπεύθυνα απέναντι στους εαυτούς μας.
[1] Περισσότερα για τον ενηλικισμό μπορείτε να μάθετε εδω:
Farson, Richard (1980). Για την απελευθέρωση των παιδιών. Αθήνα: Εκδόσεις
Γλάρος. *Book with the original title: Birthrights, 1974.
Holt, John (1989). Οι ανάγκες και τα δικαιώματα των παιδιών: Απόδραση από την
παιδική ηλικία. Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη. *Book with the original title: Escape
from Childhood: The Needs and Rights of Children, 1974.
Τρόμος στον πλανήτη επικρατεί μετά την κλιμάκωση στον ρωσοουκρανικό πόλεμο, καθώς η Μόσχα απάντησε στα…
Θέση εμμέσως εναντίον της διαγραφής του Αντώνη Σαμαρά από την Κ.Ο. της ΝΔ, χωρίς να τον κατονομάζει,…
Του Αργύρη Αργυριάδη Δικηγόρου Εδώ και λίγες ημέρες το ΠΑΣΟΚ αποτελεί την αξιωματική αντιπολίτευση της…
Στο πλαίσιο των δράσεων του Ευρωπαϊκού Συμφώνου για το Κλίμα, συνεχίζονται το Σαββατοκύριακο και ολοκληρώνονται…
Ο Γενικός Γραμματέας της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ Δημήτρης Κουτσούμπας συναντήθηκε σήμερα 22/11, στον Περισσό,…
Την Κυριακή διεξάγονται οι εσωκομματικές εκλογές του ΣΥΡΙΖΑ για την ανάδειξη νέου προέδρου, σε μια…
This website uses cookies.