Τα βότανα και τα βραστάρια της Κρήτης (Μέρος α’)

Βραστάρια και τσάγια

Ο άλλοτε απλοϊκός κόσμος της Κρήτης, όταν καμιά φορά αρρώσταινε, έστρεφε το βλέμμα του σε διάφορους τομείς για να γιατρευτεί. Η μία ήταν ο Άγιος του, που σε αυτόν πίστευε περισσότερο, και ένοιωθε πως αυτός θα τον κάνει καλά, και φυσικά η άλλη περίπτωση ήταν η συχνή χρήση των βοτάνων.
Μπορούσε όμως να στραφεί και σε άλλες μορφές ιατρικής, που καμιά φορά μπορεί ήταν οι γιατροί, πραχτικοί γιατροί, αλλά μπορεί και φαρμακολόγοι, ξεματιάστρες, μάγισσες, γητευτές κλπ.

Σήμερα πολλοί άρρωστοι ηλικιωμένοι πριν κοιμηθούν πίνουν καμιά φούχτα, με δέκα τουλάχιστον χάπια, κάτι που δεν γινόταν παλιά, που αντί αυτών έπιναν ίσως καμιά δεκαριά βότανα σε ένα βραστάρι, και πήγαιναν πολύ καλά μάλιστα στην υγεία τους!

Δεν βάζανε πολλά μαζί βότανα στο ίδιο βραστάρι, για να αποφύγουν τυχόν αντιδράσεις που θα μπορούσαν να προκύψουν και να φέρουν αντίθετο αποτέλεσμα. Συνήθως έβαζαν μέχρι τρία.

Έφτιαχναν και πιναν κάποτε άρρωστοι και μη, τα απαραίτητα βραστάρια τους, από τα κατάλληλα για την περίπτωση του βότανα. Πολλοί έπιναν απλά κάποιο βότανο προληπτικά, όπως για παράδειγμα να μην κάμουν πέτρα στα νεφρά, άλλοι γιατί μπορεί να τους άρεσε η γεύση του.
Οι άρρωστοι όμως θα έκαναν παράλληλα και ένα τάμα στον Άγιό τους, για να τους κάνει καλά! Κάποιες φορές πάλι, όσοι είχαν την οικονομική άνεση, πήγαιναν στον γιατρό, που όμως πολλοί δεν είχαν τις γνώσεις που έχουν σήμερα, που η επιστήμη έχει προχωρήσει .

Για να ξεχωρίζουμε τις λέξεις “τσάγια” από τα “βραστάρια”, θα πούμε ότι και τα βραστάρια είναι μεν τσάγια, γιατί προέρχονται κι αυτά από βρασμό διαφόρων βοτάνων με νερό, αλλά το μεν τσάι πίνεται συνήθως ζεστό και με λίγη ζάχαρη, ενώ το βραστάρι πίνεται σε ποσότητες κρύο αντί για νερό, και συνήθως χωρίς ζάχαρη.

Το τσάι μπορεί να γίνει από ένα δυο βότανα, το βραστάρι συνήθως από περισσότερα. Οι παλιοί γέμιζαν το παγούρι τους με βραστάρι, και το έπαιρναν μαζί τους στην εξοχή αντί για νερό.

Βότανα με μυστήρια

Πολλά όμως βότανα συνοδευόταν και από κάποιες προκαταλήψεις, για τον τρόπο λήψης τους, όπως για παράδειγμα το μυρμηγκόχορτο, που γιάτρευε λέγανε αποτελεσματικά τις μυρμηγκιές. Έπρεπε λέει όμως, για να φέρει αποτέλεσμα, εκείνος που θα πάρει το βότανο δια στόματος, δεν έπρεπε επ’ ουδενί να το ξέρει εκ των προτέρων! Αν το ήξερε δεν θα έπιανε η θεραπεία του βοτάνου! Στην ουσία δηλαδή, έπρεπε να πάρει μεν το βότανο αυτό, που ήταν ένα δυο μικροσκοπικά σπόρια του μυρμηγκόχορτου στο μέγεθος του ρυζιού, όμως θα έπρεπε κρυφά να του τα βάλουν κάποιοι σε φαγητό, σε σπανακόπιτα ή σε τυρόπιτα κλπ, αλλά πάντα εν αγνοία του!

Έχουμε ακούσει επίσης διάφορα άλλα, όπως για παράδειγμα τις ειδικές κούπες που θα πρέπει να μπει ένα βότανο, όπως σε «ξερή ρογδόκουπα και καθαροπλυμένη» για τον σουφρίτη, αρρώστια παλιά που αδυνάτιζε τα παιδιά. Έπρεπε ο γητευτής «να βάλει μέλι και μοσχοκάρυδα, μέσα στην ρογδόκουπα, να την τοποθετήσει επάνω σε αναμμένα κάρβουνα, μετά να πάρει μια ξύλινη καθαρή κουτάλα, να ζεσταίνει το μέλι με το μοσχοκάρυδο πάλι στα κάρβουνα, και να βάζει στις αρθρώσεις του παιδιού, διαβάζοντας παράλληλα την γητειά του σουφρίτη».

Ακόμα και η γηθειά θα πρέπει να διαβαστεί χαμηλόφωνα, γιατί πρέπει να είναι μυστική, αλλιώς ο γητευτής χάνει την ιδιότητά του!

Το ίδιο έχουμε και στην περίπτωση του μανδραγόρα, που «έπρεπε να ξεριζωθεί μεσάνυχτα, και ανθρώπινο χέρι μην τον έχει ακουμπήσει», και εδώ οι φαρμακολόγοι έχουν προσθέσει πολλά και διάφορα, για «θυμιατό με μανδραγόρα που θα πρέπει να θαφτεί κάτω από την πόρτα» που λέγανε πως έτσι το θαμμένο θυμιατό «θα μας προστατεύσει για ένα χρόνο από το κακό μάτι», και τόσα άλλα παρόμοια!

Γιατί όμως γινόταν όλα αυτά τα μυστήρια; Αφού στην ουσία ένα βότανο θα κάνει από μόνο του τη δράση του, οπότε σε τι χρειάζεται να περιπλέκονται περίεργες ιστορίες ή καταστάσεις, όπως την περίπτωση της γηθειάς, που δεν επιτρέπεται να γίνεται γνωστή, και δεν πρέπει να ακούγεται από τους παρευρισκόμενους, ακόμα και τον ίδιο τον ασθενή;
Στην ουσία η γηθειά είναι μια ευχή, γιατί λοιπόν να μην ακούγεται από τους άλλους;

Απλούστατα, γιατί ο κόσμος παλιά, από τον μεσαίωνα, πολλές φορές και ακόμα μέχρι τις μέρες μας, είχε άγνοια, και εύκολα πίστευε ότι του λέγανε οι άλλοι! Έτσι πολλές φορές δημιουργούνταν μια πρόληψη γύρω από μια θεραπεία, γιατί έτσι δημιουργούνταν ένα πέπλο μυστηρίου και μαγείας, πράγματα που και αρέσκονταν αυτά στον κόσμο, αλλά τα πίστευε κιόλας! Να μην ξεχνάμε την ιστορία που περιπλέχτηκε από τον Όμηρο για τον Οδυσσέα με τους συντρόφους του, που η μάγισσα Κίρκη, τους μεταμόρφωσε σε γουρούνια, εκτός του Οδυσσέα, προσφέροντας τους φαγητό, που είχε μέσα υπνωτικό από μανδραγόρα! Όλα αυτά τα παραμύθια για μάγισσες κλπ, άρεσαν ιδιαίτερα στον κόσμο.

Εμείς θα ξεκινήσουμε ένα νέο κεφάλαιο για τα βόταν της Κρήτης, ιδιαίτερα όσα είναι άγνωστα στον πολύ κόσμο.

Σήμερα θα γνωρίσουμε δυο άγνωστα βότανα της Κρητικής υπαίθρου, το κομπόχορτο ή γαρεφαλάκι, και το κυπαρισσάκι, που το μεν πρώτο υπάρχει και εκτός Κρήτης, το δεύτερο όμως προσωπικά δεν το έχω δει πουθενά αλλού.

Το κομπόχορτο ή γαρεφαλάκι

Ένα μονοετές ποώδες πράσινο φυτό της φύσης, διαδεδομένο σε όλη την ορεινή Κρήτη, ήταν πολύ γνωστό με την ονομασία κομπόχορτο ή γαρεφαλάκι ή και σκέτο κομπάκι.

Ονομάστηκε έτσι για τα πολλά κομπάκια που κάνει στις κορφές του, που μοιάζουν με μικρές μπαλίτσες. Χρησιμοποιούσαν το βότανο αυτό σαν ένα από τα κύρια βραστάρια τους μαζί με άλλα, ή ακόμα και μόνο του. Μπορούσε το φυτό σαν βότανο να μας δώσει και ένα κανονικό τσάι, είτε κόβοντας τα κλαράκια του φυτού, είτε σκέτα τα κομπάκια του που κάνει στην κορυφή σαν ανθάκια. Το είχαν όλοι σχεδόν οι παλιοί σε ματσάκια που τα κρεμούσαν κάτω από τα μεσοδόκια στη σειρά, μαζί με άλλα βότανα. Ενίοτε έβραζαν το κομπόχορτο μαζί με διάφορα άλλα βότανα μαζί, και έκαναν έτσι το βραστάρι της ημέρας. Σαν τσάι έχει ενδιαφέρον γιατί είναι γλυκό, και φέρνει κάπως στην μέντα. Βγαίνει σε ημιορεινά μέρη της Κρήτης, Στη Μεσαρά το συναντάμε, στη Γαλιά στα Τρία Κεφάλια, στην τοποθεσία Πούμα στα Βορίζα, στο χωριό Ρουφά κλπ.

Λένε διάφορα οι παλιοί για το βότανο αυτό, ου πολλές φορές δεν ταυτίζονται. Ο κάθε παλιός γνωρίζει και άλλα, γιατί άλλος σου λέει ότι κάνει καλό στα νεφρά, άλλος ότι καθαρίζει το αίμα, κλπ. Οι περισσότεροι παλιοί πάντως συμφωνούν πως το τσάι του κομπόχορτου είναι διουρητικό, και βοηθάει στην ούρηση.

Το κυπαρισσάκι

Άλλο ένα εξίσου σπουδαίο και πολύ γνωστό σε όλη την Κρήτη, ήταν και το κυπαρισσάκι, που το λένε έτσι γιατί μοιάζει με μικρό κυπαρίσσι. Στα Βορίζα το λένε και «γαρεφαλάκι».

Αυτό το φυτό μαζί με το κομπόχορτο, ήταν τα πιο συνηθισμένα βότανα για τσάγια ή βραστάρια, και τα μάζευαν σε περισσότερες ποσότητες, ακόμα πιο πολύ και από το φασκόμηλο, γιατί εκείνο πίκριζε ενώ το κυπαρσισσάκι όχι.

Άλλοι πάλι και εδώ λέγανε πως κάνει καλό στην πέτρα, και άλλοι σε ιλίγγους και πίεση. Πάντως το σίγουρο είναι πως κάπου θα έκανε καλό!

Και το κυπαρισσάκι βγαίνει σε ημιορεινά και στεγνά εδάφη της Κρήτης, και το συναντάμε σε δυο είδη. Το ένα είδος είναι μονόκλωνο και πολύ χαμηλό, 8 με 10 εκατοστά, και το άλλο είδος έχει πολλές παραφυάδες από την ίδια ρίζα, και είναι από 20 μέχρι 30 εκατοστά ύψος.

Ξεπάτωναν τα φυτά τέλος της άνοιξης που να είναι ακόμα δροσερά αλλά μεστωμένοι οι ιστοί του, και αφού τα έκαναν κι αυτά ματσάκια, τα κρεμούσαν κάτω από ένα ίσκιο της αυλής μέχρι να ξεραθούν, και να τα χρησιμοποιούν μετά όποτε τα χρειάζονται.

Έχει και το κυπαρισσάκι γλυκιά γεύση, υπάρχει και σήμερα σε πολλά μέρη της ορεινής Κρήτης.

Κείμενο – Φωτογραφίες: Γεώργιος Χουστουλάκης