Τα ριζίτικα της ορεινής δυτικής Κρήτης

   Το ριζίτικο τραγούδι της Δυτικής Ορεινής Κρήτης είναι από τα σημαντικότερα δημοτικά τραγούδια της χώρας μας. Έχει σχέση με την ιστορία μας με την πολιτιστική μας κληρονομιά, με την επικοινωνία μας, με τη διασκέδασή μας, και  με το τραγούδι μας αυτό εκφράζομε τη χαρά μας τη λύπη μας τον έρωτά μας και γενικά όλα μας τα συναισθήματα.

   Ακόμα με το τραγούδι στέλνομε μηνύματα. Ειδικά επί τουρκοκρατίας με το ριζίτικο στέλνανε μηνύματα προς τους ραγιάδες για τόνωση ηθικού και αναπτέρωση ελπίδων αλληγορικά, και παράλληλα με το ίδιο τραγούδι στέλνανε παραπλανητικά μηνύματα για τυχόν εχθρούς που θα μπορούσε να το ακούσουνε. Μέσα σε λίγα λόγια περιλαμβάνεται συμπυκνωμένη έννοια, ή έννοιες, διότι το ριζίτικο δεν ενδείκνυται να είναι μακροσκελές. Σε όλα τα ριζίτικα διακρίνομε στιχουργική αρμονία, λογοτεχνία και νόημα. Από τις 3-4 σειρές που περιλαμβάνει το κάθε ριζίτικο, μπορεί κανείς να αναπτύξει θέμα και να γράψει ολόκληρη εργασία.

   Για κάποια ριζίτικα θα γράψω της απόψεις μου:

1)     Στση Γιούς τον Κάμπο φάνηκαν μια δεκαρέ νομάτοι
μια δεκαρέ, δωδεκαρέ, μπορεί και δέκα πέντε
Σκουροί ήσανιε κι ανάλλαγοι και γαργιοφορεμένοι
Παιδιά μη είναι Σφακιανοί κι απού τον Καλλικράτη;

    Ως γνωστόν, μετά την αποτυχία της επανάστασης του Δασκαλογιάννη είχανε κλείσει στον κουλέ του Ηρακλείου μια εβδομηνταπενταριά Σφακιανούς το 1770. Το 1772 επιχειρήσανε απόδραση και μέχρι να τους πάρουνε χαμπάρι καταφέρανε και φύγανε μερικοί. Μόλις βγήκανε σκορπιστήκανε σαν τα πουλιά της πέρδικας. Είχανε ορίσει σε απομεμακρυσμένο σημείο να συναντηθούνε και από εκεί πάλι κατά ομάδες από βουνό σε βουνό τραβούσανε προς τα ευλογημένα, τα κατακαημένα Σφακιά. Μια ομάδα επροστατεύτηκε στη Γέργερη από τον Βαγιωνή και από εκεί στείλανε τον ταχύποδα Γιώργη Σουλτάτο και ειδοποίησε τους Σφακιανούς και τους φέρανε μουλάρια στου Αγίου Αντωνιού τα χάλαρα και τους παραλάβανε.

   Σκουροί ήσανιε (φορούσανε ακάθαρτα ρούχα) κι ανάλλαγοι (δεν είχανε ρούχα να αλλάξουνε) και γαργιοφορεμένοι (τα ρούχα τους ήτανε γαργερά (ήτανε ακάθαρτα). Οϋτε σήμερα στην Τουρκία δεν είναι σεβαστά τα δικαιώματα, ούτε στους πολίτες της. Και σαν πήγανε στα Σφακιά:

          «…Αναστενάζου θλιβερά και κλαίσι βουρκωμένα
Πως αποδόκαν τα Σφακιά τα πολυπαινεμένα…..»
«…Πού είνιε οι γι-άντρες τω Σφακιώ, οι γι-άξιοι οι παινεμένοι
Σ’ ούλο τον κόσμο ξακουστοί περίσσια τιμημένοι….»
«…Πού είν’ η ώρα τω Σφακιώ με τα πολλά καράβια
Με τα’ εκατό τζη εκκλησιές τα πλούσια τζη σεράγια…»

2)     Απού τα όρη έρχομαι που την ξηρομαδάρα
δε με ρωτάτε ιντά ‘μαθα; Δε με ρωτάτε ιντά ‘δα;
Είδα μαδάρες θλιβερές, μητάτα χαλασμένα
τα μητατοκαθίσματα ούλά ‘νιε ρημασμένα

Το παραπάνω τραγουδάκι ζωγραφίζει μια κατάσταση ίσως μετά την επανάσταση του 1866-69, τότε που γράφει ο εθελοντής Ψύχας:

«Δεν υπάρχει πλέον εν Σφακίοις κατάλυμα ή ναός, αμπελών ή φυτεία, κτήνος ή πρόβατον δεν φωνάζει πετεινός. Πανταχού τέφρα και ερημία φρυκώδης». Σ’ αυτή την επανάσταση πήγανε πολλά γυναικόπαιδα πρόσφυγες στην Κέρκυρα που την ξέρανε Κορφούς. Ο παππούς μου που είχε πάει στην Κέρκυρα μου έλεγε μια μαντινάδα που την λέγανε μετά την επανάσταση:

          Εκάψασιν τα σπίθχια μας, εφάγασιν τα ζά μας
και προσφυγάκια στσοι Κορφούς επήγαν τα παιδιά μας

Όμως όταν τα μητάτα τα κατάστρεψε ο πόλεμος, εξαναχτιστήκανε, μα το που τα κατάστρεψε η εξέλιξη δεν θα ξαναγίνουνε ποτέ.

3)     Τον αντρειωμένο μην τον καίς όσο κι αν αστοχήσει
Αν αστοχήσει μια και δυό πάντα αντρειωμένος είναι
Πάντα ειν’ οι πόρτες του ανοιχτές κι οι τάβλες του στρωμένες
και μπαινοβγαίνουν οι φίλοι του.

   Το παραπάνω τραγουδάκι διαμηνύει ότι δεν πρέπει να χάνει κανείς το ηθικό του στις δύσκολες στιγμές. Το ακμαίο ηθικό μας ενισχύει ψυχικά και σωματικά. Ηρωισμός είναι να έχει κανείς ακμαίο ηθικό και να αγωνίζεται ακόμα και σε απελπιστική κατάσταση. Πάντα υπάρχει ελπίδα και πάντα μπορεί να σωθεί και η δύσκολη κατάσταση.

   Σχετική είναι η παροιμία που μας λέει ότι «Η πεσματέ δεν έχει αντρειά μα έχει το γοργοσήκωμα». Σε όλους μας σε μια ζωή τυχαίνουνε και δύσκολες και τραγικές στιγμές, μα δεν τις αντιμετωπίζουμε όλοι με το ίδιο θάρρος και όποιος δεν χάνει το θάρρος του τα καταφέρνει καλύτερα.

4)     Ήλιε που βγαίνεις το πρωί και βασιλεύεις βράδυ
Σ’ ούλο τον κόσμο ανάτειλε, σ’ ούλο τον κόσμο δώσε
Στω Μπαρμπαρίζω τσι αυλές ήλιε μην ανατείλεις
Κι αν ανατείλεις ήλιε μου να γοργοβασιλέψεις
Για θα γραθού οι γι – αχτίνες σου ‘που τω σκαβώ τα δάκρυα

Ο Χαϊρεδήν Βαρβαρέσο ήτανε ο φοβερότερος, ο δυνατότερος και ο πιο αιμοβόρος πειρατής όλων των εποχών. Είχε δημιουργήσει ολόκληρο πειρατικό στόλο. Συχνά είχε χιλιάδες σκλάβους στα χέρια του «εμπόρευμα» για τα σκλαβοπάζαρα. Εργάστηκε κάποτε για λογαριασμό της οθωμανικής αυτοκρατορίας και ο σουλτάνος τον έκανε υποναύαρχό του. Ήτανε ο φόβος και  ο τρόμος στη Μεσόγειο. Υπάρχει ένας θρύλος σχετικά με τον Βαρβαρέσο:

…Σε μια επιδρομή του βγήκε στο Φραγκοκάστελο. Ήτανε η μέρα του Αγίου Νικήτα και πήρε σκλάβους όλους τους πιστούς που βρήκε εκεί. Μεταξύ αυτών ήτανε και μια πανέμορφη κοπέλα που την κράτησε για δική του . Τον επόμενο χρόνο τη μέρα του Τιμίου Σταυρού, ο βάρβαρος αρχιπειρατής έγειρε το κεφάλι του στην ποδιά της όμορφης σκλάβας για να τον ψειρίσει. Εκείνη τη στιγμή εθυμήθηκε του τόπου της αυτή και ένα δάκρυ εκύλησε από τα όμορα μάτια στο βάρβαρο κεφάλι και αυτός την ρώτησε γιατί κλαίει , όπου του απάντησε:

          Σήμερα είναι του Σταυρού, ταχιά τ’ Αγιού Νικήτα
και γίνονται στον τόπο μου μεγάλα πανηγύρια

Μα αυτός αντί να συγκινηθεί της είπε σαρκαστικά:

          Αν έχει χάρη ο Σταυρός και δόξα ο Νικήτας
θα πάς κι εσύ στον τόπο σου και θαν’ ακόμα νύχτα

Την μέρα του Αγίου Νικήτα (15 Σεπτεμβρίου) ένα σύννεφο πήρε την όμορφη σκλάβα και την έφερε και την απέθησε στην αυλή του Αγίου Νικήτα στο Φραγκοκάστελο. Πριν από τον παπά εκείνη τη μέρα μια γυναίκα πήγε να ετοιμάσει την εκκλησία και δεν μπορούσε να πιστέψει το θαύμα που είδε. Όταν τους απήγαγαν, σαν είδανε πως καταφτάνουνε οι πειρατές, δεν προλάβαινε η κοπέλα μας να τρέξει να φύγει, επρόλαβε όμως και έκρυψε τα χρυσαφικά της κάτω από μια πέτρα και τώρα που την έφερε το σύννεφο τα βρήκε που την περιμένανε.

5)     Σα θες ν’ ακούσεις κλαήματα κι όμορφα μοιρολόγια
πρόβαλε στο Ξυλόδεμα να σου βγορίσει ο λάκκος
Ν’ ακούσεις την Κανάκαινα πως έκλαιγε τσοι γιούς τση
Τον Πώλο και το Σίδερη και το Γερώνυμό τζη
«Γερώνυμε με το ψηφί, Σίδερη με το διώμα
Πώλο μου Σγουρομάλλη μου, παιδιά μου ξακουσμένα.

Μέχρι την επανάσταση του Δασκαλογιάννη οι Σφακιανοί δεν πληρώνανε τους φόρους τους στους Τούρκους, όμως μετά από τη αποτυχημένη αυτή επανάσταση έπρεπε: «….Να μας γράψητε επισήμως ότι αναγνωρίζητε ως ανωτάτη αρχή της Κρήτης την τουρκική κυβέρνηση και Γ’ Εις απόδειξην της υποταγής θέλετε πληρώνει κατ’ έτος εις το εξής 5.000 γρόσια ως φόρο…»

Η είσπραξη των φόρων δεν ήτανε εύκολη για τους Τούρκους διότι καμιά υπηρεσία του κατακτητού δεν έδρευε στα Σφακιά και ούτε Τούρκος δεν κατοίκησε ποτέ εκεί. Ο Κανάκης Πάτερος με τους τρείς γιούς του αναλάβανε να εισπράτουνε τους φόρους αυτοί και να τους παραδίνουνε στους Τούρκους. Δεν άρεσε η στάση αυτή των Πάτερων στους Σφακιανούς και κάποια μέρα επολιορκήσανε το σπίτι τους ομαδικά και τους σκότωσαν όλους. Ο θάνατός τους δεν ήτανε ηρωικός, αφού ήτανε συνεργάτες του εχθρού, μα επειδή το χτύπημα ήτανε βαρύ τους βγάλανε το παραπάνω ριζίτικο τραγούδι, μα και το παρακάτω:

          Χριστέ και να κατέβαινε νερό από τη Μαδάρα
Να προχωρεί σιγά – σιγά, να τρέχει αγάλι – γάλι
Να βρει τσι σκάφες άφκαιρες να μπει να τσι γεμάει
Να πλύνουν οι γι-ανύπλυτοι, να πιούν οι διψασμένοι
Να πλύνει κ’ η Κανάκαινα τα ματωμένα ρούχα.

Κανάκης Ι. Γερωνυμάκης

 

Γλωσσάρι

Νομάτοι       Άτομα
Σκουροί        Σκούροι. Εδώ εννοεί λερωμένα ρούχα
Γαργεροί       Και πάλι λερωμένα ρούχα
Ταχιά           Την επομένη ή σύντομα
Ψηφί            Τιμή
Διώμα          Προτέρημα
Οφκαιρος     Άδειος, Εύκαιρος

"google ad"