Τα νειάτα της μητέρας μου να ήταν /
εκείνη η γυναίκα που ώρα πολλή τη θάλασσα κοιτούσε / κι έπειτα αμίλητη έσκυβε το κεφάλι μπροστά; / Ή πάλι εκείνη η μυρωδιά του πεύκου, του διακαμού η λάμψη / που με το φλοίσβο της θάλασσας / στο δωμάτιο τριγυρνούσε / όταν εκείνη για μπαξέδες με πορτοκάλια μιλούσε; / ίσως και να ‘ταν τα δάκρυα του χρόνου / που αργά αργά κυλούσαν σιωπηλά.
Τζεβάτ Τσαπάν, Φύλλο πορείας VI
Και αλλού:
Πόσο συγκεχυμένα και γκρίζα είναι όλα / πέρα απ’ της θάλασσας
Και τ’ ουρανού το γαλανό. / «Της νύχτας το πένθος» λέει τ’ απόβραδο κάποια γυναίκα /
Και μες τους δρόμους τούτους που απ’ όλους κάτι μένει / μαζεύοντας σπασμένα τζάμια της καρδιάς τα θραύσματα / ο μαστροπός της κρυφά φαρμακώνει μέσα του το
κοπρόσκυλο / Κι ίσως μακριά, στην Κρήτη που ονειρεύομαι / τα πεύκα της που γέρνουνε στη θάλασσα γκρεμίζουνε αστέρια.
Ο Τζεβάτ Τσαπάν γεννήθηκε στο Γκέμπζε, κοντά στην Αρετσού της Μικράς Ασίας, το 1933, μοναχοπαίδι της Φατμά, κόρης του Αλί Σερίφ και της Marize, που πέθανε στον τελευταίο της τοκετό μαζί με το βρέφος της στην Κρήτη. Η οικογένεια Σερίφ από τα Χανιά της Κρήτης, με τέσσερα κορίτσια και τρία αγόρια, ήρθε στην Τουρκία με την ανταλλαγή των πληθυσμών του 1924. Η Φατμά ερωτεύτηκε τον Ετέμ Μπέη, τριάντα χρόνια μεγαλύτερό της, μιας και ο Ετέμ -κοσμογυρισμένος, από την Τραπεζούντα στο Αλγέρι, στη Μασσαλία και στο Σαντιάγο της Χιλής και στην Αβάνα της Κούβας, στην Ευρώπη του Μεσοπολέμου, γύρισε στην Τουρκία του Κεμάλ ευκατάστατος αστός και πολύγλωσσος, είκοσι τέσσερα χρόνια γυρνούσε τον κόσμο- με γραμμόφωνο μαθαίνει ταγκό τη μικρή προσφυγοπούλα, κόρη του χηρεμένου καφετζή από την Κρήτη. Και βεβαίως, με τη μάνα να κελαηδεί ελληνικά όλα οδηγούν το νέο αγόρι στη Ροβέρτειο Σχολή της Κωνσταντινούπολης και μετά στο Κέμπριτζ. Ανάμεσα στους καθηγητές του και ο μέγας Τζορτζ Στάινερ. Ο μικρός έχει δημοσιεύσει τα πρώτα του ποιήματα στα δεκαεννέα του, ωστόσο θα τον κερδίσει η μετάφραση πρωτίστως. Μεταφράζει στα τουρκικά μανιωδώς όλες τις μεγάλες φωνές της Ευρώπης, από τον Σέξπιρ ώς τη Μαργκερίτ Ντιράς, από τον Λόρκα ώς τον Πεσόα, και αργά αλλά σταθερά στρέφεται στην ελληνική ποίηση. Είναι εκείνος που θα μάθει στους Τούρκους τον Γιώργο Σεφέρη, μοιάζει να είναι ο αγαπημένος του αλλά και εκείνος που τον έχει επηρεάσει πολύ και στη δική του ποίηση. Δουλεύει τις μεταφράσεις του Καβάφη, του Ρίτσου, του Ελύτη, της Ελένης Βακαλό, αλλά και Τάκη Σινόπουλο, Νίκο Γκάτσο, Σαχτούρη, Εγγονόπουλο. Μοιάζει μέσα από τη μετάφραση-απόδοση των Ελλήνων ποιητών να επιστρέφει στη φωνή της μητέρας του, που πέθανε νέα, στον τόπο της θάλασσας και του πεύκου, σε εκείνους και εκείνες που με μια κληματόβεργα έφυγαν από την Κρήτη. Οι ανταλλάξιμοι τού μιλούν έστω κι αν τους γνώρισε λίγο: […] Πριν να πουλήσει με το κιλό στον παλιατζή / όσα βιβλία έφερε από την Κρήτη / σε τενεκέδες φύτευε γαρύφαλλα / … κι η θάλασσα με κύματα απαλά / κουνούσε, αποκοίμιζε το σπίτι».
Είναι πια και ο ίδιος ποιητής – έχουμε και λέμε: «Γύρνα, γύρνα περιστέρι» 1985, «Φυσική Ιστορία» 1989, «Δημιουργός αγάπης» 1995, φτάνοντας και με άλλες συλλογές ενδιάμεσα στο 2022, «Εκείνο το μεγάλο κενό». Επαγγελματικά θα ακολουθήσει ακαδημαϊκή καριέρα στην Τουρκία, διδάσκοντας στα καλύτερα πανεπιστήμιά της. Ζει και χαίρεται τα βιβλία του, τις κόρες του και την κρητική καταγωγή του.
Γιατί τα γράφω όλα αυτά; Μα γιατί, επιτέλους, αυτός ο άνθρωπος που τόσα πρόσφερε στην ελληνική ποίηση εκδίδεται πρώτη φορά στα ελληνικά. Η «Πυξίδα της Πόλης», ένας μικρός εκδοτικός οίκος στην πατρίδα της μάνας του, τα Χανιά, με την ανιδιοτελή βοήθεια της μεταφράστριας από την τουρκική γλώσσα Ανθης Καρρά, μας χαρίζει κυριολεκτικά ένα κομψό τομίδιο με την ποίηση του Τζ. Τσαπάν. Πολύτιμο επίμετρο από τη μεταφράστρια το εικοσασέλιδο που κλείνει την έκδοση (είχε σε πρώτη μορφή δημοσιευτεί στο «ΑΝΤΙ» του αείμνηστου Χρήστου Παπουτσάκη το 2003).
Μα τα ωραία νέα δεν σταματούν εδώ. Ο ενενήντα τριών χρόνων Τσαπάν θα παρευρεθεί στο 3ο Φεστιβάλ Βιβλίου στα Χανιά τον Ιούνιο, όπου και η πρώτη παρουσίαση του βιβλίου του. Θα μιλήσουν για το έργο του η μεταφράστρια Ανθη Καρρά και η Αϊσέ Λαχούρ Κιρτούντς με καταγωγή από το Ρέθυμνο, ποιήτρια και ακαδημαϊκός από τη Σμύρνη.
(Αϊσέ Λαχούρ Κιρτούντς: {…} στο λιμάνι γύρισαν την πλάτη τους στις πέτρες, / στους τοίχους, στη Φορτέτσα / είπαν να βάλουν οι γυναίκες στα σεντούκια / κάνα-δυο φούλια / κάνα δυο ζουλφαρί / οι άντρες δεν τις άφησαν / χώσαν στον κόρφο τους μια χούφτα γιασεμί / {…} μαράθηκε το γιασεμί στο στήθος τους …)
Μετά από σχεδόν έναν αιώνα ο Τζεβάτ Τσαπάν επιστρέφει στον τόπο της μάνας του με εκλεκτή συντροφιά.