Το όραμα της Σμύρνης: Μεταξάς – Βενιζέλος

Του Ξενοφών Α. Μπρουντζάκη

Αυτό ακριβώς που συνέβη στον Ελληνισμό με τη Σμύρνη ακόμα και σήμερα, έναν περίπου αιώνα μετά, προκαλεί, εκτός από θρήνους, και μια σειρά ερωτημάτων. Θα ήταν άραγε βιώσιμη η προσάρτηση της Σμύρνης στην Ελλάδα. Θα άντεχε στον χρόνο; Ήδη από τότε εκφράζονταν αντιρρήσεις.

Οι βασικότερες αντιρρήσεις πάνω σε αυτή την πολιτική προσάρτησης της Σμύρνης εστιάζονταν στο ότι η οικονομική της ακμή και κατά συνέπεια η γενικότερη μεγαλοπρέπειά της οφειλόταν κατά κύριο λόγο στο ότι το λιμάνι της αποτελούσε το κέντρο του εξωτερικού εμπορίου της Μικράς Ασίας. Αυτή η πόλη υπό ελληνική κυριαρχία θα ήταν ξεκομμένη από τη μικρασιατική ενδοχώρα, πράγμα που θα σήμαινε νομοτελειακά τον οικονομικό της μαρασμό. Έπειτα, θα πρέπει να προστεθεί σε αυτό το γεγονός ότι η Τουρκία διαθέτει τεράστια ακτογραμμή με πολλές εναλλακτικές επιλογές λιμανιών και θα μπορούσε να εξυπηρετεί το εξωτερικό της εμπόριο και από άλλα λιμάνια.

Υπό αυτές τις συνθήκες, είναι περισσότερο από βέβαιο ότι η Σμύρνη υπό ελληνική διοίκηση θα κατέρρεε ως οικονομικό και πνευματικό κέντρο, και κατά συνέπεια ως ακμάζουσα πόλη – σημείο αναφοράς.

Η άποψη του Μεταξά

Έγκαιρα ο Ιωάννης Μεταξάς είχε διατυπώσει σε όλους τους τόνους μια διαφορετική άποψη, η οποία βασιζόταν στη σωστή εκτίμηση της γεωγραφικής διαμόρφωσης της Δυτικής Μικράς Ασίας, που καθιστούσε ιδιαίτερα δύσκολη τη χάραξη «φυσικών» συνόρων. Αυτό θα είχε ως αποτέλεσμα να μην μπορεί κανείς να προβάλει αποτελεσματική άμυνα. Από την άλλη, η Τουρκία δεν θα δεχόταν ποτέ την απώλεια της Σμύρνης, πράγμα που σήμαινε ότι η Σμύρνη θα αποτελούσε ένα μόνιμο σημείο τριβής, με άλλα λόγια θα ήταν μια διαρκή εστία πολέμου, την οποία δεν θα άντεχε τελικά να αντιμετωπίσει η Ελλάδα. Εν τέλει, ο Μεταξάς ισχυριζόταν ότι μακροπρόθεσμα και πέρα από τις τότε ευνοϊκές συνθήκες κατάληψης της Σμύρνης, η πόλη δεν θα μπορούσε να διατηρηθεί με κανέναν τρόπο υπό ελληνικό έλεγχο. Κατά τη γνώμη του, η Σμύρνη έπρεπε να διαγραφεί από τις απαιτήσεις της Ελλάδας.

Το όραμα της Σμύρνης μπορεί να λειτούργησε ενδεχομένως ως ένας ανασταλτικός παράγοντας στο να δοθούν άλλες λύσεις και συνέτεινε στο να χαθούν πολύ πιο σοβαρές και ουσιαστικές περιπτώσεις, όπως είναι η Ανατολική Θράκη, η Βόρεια Ήπειρος, η Κύπρος και τότε τα Δωδεκάνησα, ωστόσο αυτό δεν μένει παρά ως ένας ισχυρισμός!

Η πολιτική του Βενιζέλου

Από την άλλη, ο Βενιζέλος, δρώντας με βάση τα γεγονότα και τις τρέχουσες εξελίξεις, υπολόγιζε σωστά ότι σε εκείνη τη φάση η χώρα θα είχε τη στήριξη των Μεγάλων Δυνάμεων όπως και την ισχυρή συμμαχία της μεγάλης Αρμενίας, που επρόκειτο να δημιουργηθεί. Ήδη από το πρωί της 1ης Μαΐου 1919 κυκλοφορούσαν στην πόλη φήμες ότι θα καταφτάσουν συμμαχικά πλοία. Το μεσημέρι της ίδιας μέρας αγήματα των Συμμάχων κατέλαβαν τα εξωτερικά φρούρια και το απόγευμα ο ανάστατος Ελληνισμός της πόλης ακούει από τον πλοίαρχο Μαρουδή το διάγγελμα του Ελευθερίου Βενιζέλου προς τον λαό της Σμύρνης.

«Το πλήρωμα του χρόνου ήλθεν. Η Ελλάς εκλήθη υπό του Συνεδρίου της Ειρήνης να καταλάβει την Σμύρνην, ίνα ασφαλίση την τάξιν. Οι ομογενείς εννοούσιν ότι η απόφασις αύτη ελήφθη, διότι εν τη συνειδήσει των διευθυνόντων το Συνέδριον είναι αποφασισμένη η Ένωσις της Σμύρνης μετά της Ελλάδος…». Γιώργος Θ. Μαυροκορδάτος, «1915: Ο Εθνικός Διχασμός», εκδ. Πατάκη.

Ο Βενιζέλος στις συγκεκριμένες συνθήκες που επικρατούσαν στη διεθνή πολιτική σκηνή σχετικά με τις εξελίξεις που είχαν δρομολογηθεί μετά τη λήξη του Μεγάλου Πολέμου «δεν υπήρξε ούτε λιγότερο διορατικός ούτε περισσότερο απερίσκεπτος από όλους τους άλλους ηγέτες – Μεγάλων Δυνάμεων και μικρότερων χωρών – που συνδιαμόρφωσαν μια νέα τάξη πραγμάτων σε βάρος των ηττημένων του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, πιστεύοντας ότι αυτή θα είχε διάρκεια και αντοχή. Ποιος μπορούσε τάχα να προβλέψει τον Ιούνιο του 1919, όταν υπογραφόταν η Συνθήκη των Βερσαλλιών, τη σωματική και ψυχική κατάρρευση του Αμερικανού Προέδρου Ουίλσον ύστερα από λίγους μήνες και τη συνακόλουθη αποτυχία του να εξασφαλίσει την έγκριση της συνθήκης από τη Γερουσία με την απαιτούμενη πλειοψηφία (2/3 των παρόντων); Η αποτυχία αυτή σήμανε την αναπάντεχη επιστροφή των ΗΠΑ στον απομονωτισμό και στέρησε τα κατεξοχήν δημιουργήματα του Ουίλσον από το ισχυρότερο έρεισμά τους. Ανάμεσά τους ήταν και η Αρμενία, που αφέθηκε αβοήθητη να διαμελιστεί μεταξύ Τουρκίας και Σοβιετικής Ένωσης ελάχιστους μήνες μετά τη Συνθήκη των Σεβρών. Έτσι όμως έλειψε η φυσική σύμμαχος της Ελλάδας, με αποτέλεσμα να τερματιστεί η περικύκλωση της Τουρκίας».

Φυσικά ο Βενιζέλος δεν μπορούσε να προβλέψει το αποτέλεσμα της αμερικανικής ψηφοφορίας στη Γερουσία και τις συνέπειές του, όπως κι ένα πλήθος άλλων αστάθμητων παραγόντων. Αυτό που οφείλουμε να τονίσουμε είναι πως η Σμύρνη υπήρξε, σύμφωνα με την εύστοχη και έγκαιρη εκτίμηση του Μεταξά, ένας άστοχος ελληνικός στόχος.