Φράνσις Φουκουγιάμα: Ο άνθρωπος που προέβλεψε «το τέλος της Ιστορίας» τώρα λέει, συγνώμη λάθος

Μήπως πνέει τα λοίσθια η νεοφιλελεύθερη δημοκρατία;

Αυτό τουλάχιστον φοβάται ένας απ’ τους πιο γνωστούς Αμερικανούς πολιτικούς διανοητές, ο Φράνσις Φουκουγιάμα, ο συγγραφέας που εξέφρασε με τη λήξη του Ψυχρού Πολέμου και την κατάρρευση του ανατολικού μπλοκτην ευφορία και την αίσθηση της νίκης στη Δύση σε θεωρητικό επίπεδο με «Το Τέλος της ιστορίας», ένα βιβλίο που προκάλεσε την εποχή εκείνη τον μεγαλύτερο θόρυβο παγκοσμίως. Ο Φουκουγιάμα προφήτευε τότε πώς η φιλελεύθερη δημοκρατία, απαλλαγμένη από εσωτερικές αντιφάσεις που ταλάνισαν όλα τα υπόλοιπα πολιτικά συστήματα, είναι το ακροτελεύτιο σημείο ιδεολογικής εξέλιξης της ανθρωπότητας. Τώρα, όμως, που αυτή η φιλελεύθερη δημοκρατία διέρχεται μια πολύ σοβαρή κρίση σ’ ολόκληρο το δυτικό κόσμο, ο Φουκουγιάμα διερωτάται ποιο θα είναι το μέλλον της…

«Πριν από 25 χρόνια δεν είχα την αίσθηση, ούτε είχα αναπτύξει μια θεωρία για το πώς οι δημοκρατίες μπορούν να πισωγυρίσουν. Νομίζω, όμως, ότι όντως μπορούν», είπε ο πολιτικός φιλόσοφος σε συνέντευξή του στην Washington Post.

Ο Φουκουγιάμα έλεγε πώς η παγκοσμιοποίηση ήταν το όχημα εξάπλωσης του φιλελευθερισμού ανά την υφήλιο. Το κράτος Δικαίου κι οι θεσμοί θα αντικαθιστούσαν την πολιτική εξουσία και θα εξοβέλιζαν τις φυλετικές διαιρέσεις. Υπερεθνικές δομές, όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση, φαίνονταν να ενσαρκώνουν αυτά τα ιδεώδη.

Αλλά το σενάριο αυτό άρχισε να ανατρέπεται με την παγκόσμια οικονομική κρίση και την αυξανόμενη επιρροή αυταρχικών κρατών όπως η Κίνα κι η Ρωσία. Κι ήρθαν στη συνέχεια το Brexit κι η εκλογή του Ντόναλντ Τραμπ για να προσθέσουν νέα καρφιά στο φέρετρο..

Ειλικρινά ουδέποτε συνάντησα κάποιον στον πολιτικό βίο, που να τον θεώρησα λιγότερο κατάλληλο να γίνει πρόεδρος

Η επανεμφάνιση του ακροδεξιού εθνικισμού στο προσκήνιο και στις δύο πλευρές του Ατλαντικού είναι πλέον σε πλήρη εξέλιξη. Προ ημερών η υποψήφια του Εθνικού Μετώπου για την προεδρία στη Γαλλία, Μαρίν Λεπέν εξαπέλυσε μια καυστική επίθεση κατά του φιλελεύθερου status quo. «Οι ηγέτες μας επέλεξαν την παγκοσμιοποίηση, ζωγραφίζοντάς την ως κάτι χαρούμενο, αλλά αποδείχθηκε κάτι τρομερό», διεμήνυσε.

Ο Φουκουγιάμα παραδέχεται ότι η κρίση είναι βαθιά: «η παγκοσμιοποίηση φαίνεται όντως ότι παράγει αυτές τις εσωτερικές εντάσεις εντός των δημοκρατικών, που οι θεσμοί αυτοί δυσκολεύονται να εξισορροπήσουν», λέει.

Και σε συνδυασμό με τις αντιδράσεις κατά της μετανάστευσης και της πολυπολιτισμικότητας δημιούργησε χώρο για τον «δημαγωγικό λαϊκισμό», που εκτόξευσε την Τραμπ στο Λευκό Οίκο. Κι αυτό ανησυχεί βαθιά τον Φουκουγιάμα.

«Ειλικρινά ουδέποτε συνάντησα κάποιον στον πολιτικό βίο, που να τον θεώρησα λιγότερο κατάλληλο να γίνει πρόεδρος», είπε ο αμερικανός πολιτικός φιλόσοφος. «Ο Τραμπ είναι τόσο ευερέθιστος κι ανασφαλής, ώστε παίρνει προσωπικά κάθε μορφή κριτικής ή επίθεσης και αντεπιτίθεται.»

Όπως και πολλοί άλλοι παρατηρητές ο Φουκουγιάμα ανησυχεί για την «αργή διάβρωση των θεσμών» και την εξασθένιση των δημοκρατικών κανόνων υπό έναν πρόεδρο, που δείχνει πρόθυμος να αμφισβητήσει τη νομιμότητα όλων όσοι θα σταθούν εμπόδια στο δρόμο του – είτε πρόκειται για το δικαστικό σώμα, είτε για τους πολιτικούς του αντιπάλους, είτε για τα κυρίαρχα MME.

Αλλά το πρόβλημα δεν είναι μόνον ο Τραμπ κι η πόλωση που υποδαυλίζει, υποστηρίζει ο Φουκουγιάμα. Αυτό που τον ανησυχεί περισσότερο στην αμερικανική πολιτική σκηνή είναι η έκταση με την οποία το Ρεπουμπλικανικό κόμμα αντιμετάθεσε τα όρια για να δημιουργήσει μια de facto μονοκομματική κυριαρχία σε περιοχές της χώρας.

Όταν οι δημοκρατίες αρχίζουν να στρέφονται κατά των εαυτών τους και να υπονομεύουν την ίδια τους τη νομιμότητα, τότε το πρόβλημα που αντιμετωπίζεις είναι πολύ σοβαρότερο

«Αν διαμορφώνεις τον αγωνιστικό χώρο του εκλογικού συστήματος, ώστε να μην επιτρέπει τον εξοβελισμό κομμάτων απ’ την εξουσία, τότε έχεις σοβαρό πρόβλημα. Οι Ρεπουμπλικανοί το κάνουν εδώ και κάποιο διάστημα και θα επιταχύνουν την ερχόμενη τετραετία», λέει ο Φουκουγιάμα και προσθέτει: «Όταν οι δημοκρατίες αρχίζουν να στρέφονται κατά των εαυτών τους και να υπονομεύουν την ίδια τους τη νομιμότητα, τότε το πρόβλημα που αντιμετωπίζεις είναι πολύ σοβαρότερο.»

Αλλά και διεθνείς θεσμοί δεν τα πάνε καλύτερα. Ο Φουκουγιάμα θεωρεί ότι η Ε.Ε. κλυδωνίζεται λόγω μιας σειράς αλληλοεπικαλυπτόμενων λαθών. Η δημιουργία της ευρωζώνης «ήταν καταστροφή» κι η συνεχιζόμενη ανικανότητα συγκρότησης ενιαίας πολιτικής για τη μετανάστευση ήρθε να εντείνει τη λαϊκή δυσαρέσκεια. Eξάλλου, λέει ο αμερικανός διανοητής, «ουδέποτε επένδυσαν πραγματικά στη διαμόρφωση μιας κοινής συνείδησης περί της ευρωπαϊκής ταυτότητας»

Αλλά ενώ η Δύση διέρχεται περίοδο βαθιάς ανησυχίας, ο Φουκουγιάμα συνιστά υπομονή – όχι πανικό.

«Δεν ξέρουμε πώς θα εξελιχθούν όλα αυτά», λέει. Η παλίρροια του ακροδεξιού εθνικισμού μπορεί να γυρίσει σε άμπωτη αν αποβούν αρνητικά για τις Λεπέν αυτού του κόσμου τα φετινά εκλογικά αποτελέσματα. Ο Φουκουγιάμα διερωτάται κατά πόσον ο Τραμπ θα βρεθεί τελικά αντιμέτωπος με μια εσωκομματική ανταρσία, ιδιαίτερα αν συνεχίσει το φλερτ με τον Βλαντιμίρ Πούτιν.

«Οι εκλογές στην Αυστρία είχαν ενδιαφέρον», λέει αναφερόμενος στην οριακή ήττα του ακροδεξιού υποψηφίου τον περασμένο Δεκέμβριο. «Ήταν σαν να είπε ο κόσμος στην Ευρώπη , ‘Λοιπόν, εμείς δεν θέλουμε να είμαστε σαν αυτούς τους άξεστους Αμερικανούς και να ψηφίσουμε έναν ηλίθιο σαν τον Ντόναλντ Τραμπ.»

Οι τρέχουσες αναταράξεις δεν θα πρέπει να εκληφθούν ως διάψευση της αρχικής του θεωρίας, λέει. Το «τέλος της ιστορίας» αφορούσε περισσότερο ιδέες παρά γεγονότα. Γι’ αυτό κι οι πιο σφοδροί επικριτές του Φουκουγιάμα όλα αυτά τα χρόνια δεν ήταν ακροδεξιοί εθνικιστές, αλλά αριστεροί διανοητές, που απορρίπτουν το δόγμα της ελεύθερης αγοράς. Ο ίδιος ο Φουκουγιάμα άφηνε πάντα ανοιχτή την πόρτα για μελλοντικές κρίσεις και ανασφάλεια.

«Ίσως αυτή η ίδια η προοπτική αιώνων ανίας στο τέλος της ιστορίας», έγραφε πριν από δύο δεκαετίες, «συμβάλει στο να ξαναρχίσει η ιστορία»…