13 Οκτωβρίου 1988: Όταν η κινηματογραφική μεταφορά από τον Σκορσέζε του βιβλίου του Καζαντζάκη “Ο Τελευταίος Πειρασμός” προκαλούσε διαδηλώσεις στην Ελλάδα και στον κόσμο | Φωτός+Βίντεο

«Ο Τελευταίος Πειρασμός», η κινηματογραφική μεταφορά από τον Μάρτιν Σκορσέζε του μυθιστορήματος του Νίκου Καζαντζάκη, που είχε φέρει τον μεγάλο συγγραφέα ένα βήμα πριν τον αφορισμό όταν κυκλοφόρησε στην Ελλάδα το 1955, δεν βρήκε εύκολα το δρόμο για τις αίθουσες. Προκάλεσε το μένος των φονταμενταλιστών χριστιανών ανά τον κόσμο, που εναντιώθηκαν στην προβολή της και σε πολλές περιπτώσεις πέτυχαν τη ματαίωσή της – μία από τις περιπτώσεις αυτές ήταν και η ελληνική.

Το βιβλίο παρουσίαζε έναν Ιησού ανθρώπινο, αντιμέτωπο με φοβίες, πάθη, επιθυμίες, αμφιβολίες και υπαρξιακές ανησυχίες. Ο Χριστός του «Τελευταίου Πειρασμού» είναι ένας απλός ξυλουργός, κατασκευαστής μάλιστα των σταυρών που χρησιμοποιούν οι Ρωμαίοι για τις εκτελέσεις των Εβραίων επαναστατών. Αρνείται να επίμονα να αναλάβει την αποστολή της ανθρώπινης σωτηρίας, αλλά τελικά αποφασίζει να υποταχτεί στο θείο θέλημα.

Η ιστορία εξελίσσεται λίγο-πολύ σύμφωνα με τις ευαγγελικές αφηγήσεις, μέχρι τη στιγμή της σταύρωσης. Ενώ βρίσκεται στο σταυρό, ο Ιησούς ανοίγει τα μάτια του και βλέπει ότι έχει μεταφερθεί κάτω από ένα ανθισμένο δέντρο· ένας άγγελος του λέει ότι ο Θεός αποφάσισε να τον σώσει και να του επιτρέψει να ζήσει μια φυσιολογική ανθρώπινη ζωή.

Καιρό αργότερα, ο Παύλος φτάνει στο σπίτι του Ιησού και του μιλά για τη σταύρωση και την ανάσταση του Μεσσία καθώς και για τη νέα θρησκεία. Ο Ιησούς εξοργίζεται και του ομολογεί την αλήθεια και ο Παύλος αναχωρεί αποφασισμένος να συνεχίσει το κήρυγμά του, ακόμη κι αν στηρίζεται σε ένα ψεύδος.

Μετά από αρκετά χρόνια, ο γέρος πια Ιησούς έρχεται αντιμέτωπος με τους μαθητές του, που τον κατηγορούν για προδοσία και λιποταξία, και συνειδητοποιεί ότι ο άγγελος που του ανήγγειλε τη σωτηρία από το σταυρό ήταν ο Σατανάς – ο τελευταίος πειρασμός. Εκείνη τη στιγμή ανοίγει τα μάτια του και, βλέποντας ότι είναι ακόμη επάνω στο σταυρό, καταλαβαίνει ότι όλα ήταν ένα όνειρο.

Ο Μάρτιν Σκορσέζε βρήκε την ευκαιρία να τακτοποιήσει με την ταινία αυτή τους δικούς του ανοιχτούς λογαριασμούς με την καθολική παιδεία του. Τη γύρισε στο Μαρόκο μέσα σε 3 μήνες, με μπάτζετ μόλις 7 εκατ. δολάρια. Ιησούς, ο Γουίλεμ Νταφόε. Ιούδας ο Χάρβεϊ Καϊτέλ. Μαγδαληνή η Μπάρμπαρα Χέρσεϊ, Σαούλ/Παύλος ο Χάρι Ντιν Στάντον, Πόντιος Πιλάτος ο Ντέιβιντ Μπόουι (αρχική επιλογή ήταν ο Στινγκ). Το καταπληκτικό σάουντρακ ήταν του Πίτερ Γκάμπριελ – κυκλοφόρησε σε άλμπουμ υπό τον τίτλο «Passion» τον 1989 και κέρδισε Γκράμι το 1990.

Ήδη από τον Ιούλιο του 1988, ένα μήνα πριν από την προβολή του «Τελευταίου Πειρασμού» στους κινηματογράφους των ΗΠΑ, και δύο πριν από τη συμμετοχή του στο Φεστιβάλ Βενετίας, είχαν αρχίσει να φουντώνουν οι αντιδράσεις και στις δύο όχθες του Ατλαντικού.

Στην Αμερική, ο μεθοδιστής ιερωμένος Ντόναλντ Γουίλντμον για παράδειγμα, επικεφαλής του Συνδέσμου Αμερικανικών Οικογενειών, απέστειλε 2,5 εκατ. επιστολές διαμαρτυρίας (ασύλληπτος αριθμός καθώς μιλάμε για προ e-mail εποχές) και πλήρωσε για σποτ εναντίον της ταινίας σε 700 ραδιοσταθμούς και πάνω από 50 τηλεοπτικά κανάλια. Ο Μάρτιν Σκορσέζε, από την πλευρά του, υποστήριζε ότι όλα αυτά οφείλονται σε ένα πειρατικό αντίτυπο μιας πρώτης μορφής του σεναρίου της ταινίας, το οποίο κυκλοφόρησε η οργάνωση Οι Αδελφές της Μαρίας και περιείχε μια φράση του Ιησού προς τη Μαγδαληνή που δεν μπήκε τελικά στην ταινία: «Ο Θεός κοιμάται ανάμεσα στα πόδια σου».

Στην Ιταλία, οι χριστιανοδημοκράτες προσπαθούν να εμποδίσουν την προβολή του «Τελευταίου Πειρασμού» στο Φεστιβάλ Βενετίας και ο σκηνοθέτης Φράνκο Τζεφιρέλι (του γνωστού «Ιησού από τη Ναζαρέτ») αποκάλεσε την ταινία «επιβλαβή για το πρόσωπο του Χριστού, που δεν μπορεί να γίνει αντικείμενο φθηνής φαντασίας». Μάλιστα σε ένδειξη διαμαρτυρίας απέσυρε από το φεστιβάλ τη δική του ταινία, «Il Giovane Toscanini».

Στις 12 Αυγούστου, ημέρα πρεμιέρας της ταινίας σε εννέα μεγάλες πόλεις της Βόρειας Αμερικής, 10.000 φανατικοί χριστιανοί πραγματοποίησαν πορεία διαμαρτυρίας στα στούντιο της εταιρείας Universal, ενώ η Σύνοδος των Καθολικών Επισκόπων των ΗΠΑ κάλεσε με ανακοίνωσή της τα 53 εκατ. των Αμερικανών καθολικών να μποϊκοτάρουν το φιλμ και τον Σκορσέζε. Κανείς βέβαια δεν πήγε να «σπάσει» κινηματογράφους. Αυτά θα γίνονταν την Πέμπτη 13 Οκτωβρίου 1988, πριν από ακριβώς 30 χρόνια, στην Αθήνα…

Στη χώρα μας, όπως ήταν αναμενόμενο, η Ιερά Σύνοδος ζήτησε την απαγόρευση της προβολής του «Τελευταίου Πειρασμού», για να εισπράξει την άρνηση της κυβέρνησης ΠΑΣΟΚ με τη φοβερή ατάκα του κυβερνητικού εκπροσώπου Σωτήρη Κωστόπουλου «Σοσιαλισμός και λογοκρισία δεν συμβιβάζονται». Στις 5 Οκτωβρίου, η πρωτοβάθμια επιτροπή κρίσεως ταινιών της Γενικής Γραμματείας Τύπου και Πληροφοριών ενέκρινε ομόφωνα την προβολή, χαρακτηρίζοντας την ταινία «ακατάλληλη για τους κάτω των 17 ετών».

Στις 11 Οκτωβρίου αποφασίστηκε να προβληθεί η ταινία σε 7 αίθουσες και όχι σε 13, όπως ήταν η αρχική σκέψη, για να μη στηθεί… ενέδρα στους ανθρώπους που μεταφέρουν τις κόπιες από αίθουσα σε αίθουσα (άλλες εποχές τότε…). Έτσι ο κάθε κινηματογράφος θα είχε τη δική του αποκλειστική κόπια της ταινίας, ενώ θα περιφρουρούταν από ειδικές δυνάμεις ασφαλείας για την προστασία του κοινού και της ίδιας της αίθουσας. «Τυχεροί» κινηματογράφοι θα ήταν οι Όπερα, Αθήναιον, Αθηνά, Έμπασσυ, Τροπικάλ, Νανά και Ααβόρα.

Ενδεικτικό της τεταμένης κατάστασης που επικρατούσε ήταν ότι ο ιδιοκτήτης του κινηματογράφου Ετουάλ ζήτησε ο ίδιος την εξαίρεση της αίθουσας, καθώς τον είχαν πλησιάσει από παραχριστιανική οργάνωση και τον είχαν απειλήσει με αντιδράσεις και ζημιές στον κινηματογράφο. Την ίδια ημέρα, η δημοσιογραφική προβολή της ταινίας σε κινηματογράφο του κέντρου έγινε με κατεβασμένα τα ρολά για παν ενδεχόμενο.

Το συγκεντρωμένο πλήθος στην Ακαδημίας, έξω από τον κινηματογράφο Όπερα

Καταστροφές σε Όπερα και Έμπασσυ

Και φτάνουμε στην Πέμπτη, 13 Οκτωβρίου 1988, ημέρα της πρεμιέρας. Από το πρωί στα Προπύλαια, μέλη παρεκκλησιαστικών οργανώσεων και ακροδεξιοί «ζέσταιναν το κλίμα» για τις απογευματινές συγκεντρώσεις έξω από τους κινηματογράφους που θα έπαιζαν τον «Τελευταίο Πειρασμό».

Τα πρώτα σοβαρά επεισόδια άρχισαν έξω από τον κινηματογράφο Όπερα, όπου 500 περίπου άτομα συγκεντρώθηκαν στην Ακαδημίας πριν από την παράσταση των 16:15. Δεν ήταν εξοπλισμένοι μόνο με εικόνες, φυλλάδια και σταυρούς, αλλά και με… ξυράφια και μαχαίρια. Τα δύο τελευταία δεν προορίζονταν για χρήση σε ανθρώπους – πάλι καλά – αλλά για καταστροφή της οθόνης του κινηματογράφου. Κάποιοι από αυτούς αγόραζαν εισιτήριο για να μπουν να δουν την ταινία, προκειμένου να… κάνουν σαμποτάζ. Όμως ο έλεγχος τσαντών και τσεπών από την αστυνομία στην είσοδο τους ανάγκαζε να παραδώσουν τα «όπλα».

Μέχρι τις 16:10 είχαν κοπεί περίπου 450 εισιτήρια. Είναι η ώρα που οι «πιστοί» ορμούν προς τη στοά όπου βρίσκεται η είσοδος του Όπερα, σπάζοντας την αλυσίδα των ελάχιστων αστυνομικών που προσπαθούσαν να τους εμποδίσουν. Σταυροί και εικόνες εκτοξεύονταν στην τζαμαρία του κινηματογράφου, οι θεατές έτρεχαν πανικόβλητοι προς την αίθουσα ή προς την έξοδο κινδύνου, και πριν οι αστυνομικοί προλάβουν να κατεβάσουν τα ρολά, κάποιοι από το πλήθος κατάφεραν να μπουν στην αίθουσα και έπιασαν δουλειά. Έσχισαν κάπου 30 καθίσματα, την αυλαία και την οθόνη.

Τα ΜΑΤ ήταν εκεί, και όταν κατά τις 17:40 το πλήθος κινήθηκε κατά του κινηματογράφου, χρησιμοποιήθηκαν δακρυγόνα. Ο κόσμος διαλύθηκε, αλλά κάποιοι πήγαν στην πίσω είσοδο του Έμπασσυ στην οδό Λεβέντη, την έσπασαν, μπήκαν στην αίθουσα και έσχισαν τη «βέβηλη» οθόνη. Φυσικά η προβολή διακόπηκε και οι θεατές φυγαδεύτηκαν.

Κάποιοι από αυτούς τους θεατές όμως, μαζί με τους περαστικούς που είχαν συγκεντρωθεί και χάζευαν το θέαμα, ξεκίνησαν… αντισυγκέντρωση. Τα δικά τους συνθήματα; «Δεν αποχωρούμε αν δεν αφοριστούμε», «αυτή η νύχτα είναι του Σκορσέζε», «ο Θεός απαιτεί η ταινία να παιχτεί», «αν δεν δούμε την ταινία δεν θα πάμε εκκλησία» και πιο… άσχετα, όπως «6-6-6, Ιούδα είσαι σέξι».

Προβολές με ΜΑΤ στην πόρτα

Οι 200 αντιδιαδηλωτές ακολούθησαν τους «πιστούς» όταν εκείνοι κατευθύνθηκαν προς την οδό Ιπποκράτους, με προορισμό τον κινηματογράφο Ααβόρα, και τους εμπόδισαν να διακόψουν την προβολή, που έγινε κανονικά. Προβολές πραγματοποιήθηκαν επίσης στους κινηματογράφους Τροπικάλ και Νανά, που δεν δέχθηκαν «επίσκεψη», αλλά τηλεφωνήματα για βόμβα. Στο Τροπικάλ, γύρω στις 19:30 δύο ηλικιωμένες τηλεφώνησαν και μίλησαν στον αυτόματο τηλεφωνητή λέγοντας ότι «θα εκραγούν τρεις βόμβες». Μάλιστα, στο τέλος ο τηλεφωνητής κατέγραψε τα λόγια της μίας: «Αφού δεν μας ακούν να πάρουμε κάπου αλλού». Μετά από το τηλεφώνημα στο Νανά, μπήκαν στην αίθουσα εκπαιδευμένοι σκύλοι της αστυνομίας για να μπορέσει να συνεχιστεί η προβολή.

Στον κινηματογράφο Αθηνά της Πατησίων, ο ιδιοκτήτης είχε κατεβάσει το πανό της ταινίας από την πρόσοψη για να μην βάλει σε… πειρασμό τους διαδηλωτές, που έφτασαν εκεί κατά τις 20:10. Οι τελευταίοι έκλεισαν την Πατησίων ψάλλοντας μπροστά τα ΜΑΤ «Τη Υπερμάχω», «Σώσον Κύριε τον λαό Σου», τον Εθνικό Ύμνο και αποχώρησαν, καθώς κι εκεί συγκεντρώθηκε κόσμος που τους αποδοκίμαζε.

Ο κινηματογράφος Αθήναιον, τέλος, αποφάσισε να μην προβάλλει την ταινία («για τεχνικούς λόγους», όπως ενημέρωναν δύο χαρτόνια στην είσοδο) όταν έφτασαν τα μαντάτα από όσα είχαν συμβεί στο Όπερα. Τα επεισόδια αποδοκιμάστηκαν από τα κόμματα, ενώ η ανακοίνωση της Ιεράς Συνόδου, αφού επιχείρησε μια «κριτική» της ταινίας, κατέληγε ως εξής; «Είχε λοιπόν κάθε λόγο να ζητήσει η Εκκλησία την απαγόρευση της ταινίας και είναι λυπηρό ότι δεν εισακούστηκε η φωνή της και προκλήθηκε το χριστιανικό αίσθημα των πιστών με αποτέλεσμα να σημειωθούν σοβαρά επεισόδια».

Το σόου της δεύτερης μέρας

Την επόμενη μέρα, το Αθήναιον άλλαξε έργο (επέλεξε την κωμωδία «Το σεξ και πώς να το αποκτήσετε»), το ίδιο και το Αθηνά. Τις κόπιες που έγιναν διαθέσιμες εκμεταλλεύτηκε το Τριανόν, και έκανε με επιτυχία δύο προβολές της ταινίας, παρουσία αστυνομικής δύναμης έξω από την πόρτα του. Μία κλούβα ήταν σταθμευμένη όλη μέρα έξω από το Έμπασσυ και οι προβολές έγιναν κανονικά – το σχισμένο πανί της οθόνης αντικαταστάθηκε με ένα παλαιότερο. Ηρεμία και στο Ααβόρα, ενώ το Όπερα παρέμεινε κλειστό καθώς είχε υποστεί μεγάλες ζημιές.

Το σόου της ημέρας έγινε στην Καλλιθέα, στο Τροπικάλ της Θησέως. Με πολύ λιγότερο κόσμο σε σχέση με την προηγούμενη, αλλά με ανάλογο πάθος. Η προβολή των 16:20 ξεκίνησε κανονικά, μια και οι συγκεντρωμένοι ήταν λίγοι και αρκούνταν σε αποδοκιμασίες για τους θεατές που έκοβαν εισιτήριο και έμπαιναν στην αίθουσα. Μέσα όμως ήταν και ένας «δικός τους» νεαρός, που μόλις άρχισε η ταινία όρμησε με σουγιά στην οθόνη και τη χάραξε χαμηλά στο κέντρο της. Ο δολιοφθορέας συνελήφθη, η οθόνη επιδιορθώθηκε πρόχειρα και η προβολή συνεχίστηκε.

Γύρω στις 18:30, όταν είχε μαζευτεί περισσότερος κόσμος, άρχισαν τα «χριστιανικά ντου». Η αστυνομικοί ήταν λίγοι και με δυσκολία απωθούσαν τους διαμαρτυρόμενους. Η προβολή τελείωσε, αλλά η επόμενη δεν πραγματοποιήθηκε καθώς ο ιδιοκτήτης της αίθουσας έκρινε ότι η αστυνομία δεν θα μπορούσε να προστατεύσει τους θεατές. Η απογοήτευση όσων είχαν έρθει για να δουν την ταινία ήταν μεγάλη, και για αρκετή ώρα επιδόθηκαν σε πόλεμο συνθημάτων με τους διαδηλωτές.

Το Σαββατοκύριακο κύλησε ήρεμα, με αστυνομικές δυνάμεις να φρουρούν τους κινηματογράφους, και μοναδική παραφωνία το απειλητικό τηλεφώνημα στον κινηματογράφο Νανά: «θα σας κάψουμε», «μασόνοι», «αντίχριστοι» κλπ.

Η πρώτη εβδομάδα προβολών του «Τελευταίου Πειρασμού» στην Αθήνα – ουσιαστικά σε μόλις 4 αίθουσες – έκλεισε με πληρότητα 100% και 50.000 εισιτήρια. Το σόου την επόμενη εβδομάδα θα μεταφερόταν στα δικαστήρια, όπου θα εξεταζόταν η αίτηση 8 παραεκκλησιαστικών οργανώσεων για άμεσα ασφαλιστικά μέτρα κατά της προβολής της ταινίας, μέχρι να εκδικαστεί η μήνυση εναντίον της εταιρείας που την εισήγαγε στη χώρα μας. Παρά το κρύο και τη βροχή, οι… Σκορσεζομάχοι συγκεντρώνονταν για ώρες πολλές στην Ευελπίδων, με τις εικόνες, τους σταυρούς και τα συνθήματά τους.

Ο στόχος τους επετεύχθη στις 15 Νοεμβρίου, όταν το Μονομελές Πρωτοδικείο Αθήνας, Τμήμα Ασφαλιστικών Μέτρων, έκανε δεκτή την αίτησή τους, και με απόφασή του σταμάτησαν το ίδιο απόγευμα η προβολές στους κινηματογράφους Ααβόρα, Τριανόν, Αφαία και Κύπρος που έπαιζαν εκείνη την εβδομάδα την ταινία. Από τις 13 Οκτωβρίου μέχρι τότε, είχε κόψει 165.000 εισιτήρια.

Σύμφωνα με το σκεπτικό της απόφασης, «οι διάφορες θρησκευτικές πεποιθήσεις είναι συστατικό στοιχείο της προσωπικότητας εκείνων που τις έχουν, και δεν επιτρέπεται στους μη θρησκευόμενους ή στους άθεους να γελοιοποιούν τους θρησκευόμενους, γιατί έτσι είναι σαν να θίγουν την ίδια την προσωπικότητα (των θρησκευομένων)». Αλλού αναφέρεται ότι «η ταινία πιθανολογείται άσεμνη, γιατί εμφανίζεται ο Ιησούς σαν αδύναμος, ψεύτης, υποκριτής και κυρίως με αμφιβολίες για την αποστολή του. Είναι κακοβούλως βλάσφημη, γιατί διακωμωδείται το θεϊκό πρόσωπο και χλευάζεται δημοσίως».

Μαζί με την προβολή της ταινίας στις αίθουσες απαγορεύτηκε και η διάθεσή της με οποιοδήποτε άλλο τρόπο, δηλαδή ως βιντεοκασέτα. Στη διάρκεια των επόμενων χρόνων, πολλά βιντεοκλάμπ διέθεταν παράνομα τη βιντεοκασέτα προς ενοικίαση. Το 2003 κυκλοφόρησε σε DVD στην Ευρώπη και σύντομα έγινε διαθέσιμη προς αγορά ή ενοικίαση και στη χώρα μας.

Πάντως στις 8 Ιουλίου 2004, όταν το Star είχε προγραμματίσει να προβάλλει για πρώτη φορά στην ελληνική τηλεόραση τον «Τελευταίο πειρασμό», η ταινία δεν βγήκε ποτέ στον αέρα ύστερα από παρέμβαση του Αρχιεπισκόπου Χριστόδουλου. Δύο χρόνια μετά, την Κυριακή των Βαΐων του 2008, η εφημερίδα «Το Βήμα» πρόσφερε στους αναγνώστες της δωρεάν την ταινία σε DVD, χωρίς να υπάρξει αντίδραση (σχετικό ή άσχετο: ο Χριστόδουλος είχε φύγει από τη ζωή τρεις μήνες πριν…).

Οι περισσότερες πληροφορίες προέρχονται από δημοσιεύματα της εφημερίδας «ΤΑ ΝΕΑ», από τον Αύγουστο μέχρι τον Νοέμβριο του 1988.