Covid-19: Η πρώτη από μια σειρά παγκόσμιων κρίσεων οικοσυστημικής φύσης

Ποιες είναι οι απόψεις και οικονομικές προσεγγίσεις για τις αιτίες της κρίσης του κορονοϊού, την εξέλιξή της, τις επιπτώσεις στην οικονομία και τις πολιτικές για την αντιμετώπισή της; Πρόκειται για ένα έκτακτο γεγονός με προσωρινό χαρακτήρα ή αναδεικνύονται ευρύτερα δομικά προβλήματα και παθογένειες του παραγωγικού μοντέλου σε παγκόσμιο επίπεδο;

Το Ινστιτούτο Εναλλακτικών Πολιτικών ΕΝΑ επιχειρεί μια αποτύπωση των απόψεων που έχουν διατυπωθεί στη δημόσια σφαίρα για τις αιτίες και τα χαρακτηριστικά της κρίσης του Covid-19 καθώς και για τις προτάσεις που κατατίθενται για την αντιμετώπισή της. Μια από τις τρεις προσεγγίσεις της ανάλυσης είναι η κρίση του Covid-19 ως μια βαθύτερη κρίση οικοσυστημικού χαρακτήρα.

Τα αίτια εκδήλωσης νέων μεταδοτικών ασθενειών συνδέονται άμεσα με τα χαρακτηριστικά και τις επιπτώσεις του κυρίαρχου μοντέλου παραγωγής. Όπως επισημαίνουν αναλυτές η κρίση του Covid-19 φανερώνει τη διαμόρφωση ενός υπόβαθρου το οποίο υποθάλπει σοβαρούς και παρατεταμένους κινδύνους για την παγκόσμια δημόσια υγεία. Η κρίση δημόσιας υγείας και η κρίση βιωσιμότητας του αναπτυξιακού μοντέλου δεν αποτελούν συνεπώς διακριτά αντικείμενα, αλλά εισέρχονται σε διαρκή και πολυδιάστατη αλληλεπίδραση. Ξεχωρίζει ειδικότερα η σύγκλιση και αλληλεπίδραση μιας σειράς παραγόντων, όπως η κλιματική αλλαγή και η καταστροφή των οικοκυστημάτων, οι υπερεντατικές παραγωγικές πρακτικές του αγροτικού τομέα, η υπέρμετρη αστικοποίηση σε συνδυασμό με την έλλειψη στοιχειωδών συλλογικών υποδομών καθώς και μια σειρά από αποτυχίες της αγοράς στις δραστηριότητες Έρευνας και Ανάπτυξης της φαρμακοβιομηχανίας.

Η επίδραση της κλιματικής αλλαγής και της καταστροφής των οικοσυστημάτων

Η κλιματική αλλαγή διευρύνει τον βιότοπο ορισμένων ειδών (π.χ έντομα) τα οποία είναι φορείς μιας σειράς μεταδοτικών ασθενειών . Η κλιματική αλλαγή μέσω της μετανάστευσης ζωικών ειδών αποτελεί, δηλαδή, δυνητικό φορέα εξάπλωσης διαδεδομένων ασθενειών σε νέες γεωγραφικές περιοχές. Πέραν της διάδοσης γνωστών ασθενειών, αναπτύσσονται απόψεις σύμφωνα με τις οποίες η κλιματική αλλαγή, σε συνδυασμό με άλλες περιβαλλοντικές καταστροφές (π.χ. αποδάσωση),ενέχει τον κίνδυνο εμφάνισης νέων ασθενειών, όπως ο ιός Covid-19 . Οι περισσότερες νέες ασθένειες προέρχονται από την «άγρια πανίδα» (wildlife) πριν την εξάπλωσή τους προς το ανθρώπινο είδος. O ιός Covid-19 για παράδειγμα πιθανολογείται ότι έχει τις ρίζες του στις νυχτερίδες.

Για ορισμένους αναλυτές η κρίση του Covid-19, όπως προηγούμενα αντίστοιχα επεισόδια, αποκαλύπτει μιαακόμα πτυχή της οικολογικής κρίσης. Η καταστροφή των οικοσυστημάτων και της βιοποικιλότητας σε συνδυασμό με την υπερεμπορευματοποίηση και εκμετάλλευση της φύσης και των ζώων προκάλεσαν μια παθολογία στο μεθόριο μεταξύ ανθρώπων και ζώων . Οι αναδυόμενες ασθένειες είναι δηλαδή ασθένειες του Ανθρωπόκαινου και συνδέονται με το αποτύπωμα της ανθρώπινης δραστηριότητας
στον πλανήτη, στο κλίμα, στο περιβάλλον και στις αναδυόμενες μεταδιδόμενες ασθένειες . Οι τρεις αυτές διαστάσεις παρουσιάζουν άμεση συσχέτιση. Συνολικά, περίπου το 60% των αναδυόμενων μεταδοτικών νόσων είναι ζωονόσοι, δηλαδή φυσιολογικά μεταδιδόμενες νόσοι και λοιμώξεις, οι οποίες εμφανίζονται συχνά σε πληθυσμούς ζώων και προσβάλλουν ευκαιριακά τους ανθρώπους . Ένας παράγοντας ανάπτυξης αυτών των ασθενειών προέρχεται από τις παραγωγικές μεθόδους στον αγροτικό τομέα και την κτηνοτροφία.

Ο ρόλος της αγροτικής παραγωγής και κτηνοτροφίας

Πολλές αναπτυσσόμενες χώρες που εισέρχονται στο διεθνές εμπόριο αγροτικών
προϊόντων υποεπενδύουν σε ζητήματα που άπτονται της βιοασφάλειας εξαιτίας των ανταγωνιστικών πιέσεων που υφίστανται (π.χ. υποδομές για την υγεία και προστασία των ζώων) . Συνολικά, η υγεία των ζώων και των ανθρώπων είναι άμεσα  συνδεδεμένες. Τα διατροφικά συστήματα αποτελούν ως εκ τούτου μεταδότες νέωνασθενειών . Το ετήσιο κόστος των ασθενειών που πηγάζουν από τα διατροφικά συστήματα υπολογίζεται σε 110 δισ. δολάρια στις χώρες χαμηλού και μεσαίου εισοδήματος (απώλεια παραγωγικότητας, δαπάνες υγείας).

Ο ρόλος της αστικοποίησης και της έλλειψης βασικών υποδομών

Ο τρίτος παράγοντας έγκειται στις επιπτώσεις της αστικοποίησης, ένα φαινόμενο που συνδέεται άμεσα με την κλιματική αλλαγή. Η αστικοποίηση αυξάνει την πυκνότητα του πληθυσμού σε ορισμένες περιοχές με αποτέλεσμα την αύξηση της μεταδοτικότητας μολυσματικών ασθενειών . Ειδικότερα στις αναπτυσσόμενες χώρες αυξάνεται ο αριθμός ανθρώπων που ζουν σε υποβαθμισμένες συνθήκες υγιεινής και χωρίς επαρκή πρόσβαση σε παροχή νερού.

Αποτυχίες της αγοράς: η περίπτωση της Έρευνας και Ανάπτυξης στον φαρμακευτικό τομέα

Τέλος, μια επίσης κρίσιμη πτυχή του προβλήματος εντοπίζεται στην υποεπένδυση της φαρμακευτικής βιομηχανίας σε Έρευνα και Ανάπτυξη σχετικά με την ανακάλυψη αντιβιοτικών και αντιικών για την αντιμετώπιση νέων επίμονων παθήσεων . Το υψηλό κόστος των συγκεκριμένων επενδύσεων -σε συνδυασμό με τη μεγάλη διάρκεια απόσβεσής τους- αποτρέπει τη δραστηριοποίηση των φαρμακευτικών εταιρειών. Το κριτήριο της κερδοφορίας δεν υπηρετεί συνεπώς το κοινωνικό συμφέρον, ήτοι την ελαχιστοποίηση των κινδύνων που ανακύπτουν για το σύνολο του πληθυσμού από τις εν λόγω ασθένειες . Πρόκειται εν ολίγοις για μια αποτυχία της αγοράς με βαρυσήμαντες επιπτώσεις σε παγκόσμιο επίπεδο.

Ήταν η κρίση του Covid-19 ένα πραγματικά απρόβλεπτο γεγονός;

Οι απειλές για την παγκόσμια δημόσια υγεία που ανακύπτουν από το ανωτέρω υπόβαθρο, σε συνδυασμό με άλλους παράγοντες, φαίνεται να ήταν εν γνώσει της παγκόσμιας ιατρικής κοινότητας, όπως διαφαίνεται στις διαπιστώσεις έκθεσης του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ΠΟΥ). Ο ΠΟΥ στην έκθεση αυτή, η οποία δημοσιεύθηκε τον Σεπτέμβριο του 2019, υπογράμμιζε εμφατικά την ορατή απειλή μιας ταχέως μεταδιδόμενης και υψηλής θνησιμότητας πανδημίας αναπνευστικού παθογόνου το οποίο θα μπορούσε να προκαλέσει απώλειες της τάξης των 50 με 80 εκατομμυρίων ανθρώπων και οικονομικό κόστος της τάξης του 5% του ΑΕΠ .

tvxs.gr