Η ζωή μετά τα μέτρα καραντίνας θα είναι περίπλοκη με τρόπους που δεν είναι εύκολο να φανταστούμε. Η παγκόσμια οικονομία έδειχνε στιβαρή και υγιής όταν μπήκε σε απότομη ύφεση τον Μάρτιο, καθώς ο κορωνοϊός άρχισε να απειλεί ζωές μαζικά. Σήμερα όλες οι χώρες αρχίζουν να εξερευνούν ένα αβέβαιο νέο έδαφος, τη «σχεδόν κανονική» οικονομία. Μπαίνουμε δηλαδή στη νέα πραγματικότητα, όπου η οικονομία ανοίγει, αλλά όχι στο 100%. Καλύτερη από την πραγματικότητα της αυστηρής καραντίνας, αλλά θα απέχει από το νορμάλ.
Ένα πρώιμο παράδειγμα μας δίνει η Κίνα, η οποία άρχισε να αίρει το lockdown από τον Φεβρουάριο. Το αποτέλεσμα είναι η οικονομία «του 90%». Τα εργοστάσια παράγουν και οι δρόμοι δεν είναι πια έρημοι. Όμως τα κομμάτια της δραστηριότητας που λείπουν, αυτό το υπόλοιπο 10%, περιλαμβάνουν σημαντικό κομμάτι της οικονομίας:
● Οι επιβάτες στο μετρό ή στις πτήσεις εσωτερικού παραμένουν μειωμένοι κατά το ένα τρίτο.
● Οι προαιρετικές καταναλωτικές δαπάνες, δηλαδή οι μη απαραίτητες, όπως αυτές για εστιατόρια, διασκέδαση εκτός σπιτιού κ.λπ., έχουν πέσει κατά 40%.
● Η πληρότητα στα ξενοδοχεία είναι μόλις στο ένα τρίτο του συνηθισμένου. Ο κόσμος παραμένει φοβισμένος, αλλά και συγκρατημένος από τα οικονομικά προβλήματα και τις παρενέργειες του κορωνοϊού «στην τσέπη».
● Οι χρεοκοπίες πολλαπλασιάζονται.
● Η πραγματική ανεργία εκτιμάται ότι είναι τρεις φορές ο επίσημος αριθμός, δηλαδή στο 20%.
Αν η Ευρώπη και η Αμερική βιώνουν τις δικές τους εκδοχές της «σχεδόν κανονικής» οικονομίας, που είναι σχεδόν βέβαιο ότι θα συμβεί, οι συνέπειες θα είναι σοβαρές, τουλάχιστον μέχρις ότου βρεθεί ασφαλής θεραπεία ή εμβόλιο.
Στην Ευρώπη τα εστιατόρια, τα καφέ, τα μπαρ κι όλες οι επιχειρήσεις διασκέδασης έχασαν τα δύο τρίτα των εσόδων τους ήδη από τις 15 Μαρτίου.
Στην Ε.Ε., όπου ο τουρισμός αντιπροσωπεύει το 4% του ΑΕΠ, ο αριθμός των ανθρώπων που ταξίδεψε με αεροπλάνο έπεσε από 5 εκατομμύρια σε μόλις 50.000. Τον Απρίλιο η πληρότητα των ξενοδοχείων σε Ιταλία και Ισπανία ήταν κάτω του 5%.
Όσο περισσότερο κακό προκαλέσει ο κορωνοϊός τόσο μεγαλύτερες και με μεγαλύτερη διάρκεια θα είναι οι οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές συνέπειές του. Ο τρόπος με τον οποίο θα χαλαρώσουν τα μέτρα παίζει ρόλο για το ποια θα είναι η κλίμακα της οικονομικής ζημιάς. Όσο, όμως, προσεκτικά κι αν αρθούν οι περιορισμοί, θα υπάρξουν ισχυρές τάσεις που θα περιορίζουν τις οικονομίες.
Τα παραδείγματα Δανίας και Σουηδίας
Οι ενδείξεις που έρχονται είναι ότι οι επιπτώσεις των μειωμένων δαπανών μιας καραντίνας επιμένουν και μετά την άρση της. Έρευνα του Πανεπιστημίου της Κοπεγχάγης βρήκε ότι οι αθροιστικές δαπάνες τους τελευταίους μήνες σε Σουηδία και Δανία είναι μειωμένες κατά παρόμοιο τρόπο, παρά το γεγονός ότι οι δυο χώρες τήρησαν τελείως διαφορετική στάση στην αντιμετώπιση της πανδημίας.
● Η Δανία μπήκε σε καραντίνα ενώ η Σουηδία απλώς πρότεινε κάποια μέτρα στους πολίτες της, τα οποία ήταν ιδιαιτέρως χαλαρά.
● Οι Δανοί, που ήταν σε καραντίνα, μείωσαν τις δαπάνες για υπηρεσίες, όπως η διασκέδαση και οι μετακινήσεις, κατά 80%. Οι Σουηδοί, που δεν βρισκόντουσαν σε κανέναν περιορισμό, μείωσαν τις δικές τους δαπάνες σε σχεδόν ίδιο ποσοστό.
Αυτό δείχνει ότι η προσωπική επιλογή και όχι η οποιαδήποτε κυβερνητική πολιτική είναι ο σοβαρότερος παράγοντας πίσω από την πτώση των δαπανών. Και οι προσωπικές επιλογές των πολιτών είναι πολύ δυσκολότερο να αντιστραφούν ή να αλλάξουν επειδή αίρονται απαγορεύσεις περιορισμών.
Στην ουσία το να επιτραπεί σε ξενοδοχεία, μπαρ και εστιατόρια να ξανανοίξουν δεν κάνει μεγάλη διαφορά αν ο κόσμος δεν θέλει να τα επισκεφθεί.
Ακόμα και όσοι αναγκαστούν να βγουν από το σπίτι για να πάνε στη δουλειά θα νιώθουν λιγότερο άνετα να το κάνουν αν πρόκειται μόνο και μόνο για λόγους διασκέδασης.
Σε πρόσφατη έρευνα της YouGov οι Αμερικανοί, σε ποσοστό πάνω από το ένα τρίτο, δηλώνουν ότι δεν νιώθουν άνετα να επισκεφθούν μεγάλα καταστήματα για ψώνια. Στην ερώτηση πότε θα θεωρούσαν ασφαλές το να ξανανοίξουν κανονικά οι επιχειρήσεις απαντάνε «σε αρκετούς μήνες από τώρα». Στη Γερμανία, όπου επετράπη να ξανανοίξουν τα μικρά καταστήματα, οι πελάτες έμειναν μακριά.
Ο φόβος παραμένει
Η πτώση στις προαιρετικές δαπάνες οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην προτίμηση των πολιτών για απομόνωση λόγω του φόβου του δυνητικά θανατηφόρου ιού, για τον οποίο δεν υπάρχει έως τώρα αξιόπιστη θεραπεία. Επίσης είναι ενδεικτικό το γεγονός ότι μερίδα του κόσμου θα έχει πολύ λιγότερα χρήματα μετά τις καραντίνες. Όσοι έχασαν ή πρόκειται να χάσουν τις δουλειές τους ίσως αργήσουν να ξαναβρούν, ειδικά επειδή κάποια κομμάτια της οικονομίας, όπως οι υπηρεσίες τύπου φιλοξενίας και διασκέδασης, έχουν μειωμένη ζήτηση για προσωπικό.
Ακόμα και όσοι διατηρούν τις δουλειές τους δεν θα αισθάνονται ασφαλείς, όπως μας δείχνει η εμπειρία της Κίνας. Σύμφωνα με τη Morgan Stanley, το ποσοστό των Κινέζων που ανησυχεί για μια μείωση μισθού ανέβηκε στο 44%. Το ενδεχόμενο μείωσης αποτελεί τη μεγαλύτερη οικονομική ανησυχία των Κινέζων για το 2020. Η τράπεζα συμπεραίνει ότι όλα αυτά δείχνουν μια γενικότερη παγκόσμια τάση για υψηλά ποσοστά αποταμίευσης και συγκράτησης εξόδων, που θα ενισχύσει τη μειωμένη κατανάλωση.
Επιχειρήσεις χωρίς ρευστό
Πολλές επιχειρήσεις βγαίνουν από την καραντίνα αντιμετωπίζοντας έλλειψη ρευστού και μειωμένη ζήτηση. Σύμφωνα με έρευνα της Goldman Sachs, τα δύο τρίτα των μικρών επιχειρήσεων στην Αμερική λένε ότι το ρευστό τους θα τελειώσει μέσα σε λιγότερο από τρεις μήνες.
Στην Ευρώπη μόνο στις πέντε μεγαλύτερες οικονομίες 30 εκατομμύρια εργαζόμενοι, δηλαδή το ένα πέμπτο του εργατικού δυναμικού, βρίσκονται σε ειδικό καθεστώς, υπό το οποίο το κράτος πληρώνει τον μισθό τους. Αυτές οι προσπάθειες των κυβερνήσεων είναι ζωτικής σημασίας για τους εργαζομένους και θα σώσουν επιχειρήσεις βραχυπρόθεσμα, αλλά δεν μπορούν να διαρκέσουν επ’ αόριστον.
Η Goldman Sachs επιχείρησε να υπολογίσει τη σχέση μεταξύ της αυστηρότητας των μέτρων καραντίνας και των επιπτώσεών τους στην οικονομική παραγωγή. Βρήκε πως μια αυστηρή καραντίνα, στυλ Ιταλίας, σχετίζεται με 25% πτώση στο ΑΕΠ. Τα χαλαρότερα μέτρα για επανέναρξη της οικονομίας, όπως τώρα στην Κίνα, συνδέονται με πτώση περί το 10% του ΑΕΠ.
Άρα, εξ ορισμού, η «οικονομία του 90%», η «σχεδόν» κανονική οικονομία, θα είναι αναγκαστικά μικρότερη από την προηγούμενη προ πανδημίας. Εκτιμάται ότι η «σχεδόν κανονική» οικονομία θα έχει τρία βασικά χαρακτηριστικά σε σχέση με την οικονομία που ξέραμε πριν από την πανδημία:
1. Θα είναι πιο ευπαθής. Κατ’ αρχάς η επιστροφή σε μια «σχεδόν κανονικότητα» θα μπορούσε να είναι φευγαλέα. Είναι πιθανό να χρειαστεί να επιβληθούν εκ νέου μέτρα περιορισμού ανά πάσα στιγμή, ανάλογα με τη διασπορά του ιού. Με τον κίνδυνο να επικρέμαται, ο σχεδιασμός σε ορίζοντα εβδομάδων, πόσω μάλλον μηνών, θα είναι ιδιαιτέρως δύσκολος.
Ήδη στις ΗΠΑ, παρά τις διαβεβαιώσεις Τραμπ περί μόνιμου ανοίγματος της οικονομίας, ειδικοί της Υγείας εκτιμούν ότι στην πράξη πιθανόν να υπάρξει ένα καθεστώς ανοίγματος και ξανακλεισίματος μέχρι το 2022.
2. Θα είναι λιγότερο προβλέψιμη. Κανείς δεν ξέρει για πόσο διάστημα θα μπορέσουν να επιβιώσουν οικονομικά επιχειρήσεις με συρρικνωμένα έσοδα ή νοικοκυριά που δουλεύουν με μειωμένα ωράρια. Οι επιχειρήσεις θα μπορέσουν να συνεχίσουν προσωρινά, λόγω των πιστωτικών γραμμών που θα τους δίνουν οι κυβερνήσεις, αλλά αυτές κάποια στιγμή θα εξαντληθούν.
Επιχειρήσεις που θα βλέπουν τα έσοδά τους να μένουν στάσιμα και τις δανειακές υποχρεώσεις τους να μεγαλώνουν μπορούν γρήγορα να καταστούν αφερέγγυες.
Στη Βρετανία το ποσοστό των εμπορικών μισθωμάτων που πληρώνονται στην ώρα τους έπεσε από το 90%, όπου βρισκόταν, στο 60%. Στην Αμερική ένας όλο και αυξανόμενος αριθμός ενοικιαστών δεν πληρώνει τους ιδιοκτήτες. Βλέπουμε, δηλαδή, ότι παντού αδύναμοι τομείς της οικονομίας αρχίζουν να επιμολύνουν τους σχετικά υγιείς.
Σε ένα τόσο αβέβαιο περιβάλλον πιθανά επενδυτικά πρότζεκτ είναι όχι απλώς ριψοκίνδυνα, αλλά σχεδόν αδύνατον να τιμολογηθούν. Η Moody’s Analytics εκτίμησε ότι οι επενδυτικές προθέσεις των εταιρειών βρίσκονται χαμηλότερα ακόμα και από την περίοδο της οικονομικής κρίσης του 2007-09.
3. Θα είναι πιο άδικη και άνιση. Οι δυτικές οικονομίες, όταν λειτουργούν πλήρως, τείνουν να έχουν επίπεδα ανεργίας που κινούνται σταθερά στο 4% – 5%, εν μέρει επειδή πάντα θα υπάρχουν άτομα προσωρινά άνεργοι, καθώς μετακινούνται από τη μια δουλειά στην άλλη. Η καινούργια κανονικότητα θα έχει υψηλότερα επίπεδα ανεργίας, εκτιμά ο «Economist». Η πτώση στην οικονομική παραγωγή αναμένεται πιο έντονη σε τομείς όπως της φιλοξενίας και της ψυχαγωγίας, κάτι που θα μειώσει δυσανάλογα τα ποσοστά απασχόλησης.
Οι λιγότερο καλοπληρωμένες δουλειές εκτιμάται ότι θα είναι αυτές που θα χαθούν ευκολότερα. Το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης υπολογίζει ότι οι Αμερικανοί που κερδίζουν λιγότερα από 20.000 δολ. τον χρόνο είναι δυο φορές πιο πιθανό να χάσουν τη δουλειά τους λόγω πανδημίας από αυτούς με μισθούς των 80.000 δολ. τον χρόνο και άνω. Πολλοί, εξάλλου, από τους χαμηλά αμειβόμενους εργαζόμενους δεν διαθέτουν τη δυνατότητα ή την απαραίτητη πρόσβαση στην τεχνολογία που θα τους επέτρεπε να δουλεύουν απ’ το σπίτι.
Γενικώς, όσο περισσότερο διατηρηθεί η οικονομία «του 90%» τόσο περισσότερο θα βαθαίνουν τέτοιες ανισότητες. Η ιατρική κοινότητα δουλεύει πυρετωδώς για να παραγάγει ένα εμβόλιο που θα επιτρέψει στην οικονομία παγκοσμίως την πλήρη λειτουργία της. Αλλά οι εκτιμήσεις είναι ότι κάτι τέτοιο θα χρειαστεί το λιγότερο δώδεκα μήνες από τώρα.
Οι «παρενέργειες»
Αν υπάρξει μια βαθιά, παρατεταμένη ύφεση, θα δημιουργήσει θυμό και θα μπορούσε να ριζοσπαστικοποιήσει την πολιτική γρηγορότερα από ό,τι μετά την κρίση του 2007-09.
Από μια άποψη, βέβαια, η «σχεδόν κανονική» οικονομία αποτελεί ένα μάλλον εκπληκτικό επίτευγμα. Αν η πανδημία μάς είχε χτυπήσει πριν, ας πούμε, από μόλις είκοσι χρόνια, μόνο μια ελάχιστη μειονότητα των ανθρώπων παγκοσμίως – οι πάρα πολύ προνομιούχοι – θα ήταν σε θέση να δουλεύουν ή να ικανοποιούν τις ανάγκες τους. Η δυνατότητα για εργασία από το σπίτι, για ψώνια online ή για ανεξάντλητη ψυχαγωγία από τον υπολογιστή θα ήταν αδιανόητα κάποια χρόνια πριν.
Ίσως η πανδημία ενισχύσει τελικά μια αίσθηση εθνικής και παγκόσμιας αλληλεγγύης. Ωστόσο κανείς δεν μπορεί να προβλέψει ποιες τάσεις θα ενεργοποιηθούν, αφού τους επόμενους δεκαοκτώ μήνες πολλοί θα προσπαθούν να χρησιμοποιήσουν την πανδημία για να υπηρετήσουν τη δική τους ατζέντα.