77 χρόνια από την έναρξη του εμφυλίου: Τι συνέβη στην Κρήτη

Η επίθεση από διαφορετικές οπτικές γωνίες

Για την επίθεση στο Λιτόχωρο είναι καταγεγραμμένες 2 μαρτυρίες, του επιτιθέμενου Αλέξανδρου Ρόσιου (Υψηλάντης) και του επιζώντα χωροφύλακα Ν. Παπακωνσταντίνου (και οι δύο προέρχονται από βιβλία που γράφηκαν μεταγενέστερα) καθώς και αναφορές και τοποθετήσεις από τις εμπλεκόμενες πλευρές.

Αλέξανδρος Ρόσιος (Υψηλάντης): «Ημουν παράνομος στη Θεσσαλονίκη, ανήκα στους διωκόμενους αμέσως μετά τη Βάρκιζα … και εντάχθηκα στον μηχανισμό της ”αυτοάμυνας”… Μια μέρα, τέλη Μαρτίου, με ρώτησε ο αείμνηστος φίλος Κικίτσας, (πρώην) καπετάνιος της 10ης Μεραρχίας (του ΕΛΑΣ) στη Μακεδονία, αν θα αναλάμβανα μια επιχείρηση στον Ολυμπο … με την ομάδα καταδιωκομένων του Λιτοχώρου να διαλύσουμε μια άγρια και ισχυρή ομάδα τρομοκρατική, που δρούσε εξοντωτικά για τους εαμογενείς στην περιοχή Λιτοχώρου…

Στόχος μας ήταν η τρομοκρατική συμμορία και συμπτωματικά επεκτάθηκε σε όλη την ένοπλη δύναμη που υπήρχε μέσα στο Λιτόχωρο (σύμφωνα με τις εαμικές πηγές «παρακρατικοί υποδύονταν τις δυνάμεις της χωροφυλακής)… Δεν μπορεί, λοιπόν, το Λιτόχωρο να θεωρηθεί ως αρχή του Εμφύλιου Πολέμου.

Ούτε ο χρόνος που έγινε η μάχη είχε σχέση με τη διεξαγωγή των εκλογών… Χτυπώντας στο Λιτόχωρο αποβλέπαμε να δώσουμε ένα μάθημα σε μια παρακρατική συμμορία… την οποία και εξοντώσαμε. Το Λιτόχωρο ήταν μέσα στην τροχιά των αμυντικών αντιδράσεών μας στο τρομοκρατικό όργιο του παρακράτους της Δεξιάς».

Από το βιβλίο του Α. Ρόσιου (Υψηλάντης) «Στα φτερά του Οράματος: Εθνική Αντίσταση, Διωγμοί μετά τη Βάρκιζα, Εμφύλιος 1946-49, Πολιτική Προσφυγιά»

Νικόλαος Παπακωνσταντίνου, χωροφύλακας: «Λάβαμε εντολή να μεταβούμε δέκα χωροφύλακες στο Λιτόχωρο για ενίσχυση στις εκλογές του τοπικού σταθμού της Χωροφυλακής. Ο σταθμός ήταν στην πλατεία ενώ εμείς στρατωνιστήκαμε σ’ ένα διώροφο παλιό κτίριο σε απόσταση πεντακοσίων περίπου μέτρων. Φτάσαμε βραδάκι.

Η επίθεση άρχισε γύρω στις 10.30. Σκότωσαν πρώτα τον σκοπό και άρχισαν να γαζώνουν το κτίριο. Αρπάξαμε τα όπλα και πιάσαμε τα παράθυρα. Οι συμμορίτες χτύπησαν ταυτόχρονα και στο κτίριο του (Αστυνομικού) τμήματος που το φρουρούσαν 7 – 8 χωροφύλακες αλλά και τον στρατιωτικό ουλαμό που αποτελείτο από οχτώ στρατιώτες. Από το τμήμα χωροφυλακής δεν σκοτώθηκε κανείς.

Από τον ουλαμό σκοτώθηκαν τρεις, οι άλλοι διέφυγαν. Τη ζημιά την έπαθε το απόσπασμα. Γύρω στα μεσάνυχτα άρχισαν να μας πετούν από τα παράθυρα φιάλες με βενζίνη. Οι σφαίρες έπεφταν σαν χαλάζι. Κατά τις 4 το πρωί πέταξαν μια φιάλη στο ισόγειο, όπου ζούσε μια γριά με την κόρη της και το κτίριο λαμπάδιασε.Η γριά σκοτώθηκε, η κόρη βγήκε τραυματισμένη. Τότε βρεθήκαμε στο δίλημμα, ή θα καιγόμασταν ζωντανοί ή θα προσπαθούσαμε να βγούμε από τα παράθυρα με κίνδυνο να σκοτωθούμε. Αποφασίσαμε το δεύτερο. Οι τρεις τραυματίες μας δεν πρόλαβαν και κάηκαν μέσα ζωντανοί.

Οι άλλοι πηδήξαμε από τα παράθυρα και τραυματιστήκαμε βαριά. Καθώς βρισκόμασταν ανήμποροι στο έδαφος, ήρθε ένας συμμορίτης και έδωσε σε όλους μας τη χαριστική βολή. Εγώ στάθηκα τυχερός. Λόγω του ότι ήταν νύχτα, η σφαίρα με πέτυχε ξυστά στο κεφάλι. Έμεινα εκεί ακίνητος. Μόλις απομακρύνθηκαν, επιστρατεύοντας όσες δυνάμεις μου είχαν απομείνει πήδηξα πάνω από τα πτώματα και περπάτησα προς το σταθμό όπου συνάντησα ένα γέροντα και με μάζεψε».

Από συνέντευξη του στην Καθημερινή το 2006

«Το υπουργείον Δημοσίας Τάξεως ανακοινοί μετά λύπης κατά τηλεγράφημα του Διοικητού Χωροφυλακής Κατερίνης, την ώραν 23.30′ της 30ής Μαρτίου ενεστώτος έτους συμμορία εξ εκατό και πλέον κομμουνιστών, ωπλισμένων δι’ αυτομάτων όπλων και όλμων, προσέβαλεν δολοφονικώς τους εις τον Σταθμόν Χωροφυλακής Λιτοχώρου Κατερίνης στρατωνιζομένους άνδρας της Χωροφυλακής και Εθνοφυλακής, οίτινες προωρίζοντο διά την τήρησιν της τάξεως κατά τας εκλογάς. Επηκολούθησε συμπλοκή διαρκέσασα πλέον της ώρας, καθ’ ην το οίκημα του Σταθμού Χωροφυλακής ανεφλέγη εκ των βλημάτων όλμων. Κατά ταύτην εφονεύθησαν 6 χωροφύλακες, 2 λοχίαι, 2 στρατιώται και ετραυματίσθησαν 2 χωροφύλακες. Η συμμορία, μετά την πραγματοποίησιν του εγκληματικού σχεδίου της, ετράπη προς την ορεινήν δασώδη περιοχήν του Ολύμπου».

Η επίσημη ανακοίνωση όπως δημοσιεύθηκε στον Τύπο της 1ης Απριλίου.

Ο Ριζοσπάστης, το επίσημο όργανο του ΚΚΕ μετά την ανακοίνωση αυτή έκανε λόγο για προβοκάτσια: «Οι αρχές και οι συμμορίες σκηνοθετούν δήθεν επιθέσεις κομμουνιστών στο Λιτόχωρο Πιερίας! Προσοχή στις άτιμες προκλήσεις!…Η κυβέρνηση φρόντισε να εφοδιάσει τον Τύπο με διάφορα ψεύδη και προκλήσεις, ώστε να εμφανίζεται, η αντίθετη ακριβώς από την πραγματική εικόνα. Ετσι ανακοινώθηκε χθες ότι στις 30/3 κομμουνιστική συμμορία χτύπησε το σταθμό χωροφυλακής Λιτόχωρου Κατερίνης με αποτέλεσμα το φόνο 10 χωροφυλάκων και στρατιωτών και άλλα προκλητικά ψεύδη για δήθεν επιθέσεις εναντίον της δεξιάς». Η εικόνα αυτή θα ανατραπεί με την επιστροφή του Νίκου Ζαχαριάδη από την Πράγα μία εβδομάδα αργότερα. Μιλώντας σε συγκέντρωση θα αναφέρει: «Τα γεγονότα στο Λιτόχωρο είναι ένα μήνυμα για το μοναρχοφασισμό και τους Αγγλους… Οπου η δολοφονική δράση οργιάζει … οι χωριάτες παίρνουν τα βουνά… Κάνουν πως απορούν γιατί ο Μπαρούτας που του ρήμαξαν το σπίτι παλεύει με το ντουφέκι στο χέρι… Δεν πρέπει ν’ απορεί κανένας αν αύριο εμφανιστεί και δεύτερος Μπαρούτας και μεθαύριο γίνουν δεκάδες και εκατοντάδες…».Εδώ αξίζει να αναφερθεί ότι ο Ζαχαριάδης στο ταξίδι του για το συνέδριο του ΚΚ Τσεχοσλοβακίας συναντήθηκε αρχικά με τον Τίτο στο Βελιγράδι και στη συνέχεια με τον Στάλιν στην Κριμαία και τον Δημητρόφ στην Σόφια. Από τον Βούλγαρο ηγέτη ο Ζαχαριάδης ζήτησε υλικοτεχνική βοήθεια, αίτημα που διαβιβάστηκε στην Μόσχα την επόμενη κιόλας μέρα. Πιο συγκεκριμένα , ο Ζαχαριάδης ζητούσε αφενός να εγκρίνουν οι Σοβιετικοί τη δημιουργία βάσεων εκπαίδευσης ανταρτών στις τρεις γειτονικές βαλκανικές χώρες, αφετέρου πολεμικά εφόδια και άλλα υλικά.

Τι είχε προηγηθεί

Πριν από την επίθεση στο τμήμα χωροφυλακής στο Λιτόχωρο είχε προηγηθεί άλλη μία επίθεση κατά αστυνομικού σταθμού αυτή την φορά από ακροδεξιούς. Όπως αναφέρεται στο βιβλίο Εμφύλια Πάθη που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Μεταίχμιο «Στις 20 Ιανουαρίου 1946 ο Β. Μαγγανάς, αρχηγός ακροδεξιού παραστρατιωτικού σχηματισμού στη νότια Πελοπόννησο, εισέβαλε στην πόλη της Καλαμάτας επικεφαλής πολυάριθμης ένοπλης ομάδας και επιτέθηκε σε τμήμα της χωροφυλακής απ’ όπου απελευθέρωσε κρατούμενους που είχαν συλληφθεί για άλλες επιθέσεις εναντίον της Αριστεράς το προηγούμενο διάστημα. Κατέστρεψε επίσης εγκαταστάσεις και τυπογραφεία του ΕΑΜ και του ΚΚΕ και απήγαγε περίπου 100 ανθρώπους και τους μετέφερε ως αιχμαλώτους έξω από την πόλη.(…) Ο Μαγγανάς επικηρύχτηκε και λίγο αργότερα, τον Φεβρουάριο του 1946, καταδικάστηκε ερήμην σε θάνατο – ποινή που δεν εκτελέστηκε ποτέ παρότι ο ίδιος συνελήφθη αργότερα και εξέτισε ποινή φυλάκισης».

Ο απολογισμός του εμφυλίου

Όπως αναφέρει στο βιβλίο του «Η ιστορία του Εμφιλίου Πολέμου 1946 – 1949» ο Γιώργος Μαργαρίτης «ο τελικός απολογισμός του κόστους της τριετίας 1946-1949 σε αίμα μπορεί να γίνει κατά προσέγγιση μόνο, εξαιτίας της δυσκολίας ακριβούς προσδιορισμού, αφ’ ενός των απωλειών των παραστρατιωτικών σωμάτων από την κυβερνητική πλευρά και αφετέρου των απωλειών του Δημοκρατικού Στρατού, ιδιαίτερα στους καιρούς της ήττας. Από τα γνωστά πάντως και προσβάσιμα μπορούμε να κάνουμε ορισμένες πρώτες εκτιμήσεις. Οι συνολικές απώλειες του Εθνικού Στρατού έφθασαν τους 44.000 αξιωματικούς και οπλίτες (14.000 νεκροί). Στο Δημοκρατικό Στρατό, οι νεκροί, σύμφωνα με εκτιμήσεις, ανήλθαν στους 25.000 περίπου. Όσο για τα θύματα στους παραστρατιωτικούς μηχανισμούς και τους αμάχους, εκεί οι διαφορές στις εκτιμήσεις είναι σημαντικές με κοινό, όμως, χαρακτηριστικό ότι αναφέρονται σε πραγματικές εκατόμβες».

Συγκριτικά, η Μικρασιατική Εκστρατεία (1919-1922) είχε κοστίσει στον ελληνικό στρατό 37.000 νεκρούς ή εξαφανισθέντες. Ο πιο “ήπιος” πόλεμος του 1940-1941 (Εληνοϊταλικός και ελληνογερμανικός) κόστισε 15.000 νεκρούς και αγνοούμενους και οι Βαλκανικοί Πόλεμοι “μόνο” 8.000 νεκρούς. Αν θεωρήσουμε ότι στην περίπτωση του εμφυλίου τα θύματα της μίας και της άλλης πλευράς προέρχονται από την ίδια την ελληνική κοινωνία, τότε προφανώς βρισκόμαστε μπροστά στη μεγαλύτερη πολεμική αιματοχυσία που γνώρισε η χώρα από την ανεξαρτησία της, το 1830, ως σήμερα.

Τι συνέβη στην Κρήτη

Στην Κρήτη ο Εμφύλιος πόλεμος άρχισε τον Απρίλιο του ’47, ένα χρόνο σχεδόν αργότερα από τη υπόλοιπη Ελλάδα και τέλειωσε ένα χρόνο νωρίτερα από τη συντριβή των ανταρτών στο Γράμμο (’49).

Στην Ανατολική Κρήτη, η εξολόθρευση των ανταρτών έγινε σε σύντομο χρονικό διάστημα. Στη Δυτική Κρήτη, την άνοιξη του 48, γύρω στους 300 αντάρτες, με 13 γυναίκες ανάμεσα τους, συγκεντρώθηκαν στην ελεύθερη περιοχή του Ομαλού. Το μέλλον τους κρίθηκε στη μάχη της Σαμαριάς, τον Ιούνιο του ’48.

Από τη μάχη της Σαμαριάς γλύτωσαν περίπου 100 αντάρτες. Ένα χρόνο μετά, είχαν μείνει καμιά 40αριά, σε όλες τις επαρχίες του Ν. Χανίων. Διασκορπισμένοι και ακέφαλοι, κρύβονταν κυρίως στα Λευκά Ορη, τις Μαδάρες, όπως τα αποκαλούν οι ντόπιοι. Όταν καταφέρνουν να συγκεντρωθούν, τον Απρίλιο του ’49 στις Χώσες, τη θέση των σκοτωμένων αρχηγών, Τσιτήλου και Μακρυδάκη, παίρνουν η Βαγγελιώ Κλάδου και ο Νίκος Κοκοβλής.

Τέλος Αυγούστου του ’49. Ήττα του Δημοκρατικού Στρατού. Όσοι αντάρτες επέζησαν και δεν αιχμαλωτίστηκαν υποχωρούν στις γειτονικές Λαϊκές Δημοκρατίες. Όμως από την Κρήτη δεν μπορούν να φύγουν. Εγκλωβισμένοι στα Λευκά Όρη, οι αντάρτες που έχουν απομείνει, κρύβονται σε απόκρημνες σπηλιές, σε καταφύγια, σε δύσβατα μέρη. Ο ένας μετά τον άλλο σκοτώνονται ή συλλαμβάνονται.

Γύρω στο ’50 έχουν μείνει 14. Ανάμεσα τους και τα βασικά πρόσωπα της ταινίας μας, οι 6 αντάρτες που διέφυγαν το ’62 στην Ιταλία. Για να επιβιώσουν διασκορπίζονται. Ο Νίκος Κοκοβλής και η Αργυρώ Πολυχρονάκη, από τις σπηλιές του Αποκόρωνα όπου κρύβονταν αρχικά, θα περάσουν με βάρκα απέναντι, στη χερσόνησο του Ακρωτηρίου. Στόχος τους η ευκολότερη πρόσβαση στην πόλη των Χανίων και η ανασυγκρότηση των παράνομων κομματικών οργανώσεων.

Εδώ, θα βρουν ασφαλή κρυψώνα, στον Κυριάκο Στρατηγάκη, έναν ντόπιο χωρικό που ζει με τη γυναίκα του Γεωργία και τα 3 ανήλικα παιδιά τους στο χωριό Πλακούρες. Είναι πρόσωπο απολύτου εμπιστοσύνης και θα δεχτεί να τους φιλοξενήσει για λίγες ημέρες στο στάβλο του, τον Τρουλίτη. Σιγά, σιγά ο στάβλος και ο γειτονικός βόθρος, θα μετατραπούν από τον Κυριάκο και τη Γεωργία σε απρόσιτη κρυψώνα και οι λίγες ημέρες φιλοξενίας θα γίνουν τελικά 12 ολόκληρα χρόνια σε συνθήκες τρομακτικής δυσκολίας και κινδύνων. Με βάση αυτή την κρυψώνα ο Νίκος και η Αργυρώ θα ξεκινήσουν τις επαφές τους στην πόλη των Χανίων και την ανασυγκρότηση των παράνομων κομματικών οργανώσεων.

Ο Γιάννης Λιονάκης, η μετέπειτα γυναίκα του Παγώνα Κοκοβλή (αδερφή του Νίκου) και ο αδερφός του Κωστής Λιονάκης, θα παραμείνουν στις σπηλιές του Αποκόρωνα, αλλά και σε άλλα καταφύγια της περιοχής, δημιουργώντας και αυτοί τον παράνομο μηχανισμό τους και κάνοντας πολιτική δουλειά με τον κόσμο της επαρχίας.

Ο Σταμάτης Μαριόλης θα καταφύγει στην Κίσαμο όπου με αφετηρία τα Παλιά Ρούματα, έκανε πολιτική δουλειά σε όλη την επαρχία, ανασυγκροτώντας τις παράνομες κομματικές οργανώσεις.

Το κυνήγι των παρανόμων συνεχίζεται αμείωτα όλη τη δεκαετία του 50. Το 1958 έχουν μείνει 8. Οι υπόλοιποι έχουν σκοτωθεί ή συλληφθεί. Η ΕΔΑ, γίνεται αξιωματική αντιπολί-τευση και οι παράνομοι παίρνουν εντολή από το Κόμμα, να φύγουν στο εξωτερικό. Οι 6 από αυτούς θα μεταβούν σταδιακά στην Αθήνα και από εκεί θα οργανώσουν τη διαφυγή τους αρχικά στην Ιταλία.

Πίσω τους, στην Κρήτη, έμεναν 2 ακόμα αντάρτες από την ίδια κάποτε αρχική ομάδα : ο Γιώργης Τζομπανάκης και ο Σπύρος Μπλαζάκης. Δεν ακολούθησαν. Μένουν και κρύβονται. Θα εμφανιστούν το 75, μετά τη μεταπολίτευση, αφού αμνηστευθούν ….

Οι 6 παράνομοι αναχωρούν το 1962, από τη Γλυφάδα. Από εδώ, με τη βοήθεια Ιταλών συντρόφων, διέφυγαν στη Βουδαπέστη και από εκεί, έφτασαν στην Τασκένδη της Σοβιετι-κής Ενωσης όπου έμειναν 14 χρόνια. Εδώ απέκτησαν τα παιδιά τους, σπούδασαν, εργά-στηκαν, διαφώνησαν με το επίσημο Κόμμα το 1968 και πλήρωσαν ακριβά τις συνέπειες των απόψεων τους. Επαναπατρίστηκαν όλοι τους το 1976, διαγραμμένοι από το Κόμμα.

Δείτε το ντοκιμαντέρ του Σταύρου Ψυλλάκη, “Άλλος δρόμος δεν υπήρχε”:

Πηγές: video-morfwsh.blogspot.gr, allos-dromos-den-ypirxe.blogspot.gr, news247.gr

–Με πληροφορίες από τα βιβλία: «Εμφύλια Πάθη» Εκδόσεις Μεταίχμιο, Ιστορία του Ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου 1946 – 1949 – Βιβλιόραμα και τις εφημερίδες Έθνος και Καθημερινή