Του Στάθη Κουτρουβίδη *
Ο τίτλος του βιβλίου, αν και φαντάζει ευφάνταστος, ανταποκρίνεται πλήρως στις πραγματικές διαστάσεις της μελέτης του Μάνου Περάκη σχετικά με την ιστορία της Κρήτης τον 19ο αιώνα. Το βιβλίο αναφέρεται στην Κρήτη του 19ου αιώνα (1830-1913), αλλά δεν αποτελεί ένα βιβλίο ανάμεσα στα πολλά, που έχουν ασχοληθεί με το ίδιο θέμα. Καταρχάς δύο γενικού χαρακτήρα παρατηρήσεις. Έως τώρα οι μελέτες που γνωρίζαμε, αφορούσαν κυρίως την επαναστατική και ηρωική διάθεση του κρητικού λαού έναντι των αντιπάλων του. Το μεγάλο προτέρημα αυτής της μελέτης είναι ακριβώς αυτό· ο Μ. Περάκης σε αντίθεση με όλα τα άλλα βιβλία που αναφέρονται στην ιστορία της Κρήτης και ασχολούνται με τα πολιτικά γεγονότα, τις επαναστατικές αναταράξεις, τις πολεμικές συγκρούσεις, ακολουθεί μια τελείως διαφορετική πορεία. Παρακολουθεί την ιστορία της Κρήτης μέσα από την οικονομία της, χωρίς ωστόσο να αγνοεί τις πολιτικές εξελίξεις οι οποίες άλλωστε και ραγδαίες ήταν και επηρέασαν την πορεία του νησιού. Μέσα από αυτή τη ματιά -προκύπτει η δεύτερη παρατήρηση- ο μελετητής δεν παρακολουθεί ήρωες και τις όποιες πράξεις τους. Αντίθετα οι οικονομικο-κοινωνικές εξελίξεις σε έναν χώρο τον οδηγούν στην καθημερινότητα, στον τρόπο παραγωγής, στην παραγωγή των προϊόντων και το εμπόριο τους. Όπως επίσης τα οικονομικά μεγέθη πάνω στα οποία αναφέρεται ο συγγραφέας δεν αφορούν γενικού χαρακτήρα νούμερα, αλλά εντάσσονται στη λογική της μελέτης της παραγωγής και των συντελεστών της, της φορολογίας, του εμπορίου του κάθε προϊόντος. Από τα γενικά ποσοτικά μεγέθη που βρίθουν στη μελέτη περνά με μαεστρία στα επιμέρους και στη κοινωνική και πολιτική συγκυρία και την ερμηνεία τους. Η αφήγηση ξετυλίγεται μέσα από μια διαφορετική προσέγγιση που αναδεικνύει την οικονομική και κοινωνική ιστορία της Κρήτης για έναν σχεδόν αιώνα.
Πλούσιο υλικό
Υπό αυτό το πρίσμα η οπτική του βιβλίου δεν είναι καθόλου εθνοκεντρική, όπως, επίσης συμβαίνει με πλήθος άλλων μελετών. Σε αυτό συμβάλλει και η χρήση πηγών και στοιχείων από πολλές και διαφορετικές πηγές (δημοσιευμένες και αδημοσίευτες, Εκθέσεις, Κώδικες, Προξενικά αρχεία, εφημερίδες της περιόδου, Απογραφές). Όλο αυτόν τον πλούτο πληροφοριών και στοιχείων ο συγγραφέας πετυχαίνει να τον τιθασεύσει για να οδηγηθεί σε ασφαλή συμπεράσματα. Μέσα στο κείμενο παρεμβάλλονται πίνακες, χάρτες, πληροφοριακό υλικό που βοηθούν στην κατανόηση του κειμένου και στη ροή της αφήγησης, καθώς αντικαθιστούν σε πολλές των περιπτώσεων το ίδιο το κείμενο. Το υλικό αυτό -οι χάρτες, για παράδειγμα, μέρος των οποίων είναι πρωτότυποι – δείχνουν την πορεία των γεγονότων με πολύ πιο παραστατικό τρόπο, ενώ σε ειδικό παράρτημα γίνεται ειδική αναφορά σε κάθε πηγή με ένα μικρό σχολιασμό.
Η αφήγηση αφορά τις οικονομικές και κοινωνικές εξελίξεις, αλλά ο συγγραφέας δεν μένει εκεί. Βάση της μελέτης και κατ’ επέκταση της ερμηνείας τους είναι αναμφισβήτητα τα δημογραφικά δεδομένα. Τα πληθυσμιακά δεδομένα που συλλέχθηκαν από τον μελετητή και φαίνεται αυτό να έχει γίνει με κόπο – καθώς οι λιγοστές πηγές είναι διάσπαρτες και δυσεύρετες- δίνουν μια εικόνα της εποχής και σίγουρα αποτελούν πολύτιμο υλικό. Με άλλα λόγια, οι δημογραφικές διαστάσεις μιας κοινωνίας επικαθορίζουν τις εξελίξεις σε κοινωνικό και οικονομικό επίπεδο (Επανάσταση του 1821, επαναστατικές συγκρούσεις 1866-1868). Έτσι για παράδειγμα, η φυγή των μουσουλμανικών πληθυσμών μετά την Επανάσταση του 1821, η Αιγυπτιακή εξουσία (1830-1840), η τακτική των χριστιανών να κόβουν τα δένδρα των μουσουλμάνων ιδιοκτητών συνιστούν καθοριστικής σημασίας γεγονότα για την πορεία της οικονομίας της μεγαλονήσου.
Κυρίαρχος ο αγροτοκτηνοτροφικός τομέας
Η οικονομία της Κρήτης παρέμενε, όπως σημειώνει ο συγγραφέας καθόλη τη διάρκεια της περιόδου μελέτης, σε πολύ μεγάλο βαθμό, αγροτοκτηνοτροφική. Ο αγροτοκτηνοτροφικός τομέας συνεισέφερε στην οικονομία του νησιού κάτι παραπάνω από το 85%, ενώ η βιοτεχνική – βιομηχανική δραστηριότητα μόλις το 14,81%. Το πλήγμα που υπέστη η αγροτική οικονομία λόγω της επανάστασης του 1821 ήταν μεγάλο, αλλά γρήγορα η Αιγυπτιακή πολιτική πέτυχε την ανόρθωση της παραγωγικής δραστηριότητας μέσα από τις πολιτικές που εφάρμοσε, αλλάζοντας την αγροτική δομή του νησιού. Από τα μεγάλα κτήματα των αγάδων, περάσαμε στις μικρές ιδιοκτησίες των χριστιανών. Η μικρή ιδιοκτησία πια αποτέλεσε τη βάση της αγροτικής παραγωγής. Ο μελετητής δεν μένει ωστόσο σε γενικά συμπεράσματα, αλλά παρακολουθεί κάθε προϊόν ξεχωριστά. Η ελιά για την οικονομία της Κρήτης έπαιζε πολύ σημαντικό ρόλο και επομένως έχει δεσπόζουσα θέση στην ανάλυση. Το εμπόριο του ελαιολάδου αποτέλεσε για την οικονομία της Κρήτης τον φάρο των εξαγωγών, παρά τη γενικότερη χαμηλή ανταγωνιστικότητα που διέθετε. Εκτός της ελιάς, εξετάζεται ως παραγόμενο από το λάδι προϊόν το σαπούνι, που συνιστά και την πρώτη απόπειρα πρώιμης εκβιομηχάνισης της οικονομίας. Ο μελετητής επιχειρεί και πετυχαίνει μια αναλυτική παρουσίαση της ελαιοκαλλιέργειας, της παραγωγής ελαιολάδου, της σαπωνοποιίας και των προϊόντων της ελιάς, αλλά και των εισαγωγών άλλων προϊόντων στα οποία το νησί είχε έλλειψη. Παρακολουθεί όμως με συνέπεια και άλλες καλλιέργειες όπως το βαμβάκι και η αμπελοκαλλιέργεια που ευνοήθηκαν από τη συγκυρία.
Εμπορικές σχέσεις
Η μελέτη της οικονομίας της συγκεκριμένης περιοχής δείχνει ότι δεν υπήρξε απομονωμένη από το υπόλοιπο περιβάλλον, τα στοιχεία μας δείχνουν ακριβώς το αντίθετο. Η Κρήτη ήταν ένα τμήμα της περιφέρειας στην Ανατολική Μεσόγειο που είχε και διατηρούσε ιδιαίτερες εμπορικές σχέσεις και συναλλαγές με πάρα πολλά κέντρα της Μέσης Ανατολής, της Ευρώπης ακόμα και τις ΗΠΑ. Η εμπορευματοποίηση των αγροτικών προϊόντων του νησιού ήταν κομβικής σημασίας στην εξέλιξη των οικονομικών μεγεθών. Η εξαγωγή τους οφειλόταν κατά κύριο λόγο στην εξωτερική ζήτηση και όχι τόσο στις επιταγές της εσωτερικής αγοράς. Σε διεύρυνση της εξωτερικής ζήτησης είχε συντελέσει και ο κατακερματισμός της και ούτως ή άλλως ελλειμματικής συγκοινωνίας. Εξαιρετικής σημασίας γεγονός σε αυτό το σημείο ήταν η σύνδεση της Κρήτης με τα άλλα εμπορικά κέντρα λόγω του οθωμανικού εμπορικού καθεστώτος. Σε αυτό συνετέλεσαν η άμεση σύνδεση με τα οθωμανικά λιμάνια, η αλλαγή στη θαλάσσια συγκοινωνία σε επίπεδο τεχνολογίας και κόστους. Παρά τη σύνδεση αυτή, όμως, δεν υπήρξε η μετατροπή της Κρήτης ή κάποιου από τα λιμάνια της διαμετακομιστικό κέντρο, αν και υπήρξε ως σκέψη της μεγάλης αυστριακής εταιρείας Λόυντ.
Τα πολιτικά γεγονότα και οι επαναστατικές εξελίξεις που ήταν ραγδαίες δεν επηρέασαν ουσιαστικά τις οικονομικές εξελίξεις ή καλύτερα ανάγκασαν την κοινωνία να προσαρμοστεί στις νέες συνθήκες. Παρά τις αλλαγές, τις ανατροπές, τις πληθυσμιακές μεταβολές η οικονομική ζωή του τόπου συνεχίζει το δρόμο της μέσα από συνεχείς ανάλογα με τις συνθήκες. Κλείνοντας, το βιβλίο του Μ. Περάκη ανοίγει δρόμους στη μελέτη της ιστορίας της Κρήτης.
* Ο Στάθης Κουτρουβίδης είναι ιστορικός