Τι αλλαγές φέρνει στο οικογενειακό δίκαιο της Ελλάδας το νομοσχέδιο της συνεπιμέλειας που θα ψηφιστεί το επόμενο διάστημα και ποιες είναι οι αντιδράσεις γυναικείων οργανώσεων αλλά και μπαμπάδων απέναντι σε αυτή τη μεγάλη αλλαγή.
Μια μεγάλη αλλαγή στο οικογενειακό δίκαιο της Ελλάδας ετοιμάζεται, που, όπως όλα δείχνουν, θα συμβεί σε έναν μήνα από τώρα.
Βρισκόμαστε σε μια χρονική στιγμή που μοιάζει να ανοίγει η πόρτα για να αλλάξουν διάφορα ζητήματα τόσο στην οικογενειακή κατάσταση, όπως νοείται στην Ελλάδα εδώ και δεκαετίες, όσο και στους ρόλους μητέρας και πατέρα.
Υπενθυμίζεται ότι στις 26 Νοεμβρίου στο σχέδιο νόμου του Υπουργείου Εργασίας «Ρύθμιση θεμάτων της αγοράς εργασίας» θεσμοθετήθηκαν για πρώτη φορά στην Ελλάδα θέματα όπως: η άδεια τοκετού στον πατέρα, η πρόσθετη 6μηνη γονική άδεια και στους δύο γονείς, η προστασία των πατέρων από την απόλυση και άδειες φροντίδας ανήμπορου γονέα, παιδιού, αδελφού ή συζύγου.
Παράλληλα, από τον περασμένο Απρίλιο μέχρι και τα μέσα του περασμένου μήνα, μια νομοπαρασκευαστική επιτροπή δούλεψε ένα σχέδιο νόμου για τη συνεπιμέλεια.
Το πόρισμα έχει ήδη παραδοθεί στον υπουργό Δικαιοσύνης Κώστα Τσιάρα. Το νομοσχέδιο για τη συνεπιμέλεια αναμένεται να κατατεθεί σύντομα στη Βουλή για διαβούλευση, ενώ αναμένεται να ψηφιστεί μέσα στον Ιανουάριο.
Το μόνο βέβαιο είναι ότι, για πρώτη φορά και μετά από πολλές προσπάθειες που έχουν γίνει για το θέμα της συνεπιμέλειας, όλα τα κόμματα συζητούν αυτή τη στιγμή με ωριμότητα το θέμα στη λογική της συναίνεσης, προτείνοντας διαρκώς διορθώσεις στα πιο «γκρίζα» σημεία.
Και ποια είναι η λογική του νέου νομοσχεδίου; Όπως δήλωσε στις 26/11 σε τηλεοπτική εκπομπή στην ΕΡΤ ο υπουργός δικαιοσύνης Κώστας Τσιάρας: «Όλοι μας λίγο ή πολύ είμαστε κοινωνοί μιας πραγματικότητας, όπου πολλές φορές τα παιδιά εργαλειοποιούνται, γίνονται το αντικείμενο ουσιαστικά της αντιπαράθεσης μεταξύ των δύο χωρισμένων γονιών και βεβαίως αυτό από μόνο του σαν γεγονός προβάλλει την πολύ μεγάλη ανάγκη να προβούμε σε μία νομοθέτηση, η οποία θα έχει σαν κύριο στόχο, σαν βασική μέριμνα τη διαφύλαξη του συμφέροντος του παιδιού».
Την ίδια στιγμή, καλώς ή κακώς, άλλη μια μάχη ανάμεσα στο lobby των μπαμπάδων που διεκδικούν εδώ και χρόνια τη συνεπιμέλεια και των φεμινιστικών οργανώσεων, έχει ήδη ανάψει.
Οι μπαμπάδες ισχυρίζονται ότι έχει έρθει η ώρα για να γίνει πράξη η πολυετής διεκδίκησή τους για περισσότερο και ποιοτικότερο χρόνο με τα παιδιά τους κι από την άλλη, οι γυναικείες οργανώσεις λένε ότι όσο η ενδοοικογενειακή βία, οι κακοποιητικοί και αδιάφοροι πατεράδες είναι μέρος της ελληνικής πραγματικότητας και μάλιστα μέρος που δεν παρακολουθείται και δεν λύνεται επαρκώς, τα πράγματα δεν μπορούν να είναι καθόλου απλά.
Σημειώνεται όμως (και αυτό είναι πολύ βασικό κομμάτι στην όλη συζήτηση) πως το 2017 εκδόθηκαν 19.190 διαζύγια, εκ των οποίων τα 15.721 αφορούσαν οικογένειες με παιδιά. Στο 98% των περιπτώσεων το δικαστήριο ανέθεσε την επιμέλεια στη μητέρα.
Τι ισχύει μέχρι στιγμής και τι αλλάζει
Ο υπάρχων νόμος (1329/83 (ΦΕΚ 25/Α/18-2-1983) προβλέπει ήδη τη συνεπιμέλεια. Το τι συμβαίνει στην πράξη, είναι άλλη ιστορία. Αν οι γονείς δεν συμφωνήσουν μεταξύ τους για τα διαδικαστικά, στην περίπτωση που ένας από τους δύο διαφωνήσει, τότε το δικαστήριο θα δώσει αποκλειστική επιμέλεια στον έναν γονέα.
Στην πράξη, σε ποσοστό άνω του 90% την επιμέλεια αναλαμβάνει η μητέρα. Το δικαστήριο έχει ευρείες αρμοδιότητες και μπορεί να αναθέσει την επιμέλεια στον έναν από τους δύο γονείς, ή και στους δύο, ή σε τρίτο πρόσωπο.
Η συγκατοίκηση βεβαίως του ανηλίκου γίνεται με τον έναν γονέα, οπότε υπάρχει το δικαίωμα επικοινωνίας του ετέρου με τον ανήλικο. Δηλαδή ο ένας έχει την επιμέλεια και ο έτερος έχει επικοινωνία.
Το νομοσχέδιο που κατετέθη πρόσφατα από το Υπουργείο Δικαιοσύνης, αναγνωρίζει ότι οι γονείς εξακολουθούν να ασκούν μαζί την επιμέλεια, όπως και όταν ζούσαν μαζί. Υπενθυμίζεται εδώ ότι ο υπάρχων νόμος δεν απαγορεύει τη συνεπιμέλεια, η νομολογιακή πρακτική είναι που το ακυρώνει στην πράξη.
Τι αλλάζει λοιπόν ο νόμος;
Σύμφωνα με τα όσα έχουν γίνει γνωστά μέχρι στιγμής στο νομοσχέδιο, θα προβλέπονται τα εξής:
- Ο ελάχιστος χρόνος επικοινωνίας του τέκνου με τον γονιό που δεν διαμένει μαζί του δεν μπορεί να είναι μικρότερος από το 1/3 του συνολικού χρόνου επικοινωνίας.
- Η συνεπιμέλεια γίνεται υποχρεωτική. Ασκείται από κοινού η γονική μέριμνα: νομική εκπροσώπηση παιδιού, διαχείριση περιουσίας του, επιμέλεια. Όπου επιμέλεια σημαίνει: μέριμνα για μόρφωση, ανατροφή, εκπαίδευση, επιλογή τόπου κατοικίας (όχι μόνο με την οικονομική στήριξη, αλλά και με συμμετοχή στις επιλογές).
- Καθιέρωση για πρώτη φορά του όρου της «γονικής αποξένωσης/ Parental alienation».
- Θεσμοθέτηση ενός ειδικού διαμεσολαβητή μεταξύ των γονέων.
- Η από κοινού άσκηση της γονικής μέριμνας ορίζεται ακόμα και στην περίπτωση που δεν υφίσταται γάμος ή σύμφωνο συμβίωσης, αλλά υπάρχει εκούσια αναγνώριση του παιδιού ή αναγνώριση μετά από δικαστική απόφαση με αίτηση του πατέρα.
Σημειώνεται σε αυτό το σημείο, πως καθώς το θέμα συζητείται αυτή τη στιγμή ανάμεσα στα κόμματα, διασφαλίζονται ολοένα και περισσότερες δικλείδες όπως το ότι η συνεπιμέλεια δεν θα εφαρμόζεται σε περιπτώσεις που υπάρχει ενδοοικογενειακή βία, κακοποίηση της γυναίκας ή/και του παιδιού.
Επίσης, η συνεπιμέλεια δεν θα αποκλείει τον πατέρα από την υποχρέωση της διατροφής όπως ισχύει ως τώρα. Αν ο διαμεσολαβητής δεν φέρει αποτέλεσμα στη συνεννόηση ανάμεσα στα ζευγάρια, τότε η υπόθεση θα προχωράει στο δικαστήριο.
Τα ερωτήματα και τα δύσκολα ζητήματα
Όπως τονίζουν οι γυναικείες οργανώσεις, το ότι οι γυναίκες είναι ακόμα και σήμερα σε πιο ευάλωτη κατάσταση στην ελληνική κοινωνία είναι μια αναντίρρητη πραγματικότητα, ενώ και τα ίδια τα στοιχεία που βλέπουν κάθε χρόνο το φως της δημοσιότητας δείχνουν ότι, στην Ελλάδα, η γυναικεία χειραφέτηση και η ισότητα έχουν πολύ δρόμο μπροστά τους.
«Η Ελλάδα δεν είναι Σουηδία» λένε χαρακτηριστικά οι γυναικείες οργανώσεις. Την ίδια στιγμή, μάλιστα, η έμφυλη βία και η βία μέσα στην οικογένεια συνεχίζει να αγγίζει σε συντριπτική πλειονότητα τις γυναίκες.
Παράλληλα, βέβαια, το ότι στην Ελλάδα ένας πολύ υπολογίσιμος αριθμός διαζυγίων χαρακτηρίζεται από εγωιστικές συμπεριφορές και πολύχρονα δικαστήρια μεταξύ των πρώην συζύγων μέσα σε καθημερινότητες τύπου «Κράμερ εναντίον Κράμερ», οι οποίες βλάπτουν τα παιδιά, είναι κι αυτό μια πραγματικότητα.
Υπάρχουν όμως και ζητήματα πιο συγκεκριμένα. Ένα εύλογο ερώτημα, για παράδειγμα, το οποίο προκύπτει, είναι: τι θα γίνει με τα ζευγάρια που δεν μπορούν/ δεν θέλουν/ δεν έχουν την ικανότητα να παραμερίσουν τις διαφορές τους και δεν θα μπορούν να το κάνουν ούτε με την καταναγκαστικότητα της συνεπιμέλειας;
Ο αντίλογος βέβαια λέει ότι τα ζευγάρια που δεν είναι αποφασισμένα να κάνουν στην άκρη τις διαφορές, δεν θα το κάνουν ούτε στην περίπτωση της συνεπιμέλειας.
Όπως το θέτει και σε επιστολή του για το θέμα ο Συνήγορος του Πολίτη: «Η παγιωμένη πρακτική της ανάθεσης της άσκησης της επιμέλειας του προσώπου του τέκνου στον έναν γονέα, καλλιεργεί σε αυτόν την πεποίθηση ότι η επιμέλεια αποτελεί ατομικό του δικαίωμα, το οποίο εκτείνεται μέχρι του σημείου του αποκλεισμού του άλλου γονέα από τη ζωή του παιδιού».
Από κοντά κι ο Συνήγορος του Παιδιού, που επισημαίνει πως «στον ανήλικο συμφέρει περισσότερο μια φροντίδα από δύο άτομα, που ελέγχουν το ένα το άλλο, παρά μια εξουσία ενός μόνο προσώπου, η οποία… μπορεί να ρέπει ευκολότερα προς τον αυταρχισμό».
Οι μπαμπάδες και η επίμονη καμπάνια τους
Το ότι πάντως οι μπαμπάδες την τελευταία δεκαετία τουλάχιστον έχουν δημιουργήσει ένα ισχυρό lobby πίεσης για να επιτευχθεί η συνεπιμέλεια, είναι μια πραγματικότητα αναντίρρητη.
Όπως εξήγησε στο Sputnik o Ιωάννης Παπαρρηγόπουλος, Δικηγόρος ΔΣΑ, μέλος ΔΣ του International Counsel on Shared Parenting και πρόεδρος του Συλλόγου Συνεπιμέλεια στην Ελλάδα, βρισκόμαστε στην τέταρτη κατά σειρά νομοπαρασκευαστική επιτροπή που προσπαθεί να λύσει το θέμα. «Το συζητάμε από το 2006. Το 2009 η ρύθμιση της συνεπιμέλειας αποσύρθηκε. Χωρίς αποτέλεσμα κι οι επιτροπές το 2014 και το 2016».
Όπως συνεχίζει να εξηγεί ο ίδιος: «Για την ώρα βρισκόμαστε ξανά στο εξής: ότι θα είναι κοινή η επιμέλεια αλλά όχι η φροντίδα. Επιμέλεια και φροντίδα θα έπρεπε να είναι ταυτόσημα. To 1/3 της επικοινωνίας ισοδυναμεί με 8 ή 9 ημέρες το μήνα».
Στην ερώτηση, γιατί κατά τον ίδιο, η Πολιτεία, πολλά χρόνια τώρα δεν πιάνει την… καυτή πατάτα να νομοθετήσει τη συνεπιμέλεια, ο ίδιος απαντά πως «όλα ξεκίνησαν το 1983 όταν και ψηφίστηκε το υπάρχον οικογενειακό δίκαιο. Η απόφαση του τι μέλλει γενέσθαι με την επιμέλεια των παιδιών στα διαζύγια δόθηκε στον δικαστή. Tώρα είναι δύσκολο να παραδεχτούμε 40 χρόνια λάθους και ψυχολογικής κακοποίησης πατεράδων και παιδιών. Δεν μπορεί να το δεχτεί εύκολα αυτό ο νομικός κόσμος».
Ο ίδιος παραδέχεται πάντως ότι τα παιδιά γίνονται πολύ συχνά μέσο αντιδικίας και εργαλειοποίησης ανάμεσα στους γονείς. «Αυτό γεννήθηκε γιατί οι γονείς χρησιμοποίησαν κακοποιητικά τη νομολογία» λέει ο ίδιος.
Και τονίζει: «Το ότι η διαβούλευση δεν θα δουλεύει σε ζευγάρια που δεν είναι έτοιμα να τη δεχτούν δεν είναι σωστό επιχείρημα. Με μια διαπραγμάτευση που ξεκινάει εξαρχής με όρους 50-50, θα θέσουμε εξαρχής στους γονείς το γεγονός ότι δεν έχουν λόγο να μπουν σε συγκρούσεις. Κατά τους ίδιους, οι διαφωνίες πηγάζουν από τη διαφορετική αντιμετώπιση δύο ίσων κατά τα άλλα ανθρώπων. Για να λειτουργήσει η συνεπιμέλεια στην πράξη πρέπει οι ίδιοι οι γονείς να συμφωνήσουν για την ανατροφή του παιδιού τους. Και αν δεν το κάνουν, θα πάνε στον δικαστή και αυτός όχι μόνο θα τους δώσει εξίσου το παιδί και τις υποχρεώσεις, αλλά θ’ αποφασίσει αυτός στη θέση τους αν το παιδί θα κάνει μπάσκετ ή ποδόσφαιρο, γαλλικά ή γερμανικά, κιθάρα ή μπουζούκι. Γι’ αυτό, με τη συνεπιμέλεια δεν έχουν λόγο να πάνε στον δικαστή, θα προτιμήσουν τον διαμεσολαβητή. Δηλαδή στόχος δεν είναι μόνο η επιθυμητή ισότητα, αλλά πρωτίστως η συμφωνία των γονέων. Σε κάθε περίπτωση χρειάζεται πια ένας νέος νόμος για να καμφθεί η εδώ και δεκαετίες νομολoγιακή παράδοση».
Τονίζεται εδώ πως 57 γυναίκες-πανεπιστημιακοί τάσσονται στο πλευρό των μπαμπάδων σημειώνοντας: «Με εξαίρεση τις περιπτώσεις που ένας από τους δύο γονείς είναι αποδεδειγμένα βίαιος, κακοποιητικός ή αμελής, η συνεπιμέλεια και ο ίσος χρόνος των παιδιών με τους δύο γονείς είναι μια συνθήκη από την οποία κερδίζουν όλοι. […] Η συνεπιμέλεια υποστηρίζει και όλα αυτά για τα οποία πάλεψε το κίνημα του φεμινισμού εδώ και πολλές δεκαετίες: την αυτενέργεια, την ελευθερία και την ισοτιμία των γυναικών».
«Οπισθοδρόμηση όχι πρόοδος» λένε οι γυναικείες οργανώσεις
Η Αλέκα Μακρή, μαιευτήρας- γυναικολόγος, φεμινίστρια και μέλος της φεμινιστικής οργάνωσης «Το Μωβ» εξηγεί πως τα αντανακλαστικά των γυναικείων οργανώσεων, απέναντι στο σχέδιο νόμου που προωθείται ήταν ετεροχρονισμένα σε σχέση με την καμπάνια που κάνουν συστηματικά οι μπαμπάδες.
Παρ’ όλ’ αυτά, σύμφωνα με την ίδια, οι αντιρρήσεις φουντώνουν διαρκώς: «Ξεκινήσαμε 10 γυναικείες οργανώσεις που υπογράφουμε κατά της προώθησης αυτού του νέου νόμου και γίναμε 18. Και προστίθενται κι άλλες.
Ισχυρίζονται ότι ο νόμος είναι παλιός κι ότι η νομοθεσία έχει αλλάξει, όμως δεν είναι αλήθεια. Στην Ισπανία αποφασίζουν να βάλουν περιορισμούς σε αυτό. To 2019 ένα τεράστιο φεμινιστικό κύμα κατά της συνεπιμέλειας ξεκίνησε στην Ιταλία. Το ζήτημα είναι σύνθετο και ειδικά σε μια κοινωνία βαθιά ακόμα πατριαρχική όπως είναι η Ελλάδα. Να τονίσουμε εδώ ότι στις σχέσεις που υπάρχει ενδοοικογενειακή βία, η δικαιοσύνη καθυστερεί πολύ να αποδοθεί. Πώς θα πιστοποιείται λοιπόν η κακοποίηση και πόσο γρήγορα σε ένα πλαίσιο που θα κάνει a pri ori αναγκαστική τη συνεπιμέλεια; Αν μια γυναίκα καταγγείλει ενδοοικογενειακή βία, περνούν τουλάχιστον τέσσερα χρόνια για να αποδειχθεί».
Σε κάθε περίπτωση, o νόμος καλύπτει ήδη, κατά την κα Μακρή, τη συνεπιμέλεια. Όπως λέει: «Στις μη συγκρουσιακές σχέσεις ανάμεσα σε πρώην συντρόφους, αυτά που προτείνει η συνεπιμέλεια εφαρμόζονται ήδη. Να σημειώσω επίσης, ότι αυτή τη φορά δεν υπάρχει καθόλου κοινωνική διαβούλευση. Το 2008 όταν και μπλοκαρίστηκε στην κοινωνική δαβούλευση η συνεπιμέλεια, δεν προέβαλαν μόνο οι γυναικείες οργανώσεις αντίρρηση, αλλά και η ΑΔΕΔΥ, η ΓΣΕΕ, η ΟΤΟΕ, το κύμα της αντίρρησης, δηλαδή, ήταν μεγάλο».
Το πιο σημαντικό ζήτημα, πάντως, σύμφωνα με την κα Μακρή, είναι πως δεδομένου του γεγονότος ότι η συνεπιμέλεια ορίζεται ήδη στην ελληνική νομοθεσία και δεδομένου της βαθιάς ακόμα ριζωμένης πατριαρχικής αντίληψης στην Ελλάδα, αυτό που πραγματικά χρειάζεται είναι τροποποιητικές αλλαγές στον υπάρχων νόμο.
«Χρειάζονται οικογενειακά δικαστήρια, αλλά και υποστήριξη μονογονέων. Αυτά είναι τα πραγματικά προβλήματα. Eπίσης, κανείς δε λέει ότι οι διαμεσολαβητές θα πληρώνονται από τους ανθρώπους που θέλουν να χωρίσουν, δεν θα τους παρέχει το κράτος. Οι άνθρωποι σε δυσμενέστερη οικονομική θέση τι θα κάνουν ακριβώς; Χρειαζόμαστε θωράκιση της ενδοοικογενειακής βίας, κοινωνικούς λειτουργούς για τις οικογένειες. Ας θωρακιστούν αυτά και προχωράμε».
Τέλος, η κα Μακρή υπεραμύνεται και της βιολογικής σχέσης μητέρας παιδιού. Όπως μας εξηγεί: «Είναι αναντίρρητα πιο βαθιά – έχει πιο ισχυρό βιολογικό υπόστρωμα, είναι ακόμα βιοσυναισθηματική, βιοψυχολογική, δεν μπορείς σε ένα παιδί τουλάχιστον μέχρι 4 ετών να του διαταράξεις τη βιολογική σχέση μητέρας παιδιού με το έτσι θέλω.
Στην ουσία, αυτό που συμβαίνει κατά την άποψή μας, είναι ότι πρόκειται για μια επίθεση της πατριαρχίας, με φερετζέ φεμινισμού. Αυτό που προέχει είναι η συναίνεση κι η κρατική μέριμνα. Η ενέργεια που υπάρχει διαθέσιμη για αλλαγές πρέπει να πέσει στην κοινωνική υποστήριξη».
Συμπέρασμα: το ότι ο υπάρχων νόμος πρέπει να βελτιωθεί και να συμπεριλάβει και τους μπαμπάδες στην επιμέλεια των παιδιών τους είναι μια de facto πραγματικότητα.
Η κακή νομολογιακή πρακτική πρέπει να αλλάξει. Είναι στο χέρι της Πολιτείας να παρατηρεί από κοντά και πολύ προσεκτικά πώς θα γίνουν αυτές οι αλλαγές και πώς θα προστατευτούν παράλληλα οι μητέρες που στην Ελλάδα έρχονται συχνά αντιμέτωπες με την ενδοοικογενειακή βία και άλλες κακοποιητικές συμπεριφορές.