Μίλησαν όλοι για τους δημοσιογράφους, μίλησε και ο Νταλάρας. Και μετά βγήκε και ο Πολάκης να σιγοντάρει:
“Μπράβο Γιώργο Νταλάρα! Τα ίδια έχω πει κι εγώ εδώ και χρόνια!”
Ο Γιώργος Νταλάρας δεν είναι κάποιος τυχαίος. Είναι ένας άνθρωπος με πηγαίο ταλέντο που όμως σε αντίθεση με άλλους που είχαν και αυτοί εξαιρετικό ταλέντο, έβγαλε και πολλά χρήματα και είχε και μεγάλη ισχύ και επιρροή. Ο Γιώργος Νταλάρας, ως ενάρετος πια, τα έβαλε με τους κακούς δημοσιογράφους. Όχι όλους, αλλά αυτούς που αναγκάζονται να βγαίνουν στο πεζοδρόμιο για μισθούς πείνας για να γεμίσουν τις ώρες του τηλεοπτικού προγράμματος, των τηλεοπτικών σταθμών, των ειδησεογραφικών πρακτορείων που επί χρόνια προωθούν τον Γιώργο Νταλάρα.
Δεν έχουν περάσει πολλά χρόνια που ο Γιώργος Νταλάρας είχε βρεθεί σε σύγκρουση με έναν άλλο πολύ αγαπητό καλλιτέχνη, τον Τζίμη Πανούση. Ο Τζίμης Πανούσης κατηγορούσε τον Γιώργο Νταλάρα για υποκρισία, ότι προέβαλλε την εικόνα ενός καλλιτέχνη ευαίσθητου που έκανε φιλανθρωπικές συναυλίες για “καλούς σκοπούς” ενώ δεν ήξερε τι είχε.
Είχε πει σχετικά το 2014, και μετά την καταδίκη του σε μήνυση που του είχε κάνει ο Γιώργος Νταλάρας, ότι:
“…όλοι εμείς βλέπαμε αυτά τα αίσχη που γίνονταν με τις φιλανθρωπίες και δεν μιλάγαμε. Στην Αμερική το λένε τόσα λεφτά θα πάρω, τόσα θα πάνε εκεί στο φιλανθρωπικό τάδε για φορολογικούς λόγους κλπ. Εδώ σου λέει δωρεάν, αφιλοκερδώς, και μετά του βρήκανε 96 σπίτια και τον κυνηγάει το ΣΔΟΕ. Αφιλοκερδώς πως γίνεται αυτό; Εγώ δουλεύω με εισιτήριο, αφιλοκερδώς δεν έχω παίξει ποτέ -μόνο για κρατούμενους- βγάζω χρήματα γιατί δουλεύω με ποσοστά, αλλά δεν μπορώ να έχω αυτά τα σπίτια. Πως βγαίνουν αυτά τα χρήματα, γιατί από τους δίσκους δεν βγαίνει τίποτα. Αλλά όταν χοντραίνει το παιχνίδι, λες τραγουδάω για την Κύπρο και τα έσοδα θα πάνε στους πρόσφυγες, όμως τελικά τα έξοδα πατσίζουν τα έσοδα…”
Η πλειοψηφία των δημοσιογράφων δεν είναι άγγελοι. Ο κόσμος άλλωστε που ζούμε δεν είναι αγγελικά πλασμένος. Πολλοί βρίσκονται σε μία θέση για να εξασκήσουν το επάγγελμά τους να κάνουν και ρεπορτάζ τα οποία δεν τους αρέσουν αναγκαστικά. Κάποιοι διαφθείρονται.
Όμως είναι ένας εύκολος στόχος.
Ο καθένας που θέλει κάπως να ανυψώσει τον εαυτό του μπορεί εύκολα να στοχοποιήσει συνολικά τους δημοσιογράφους για να παρουσιάσει τον εαυτό του ως ανεξάρτητο, ως φωνή ηθικής… Μπορεί να τους νουθετήσει, να τους πει ότι θα έπρεπε να ντρέπονται… Σχεδόν φιλάνθρωπους θα τους έλεγα εγώ όλους αυτούς. Ή σκέτα υποκριτές.
Γιατί είναι υποκρισία να στοχοποιείς τον τελευταίο τροχό της αμάξης, δηλαδή τους δημοσιογράφους που κάνουν ρεπορτάζ στο δρόμο και να παραβλέπεις την πραγματικότητα πίσω από αυτή. Είναι εύκολο να κουνάς το δάκτυλο, ειδικά αν το κάνεις από κάπου ψηλά.
Η κατάρρευση των εφημερίδων
Λίγα λόγια λοιπόν για τη δημοσιογραφία με αφορμή την επίθεση του Γιώργου Νταλάρα.
Οι εφημερίδες στην Ελλάδα ποτέ δεν ήταν πραγματικά ανεξάρτητες. Πάντα ήταν προσδεμένες σε κόμματα, όμως υπήρχαν καιροί όπου η σχετική οικονομική τους ανεξαρτησία, επέτρεπε στους δημοσιογράφους που εργάζονταν να παράγουν υλικό ποιοτικό αλλά και κριτικό προς την εξουσία, πολιτική και οικονομική.
Οι καιροί έχουν αλλάξει. Και δεν αλλάξανε απλά. Οι κυβερνήσεις συντέλεσαν με τρόπο κομβικό ώστε να αλλάξουν οι καιροί.
Αρχικά, άλλαξαν οι νόμοι. Κόπηκαν οι ατέλειες, ανέβηκαν τα κόστη των πρώτων υλών, ανέβηκαν οι φόροι. Μία εφημερίδα για να βγει είχε πολύ μεγαλύτερο κοστος και πολύ μικρότερο περιθώριο κέρδους. Κι έτσι, έγινε δυσκολότερο να επιβιώνει μόνο με τα κέρδη από τις πωλήσεις των φύλλων και μεγάλωσε η εξάρτηση από τη διαφήμιση. Πλέον, το κόστος της δημοσίευσης συγκεκριμένων ειδήσεων που ήταν δυσάρεστες για οικονομικά συμφέροντα, έγινε πολύ μεγαλύτερο.
Η αύξηση των εξαρτήσεων οδήγησε σε έναν περιορισμό της ελευθερίας της έκφρασης. Περιορίστηκε σε τέτοιο βαθμό ώστε ελεύθερες φωνές δεν έβρισκαν πλέον χώρο να εκφραστούν. Μαζί με την απώλεια της πολυφωνίας ήρθε η απώλεια της αξιοπιστίας.
Μετά, ήρθε και το ίντερνετ που μετέτρεψε την είδηση σε ένα προϊόν το οποίο κρίνεται στη βάση της αναγνωσιμότητάς του που μετριέται σε κλικ και like, σε ένα περιβάλλον που όλοι ανταγωνίζονται για την προσοχή του πολίτη – θεατή.
Η επιρροή των εφημερίδων συρρικνώθηκε.
Η καθίζηση στις πωλήσεις φύλλων αλλά και τα πολλά λουκέτα των τελευταίων ετών σε ιστορικά φύλλα αποτυπώνει αυτή την πραγματικότητα.
Μέσα σε μία δεκαετία σταμάτησαν να κυκλοφορούν 69 εφημερίδες πανελλαδικής κυκλοφορίας. Σήμερα κυκλοφορούν μόλις 55 τίτλοι και αυτοί με υποπολλαπλάσιες πωλήσεις φύλλων. Συνολικά στην επικράτεια κυκλοφορούν σήμερα 285 εφημερίδες, οι οποίες αντιμετωπίζουν οικονομικά προβλήματα, άλλες σε πιο έντονο βαθμό και άλλες σε μικρότερο. Η εικόνα ωστόσο σε καμία περίπτωση δεν παραπέμπει σε βιώσιμη κατάσταση. Αντίθετα, μήνα με τον μήνα η κατάσταση γίνεται πιο δραματική.
Μηδαμινή είναι η απήχηση των ημερήσιων πολιτικών εφημερίδων, που φαίνεται ότι απασχολούν πλέον μόνον τους “επαγγελματίες” της πολιτικής, τον κομματικό μικρόκοσμο και τα ραδιοτηλεοπτικά κανάλια, τα οποία αγωνίζονται κάθε μέρα να βρουν ή να κατασκευάσουν θέματα.
Το αναγνωστικό κοινό έχει συρρικνωθεί απελπιστικά και οι συνολικές πωλήσεις φύλλων μειώθηκαν περίπου 75% στη διάρκεια της τελευταίας 10ετίας. Στην ίδια μοίρα με τις πολιτικές βρίσκονται και οι αθλητικές εφημερίδες, που άντεξαν περισσότερο τα προηγούμενα χρόνια.
Οπως δείχνουν τα στοιχεία του πρακτορείου διανομής “Αργος” (που ανήκει στον όμιλο Μαρινάκη), τον Ιανουάριο του 2023 οι συνολικές πωλήσεις των ημερήσιων πολιτικών εφημερίδων -χωρίς τις εκδόσεις του Σαββατοκύριακου – ήταν περίπου 25.000 φύλλα κατά μέσο όρο ημερησίως. Στο νούμερο αυτό δεν περιλαμβάνονται οι πωλήσεις της “Καθημερινής” – η οποία δεν επιτρέπει τη δημοσίευση στοιχείων για την κυκλοφορία της – και της “Απογευματινής” που ξαναβγήκε στα περίπτερα από τις 23 Ιανουαρίου.
Τα “Νέα” που είναι η πρώτη σε πωλήσεις ημερήσια εφημερίδα, είχαν τον Ιανουάριο μέση ημερήσια κυκλοφορία κάτω απο 10.000 φύλλα. Πούλησαν συγκεκριμένα μόλις 9.231. Στη δεύτερη θέση η “Εφημερίδα των Συντακτών”, με πωλήσεις 4.813 φύλλων ημερησίως. Ακολούθησαν ο “Ελεύθερος Τύπος” με 4.227 φύλλα, η “Star Press” με 2.240, ο “Ριζοσπάστης” με 1.487, η “Ελεύθερη Ωρα” με 1.372 και η “Αυγή” με 822.
Η κρίση αντανακλάται και στη δραματική συρρίκνωση του δικτύου πώλησης εφημερίδων και περιοδικών από τα 15.000 και πλέον σημεία πώλησης σε όλη τη χώρα μέχρι πριν από δέκα χρόνια σε λιγότερα από το 1/3 σήμερα.
Μέσω του διαδικτύου, ναι μεν το κόστος της ενημέρωσης συρρικνώθηκε, με τις νέες τεχνολογίες να δημιουργούν εργαλεία για την εύκολη και μαζική παραγωγή ειδήσεων με χαμηλό κόστος, όμως ταυτόχρονα γιγαντώθηκε ο ανταγωνισμός τη στιγμή όπου τα έσοδα παραμένουν περιορισμένα και η εξάρτηση από τη διαφήμιση για την επιβίωση βάθυνε.
Όλα τα κέρδη σε λίγα χέρια, όπως και ο έλεγχος της ενημέρωσης
Διαφήμιση όμως που καταλήγει σε όλο και λιγότερα χέρια. Σε ελάχιστα χέρια…
Το 70% των χρημάτων που κινούνται ψηφιακά για διαφήμιση παγκοσμίως καταλήγει στην Google και στη Facebook δημιουργώντας ασφυκτικές συνθήκες για την επιβίωση της πλειοψηφίας των μέσων ενημέρωσης.
Καταλήγει εκεί “αξιοκρατικά”, αφού οι εταιρείες αυτές συγκεντρώνουν το ενδιαφέρον ενός τεράστιο αριθμού χρηστών οι οποίοι ταυτόχρονα παράγουν και διακινούν το υλικό που παράγει το κέρδος των εταιρειών. Οι χρήστες μέσω αυτών των πλατφόρμων που ελέγχουν οι τεχνολογικοί κολοσσοί αναπαράγουν και το υλικό που παράγουν τα μέσα ενημέρωσης.
Οι όροι της διακίνησης του προϊόντος της ενημέρωσης δεν ορίζεται από τα μέσα ενημέρωσης ή κάποιο ρυθμιστικό πλαίσιο αλλά από τους γίγαντες της τεχνολογίας που δρουν ανεξέλεγκτα.
Όλα αυτά τη στιγμή που το μερίδιο της διαφήμισης που κινείται ψηφιακά συνεχώς μεγαλώνει. Αντιστροφή αυτής της τάσης δε διαφαίνεται στον ορίζοντα. Αντιθέτως, οι τάσεις ευνοούν μία περαιτέρω συγκέντρωση χρημάτων και εξουσίας σε χέρια λίγων.
Πέραν των τεχνολογικών κολοσσών, η υπόλοιπη μερίδα της διαφήμισης καταλήγει σε ελάχιστους ενημερωτικούς ομίλους που συνήθως ελέγχονται από μία χούφτα ολιγαρχών σε κάθε χώρα. Αυτοί οι ολιγάρχες συνήθως μένουν πάντα στο απυρόβλητο. Το ίδιο συμβαίνει και στην Ελλάδα. Ουδείς φαίνεται ικανός να τους αγγίξει.
Πρόκειται για μία εμβάθυνση της εξάρτησης για την ενημέρωσή μας αλλά και για τη λειτουργία των μέσων ενημέρωσης από τους τεχνολογικούς κολοσσούς και τους ολιγάρχες σε ένα βαθμό που δεν έχει καταγραφεί ποτέ ξανά στην πρόσφατη ιστορία.
Οι εξελίξεις αυτές δεν αφορούν μόνο τα μέσα ενημέρωσης. Αφορούν την εξάσκηση του δημοσιογραφικού επαγγέλματος, αφορούν την ίδια τη δημοκρατική λειτουργία.
Ζώντας μέσα σε “θαλάμους που ακούμε μόνο την ηχώ μας”
Στη νέα πραγματικότητα που διαμόρφωσε η ψηφιακή εποχή, η ενημέρωση πρέπει να είναι 24 ώρες το 24ώρο. Και στα πλαίσια μίας λειτουργίας που βασίζεται στην οικονομία της προσοχής, δηλαδη στο να ξοδεύει ο «χρήστης» (όχι ο πολίτης) όσο περισσότερο χρονο γινεται στις πλατφόρμες που αποτελουν τa social media, τα ΜΜΕ τον ταϊζουν διαρκώς με εύπεπτο υλικό που του «αρέσει», δηλαδή, υλικό που συμφωνεί με αυτά που ήδη πιστεύει.
Τα μέσα ενημέρωσης προσαρμοζονται. Παράγουν υλικό σύμφωνα με τις ανάγκες ενός ομογενειοποιημένου κοινού με στόχο να κερδίσουν όσο μεγαλύτερο μερίδιο από την προσοχή τους, όσα παραπάνω “like”.
Το αποτέλεσμα είναι να υπερισχύουν οι πολωμένες θέσεις και να μην υπάρχει κάποιος κοινός τόπος όπου θα μπορούσε να υπάρξει σύνθεση απόψεων, στοιχείο αναγκαίο για τη δημοκρατική λειτουργία. Επίσης, ένα από τα αποτελέσματα είναι και η άνθηση μίας ενημέρωσης που οφείλει να είναι διασκεδαστική.
Όταν η ενημέρωση είναι πρώτα και κύρια διασκέδαση
Ο περιγραφικός όρος που χρησιμοποιείται; “Ιnfotainment”.
Για να κρατηθεί η προσοχή του η ενημέρωση μεταμορφώνεται. Γίνεται πιο άμεση, εύπεπτη και διασκεδαστική.
Τα θέματα που μοιράζονται πιο συχνά σε παγκόσμια κλίμακα είναι είτε “λίστες” είτε άρθρα που απαντούν στο “γιατί” κάποιων ζητημάτων, όπως “οι 10 μεγαλύτεροι στρατηγοί της ιστορίας” ή “γιατί το λεμόνι κάνει καλό στην υγεία και πώς να το καταναλώνετε”.
Είναι τέτοια η δημοφιλία τέτοιων αρθρών ώστε το λεξικό της Οξφόρδης προσέθεσε τη λέξη “listicle” στην τελευταία του έκδοση.
Listicle σημαίνει, “ένα κείμενο (άρθρο) που παρουσιάζεται σε μορφή λίστας”. Όμως, οι συγκεκριμένες μορφές άρθρων δεν είναι απλά εύπεπτες μορφές κειμένων προς μαζική κατανάλωση αλλά φανερώνουν και κάτι άλλο εξίσου σημαντικό για τον αναγνώστη.
Ο αναγνώστης δε θέλει να εμβαθύνει, δεν έχει το χρόνο να εμβαθύνει, το θεωρεί περιττό. Θέλει την πληροφορία που θα μπορεί να σκανάρει εύκολα και με ακρίβεια. Ή, θέλει μία εξήγηση σύντομη για ένα θέμα που τον απασχολεί ή φαντάζει ενδιαφέρον, την οποία και θα καταναλώσει ως μία μορφή διασκέδασης. Μία πληροφορία που θα μπορεί εύκολα μετά να μοιραστεί και να εισπράξει και αυτός το δικό του μερίδιο προσοχής που του αντιστοιχεί.
Αν αυτό το οποίο μοιράζεται είναι εντυπωσιακό, ή, επιβεβαιώνει ήδη διαμορφωμένες πεποιθήσεις που έχει αυτός ή μία ομάδα ανθρώπων στην οποία ανήκει, τότε ακόμα καλύτερα.
Όταν η είδηση εξαπλώνεται όπως ένας ιός
Η πρωτοκαθεδρία αυτού του είδους ενημέρωσης σχετίζεται εν μέρει και με την έκρηξη της δημοφιλίας των κοινωνικών μέσων των οποίων η λειτουργία βασίζεται και στον κυρίαρχο ρόλο που έχει η δυνατότητα της μετάδοσης μιας πληροφορίας με μεγάλη ταχύτητα, αυτό που ονομάζεται “virality” μίας ανάρτησης.
To viral είναι ουσιαστικά η διακίνηση μίας πληροφορίας, όπως εξαπλώνεται ένας ιός.
To virality μιας δημοσίευσης δεν ορίζεται από το πόσο τεκμηριωμένη είναι αυτή η δημοσίευση, αλλά από το πόσο κάνει “κλικ” στον αναγνώστη, πόσο τον ωθεί να πατήσει like και να κάνει share, αφού αυτό είναι που κινεί την οικονομία της προσοχής.
Όταν αναφερόμαστε σε ειδήσεις, κατ’ ένα τρόπο, πέραν της μορφής και της παρουσίασής της, ο αναγνώστης κάνει like και share και σε αυτό που εκφράζει τα αισθητικά και πολιτικά του κριτήρια, πολλές φορές ανεξαρτήτως επαρκούς τεκμηρίωσης.
Έτσι, λ.χ. η επίθεση του Νταλάρα στους δημοσιογράφους τους οποίους τους κατηγόρησε ότι κάνουν τη δουλειά τους γελοία και ότι ότι θα έπρεπε να ντρέπονται αφού λειτουργούν χωρίς “ήθος και αρχές” είναι μία είδηση που εμπίπτει στον όρο του infotainment, που αξίζει να μοιραστούν οι χρήστες αφού αναπαράγει υπαρκτές πεποιθήσεις, πολιτικά και αισθητικά κριτήρια μεγάλης μερίδας πολιτών με τρόπο διασκεδαστικό και εύπεπτο.
Τα social media, πέρα από εργαλεία για τη διακίνηση της πληροφορίας, είναι πρώτα και κυρίαρχα μέσα έκφρασης της ταυτότητας του κάθε ατόμου. Αυτό που μοιράζεται ο χρήστης αποτυπώνει ένα κομμάτι αυτού που πιστεύει ότι είναι.
Το viral, κατά ένα τρόπο, είναι η αλήθεια που αποτυπώνεται στον αριθμό των likes. Η “αλήθεια” του Γιώργου Νταλάρα είναι το virality της.
Η αμφισβήτηση της αλήθειας του αριθμού που αποτυπώνει την αποδοχή και τον όγκο διαμοιρασμού της, είναι πολλές φορές μία πολύ δύσκολη υπόθεση. Είναι δύσκολη γιατί πολλοί που διαμοιράζονται μια είδηση δέχονται κάθε επίθεση ως προς την ακρίβεια αυτής ως μία επίθεση στον εαυτό τους. Επίσης είναι δύσκολη η αμφισβήτηση γιατί η αλήθεια γίνεται πολύ πιο δύσκολα viral από ένα ψέμα.
Το ψεύτικο αν είναι αληθοφανές, είναι πάντα πιο εντυπωσιακό. Οι κραυγές, οι θυμωμένες εκφράσεις, η οργή στον κόσμο των social media, πάντα πουλάνε περισσότερο.
“Ξέρεις, οι άνθρωποι διαβάζουν απλά τον τίτλο και δεν τους νοιάζει να διαβάσουν το περιεχόμενο πριν μοιραστούν ένα άρθρο” είπε στο BBC o ιδιοκτήτης του Southend News Network ο οποίος κατόρθωσε να εκτοξεύσει την αναγνωσιμότητά της ιστοσελίδας του δημοσιεύοντας πλαστές ειδήσεις.
“Οικονομικά ασύμφορη” η κριτική δημοσιογραφία
Κάποιοι πάντως θεωρούν ότι μεγαλύτερο πρόβλημα από τις ψεύτικες πληροφορίες είναι ο όγκος των πληροφοριών.
Ο φιλόσοφος και ιστορικός Γιουβάλ Χαράρι υποστηρίζει ότι:
“Αυτό που απουσιάζει δεν είναι μόνο η δυνατότητα να ξεχωρίζουμε την αλήθεια από το ψέμα αλλά η δυνατότητα να βλέπουμε τη Μεγάλη Εικόνα”.
Ο ρόλος του κριτικού αναλυτή και ερευνητή των γεγονότων που σήμερα φαντάζει αναγκαίος όσο ποτέ άλλοτε και θα μπορούσε ο δημοσιογράφος να κληθεί να παίξει αυτό τον ρόλο, έχει ατονήσει γιατί η έρευνα έχει κόστος και θέλει χρόνο, όταν χρήμα δεν υπάρχει και ο χρόνος την εποχή του διαδικτύου δεν περισσεύει.
Ο ρόλος του δημοσιογράφου έχει μεταμορφωθεί. Η δημοσιογραφία που δε διστάζει να θέσει ερωτήματα απαιτώντας απαντήσεις, μπαίνει στο περιθώριο. Είναι “οικονομικά άσύμφορη”.
Πλέον, ο κανόνας είναι μέσα ενημέρωσης εξαρτημένα στο επίπεδο της λειτουργίας. Μέσα ενημέρωσης, δηλαδή, “οικονομικά” ως προς την κριτική ικανότητα που έχουν.
Η οικονομική λειτουργία επικράτησε της δημοσιογραφικής με τον ίδιο τρόπο που στα Τέμπη η οικονομική λειτουργία επικράτησε της ασφάλειας των μετακινήσεων.
Η παρέμβαση του Γιώργο Νταλάρα δεν συνεισέφερε τίποτα ουσιαστικά. Ήταν διασκεδαστική, επιβεβαίωσε διαδεδομένες αντιλήψεις περί του ρόλου των δημοσιογράφων, σχολιάστηκε ακόμη και στις κουτσομπολίστικες εκπομπές και δέχθηκε πολλά “μπράβο” ακόμη και από τον Γιώργο Πετράκο. Εκ του ασφαλούς κούνησε το δάκτυλο.
Ίσως μάλιστα βρεί χρόνο για να συζητήσει τις απόψεις του αυτές μαζί με τους μεγαλοεπιχειρηματίες που ελέγχουν την ενημέρωση της χώρας, στην επόμενη φιλανθρωπική εκδήλωση στην οποία θα παρευρεθεί.
Μαζί μετά, μπορούν να σχολιάσουν σκωπτικά, ότι αυτό που κάνουν πια οι δημοσιογράφοι στο ρεπορτάζ “στερείται αρχών”.