Της Σίσσυς Μπάρα
Η ημέρα της Γυναίκας ως επέτειος της εξέγερσης των εργατριών των υφαντουργείων στην Νέα Υόρκη το 1857 είναι ένας Μύθος. Το μοναδικό γεγονός που πραγματικά έγινε και συνδέεται με το φεμινιστικό αλλά και το εργατικό κίνημα, δεν συνέβη στις 8 Μαρτίου του 1857 στην Αμερική, αλλά στις 8 Μαρτίου του 1917 στη Ρωσία, κατά τη διάρκεια της ρωσικής επανάστασης. Πράγματι στην Πετρούπολη στις 8 Μαρτίου, ή στις 23 Φεβρουαρίου με βάση το ιουλιανό ημερολόγιο, ξέσπασε μια απεργία των γυναικών, οι οποίες διαδήλωσαν με πορεία ενάντια στην ακρίβεια και απαίτησαν την επιστροφή των αντρών από το μέτωπο. Η αστυνομία τότε δεν τόλμησε να τις πειράξει. Αυτό το γεγονός αποτέλεσε κατά τον Τρότσκυ την πρώτη μέρα της επανάστασης.
Η 8η Μάρτη άρχισε να γιορτάζεται στη Σοβιετική Ενωση απο το 1921 ενώ λίγο αργότερα άρχισε να γιορτάζεται στη Κίνα και μετά το 1945 σε άλλες χώρες του ανατολικού μπλοκ. Τα αμέσως επόμενα χρόνια άρχισε να γιορτάζεται στο Βιετνάμ και τη Κούβα. Σε όλες αυτές τις χώρες οι γυναίκες καλούνταν κάθε 8 του Μάρτη να διαδηλώνουν με αιτήματα που προέκρινε ανάλογα με τη συγκυρία η Κομιντερν. Πέρα από αυτό το γεγονός, ιστορικά, δεν υπάρχει απολύτως καμία άλλη αναφορά ή ιστορική σύνδεση με αυτή την ημέρα.
Ο θεσμός της ημέρας της γυναίκας αποφασίστηκε το 1910 στη Κοπεγχάγη κατά τη διάρκεια της 2ης Διεθνούς Συνάντησης των σοσιαλιστριών γυναικών στο πλαίσιο της 2ης Διεθνούς, ύστερα από πρόταση της Γερμανίδας σοσιαλίστριας και μετέπειτα σπαρτακίστριας Κλάρα Τσέτκιν. Οι σοσιαλίστριες γυναίκες λοιπόν όλων των χωρών του κόσμου καλούνταν με βάση την πρόταση αυτή, να οργανώνουν κάθε χρόνο μια διεθνή ημέρα αφιερωμένη στις γυναίκες. Μέχρι τότε δεν είχε επιλεχθεί μια συγκεκριμένη ημερομηνία. Και δεν υπήρχε καμία αναφορά σε κάποιο απεργιακό ή εξεγερσιακού τύπου γεγονός, όπως για παράδειγμα κάποια απεργία των γυναικών που να έγινε σε κάποιο σημείο του πλανήτη στις 8 Μαρτίου του 1857. Το μόνο προηγούμενο που υπήρχε μέχρι τότε ήταν η πρωτοβουλία των Αμερικανίδων γυναικών την προηγούμενη χρονιά, το 1909, να γιορτάσουν την ημέρα της γυναίκας, το «Woman’s Day», με αίτημα την ισότητα των πολιτικών δικαιωμάτων.
Η πρόταση της Τσέτκιν για τον εορτασμό της ημέρας της Γυναίκας αποφασίστηκε σε συνεργασία με τις πολιτικές και συνδικαλιστικές οργανώσεις του εργατικού προλεταριάτου, οι οποίες ήταν ταξικά προσδιορισμένες και με ανεπτυγμένη ταξική συνείδηση. Όπως ήταν αναμενόμενο, η πρόταση υποστηρίχτηκε και υπερψηφίστηκε από τη 2η Σοσιαλιστική Διεθνή την επόμενη μέρα. Το πολιτικό σχέδιο για την καθιέρωση μιας τέτοιας ημέρας ήταν να προωθηθεί το γυναικείο ζήτημα και ιδιαίτερα το δικαίωμα ψήφου στις Γυναίκες. Η Τσέτκιν την εποχή εκείνη ακολουθούσε μια διπλή στρατηγική: Από τη μια πλευρά επεδίωκε την ενσωμάτωση των αιτημάτων των γυναικών στο σοσιαλιστικό πρόγραμμα και την αποδοχή τους από τους σοσιαλιστές πολιτικούς οι οποίοι γενικά αδιαφορούσαν για το γυναικείο ζήτημα, και ταυτόχρονα να αναχαιτίσει την επιρροή των μη σοσιαλιστριών φεμινιστριών, δλδ της δεξιάς τάσης, στις εργάτριες. Στην Κοπεγχάγη, οι Σοσιαλίστριες αποφάσισαν τη δημιουργία σε όλες τις χώρες, σοσιαλιστικών φεμινιστικών ομάδων, οι οποίες θα αρνούνταν κάθε συμμαχία με τις Φεμινίστριες της Μπουρζουαζίας όπως τις ονόμαζαν. Η Διεθνής ημέρα των Γυναικών γιορτάστηκε για πρώτη φορά στις 19 Μαρτίου 1911 στην Αυστρία, τη Γερμανία, τη Δανία, και την Ελβετία. Στο Βερολίνο έγιναν 42 συναντήσεις και στους δρόμους της Βιέννης διαδήλωσαν 30 000 γυναίκες. Στη Ρωσία η Διεθνής ημέρα των Εργατριών γιορτάστηκε στις 3 Μαρτίου του 1913 αρχικά και έπειτα στις 8 Μαρτίου του 1914.
Στα τέλη της δεκαετίας του 1960, με την επανεμφάνιση του Φεμινιστικού Κινήματος, άρχισε να γιορτάζεται στις ΗΠΑ η Διεθνής ημέρα των γυναικών με μια διαδήλωση που οργανώθηκε στο Μπέρκλεϋ στις 8 Μαρτίου του 1969. Λίγο αργότερα, το 1975 στη Γαλλία, το Κίνημα για την απελευθέρωση των γυναικών επέλεξε την 8η Μαρτίου ως μέρα διαμαρτυρίας εναντίον της θέσπισης της Διεθνούς Χρονιάς της γυναίκας του ΟΗΕ, κατηγορώντας τον διεθνή οργανισμό, ότι επεδίωκε να καπηλευτεί με τον τρόπο αυτό τον αγώνα των γυναικών.
Τη δεκαετία του 1970 στην Γαλλία, ήταν γενικά αποδεκτό ότι η 8η Μαρτίου ήταν η επέτειος μιας μεγάλης απεργίας που είχαν κάνει οι εργάτριες στην υφαντουργία, ή μιας διαμαρτυρίας τους που είχε κατασταλεί βίαια από τις αρχές, της Νέας Υόρκης το 1857. Οι Αμερικανίδες ιστορικοί υιοθέτησαν ταχύτατα την εκδοχή αυτή για το περιεχόμενο του εορτασμού της 8ης Μαρτίου, παρότι αναφερόταν σε ένα γεγονός που στη πραγματικότητα δεν έγινε ποτέ. Ηταν μια εκδοχή για την οποία είχαν ακούσει να μιλάνε στην Γαλλία, η οποία όμως ταυτόχρονα επέτρεπε στις ΗΠΑ, σε μια ιδιαίτερα σημαντική πολιτική συγκυρία όπως ήταν ο ψυχρός πόλεμος και ο πόλεμος του Βιετνάμ, να οικειοποιηθεί το ρόλο της πρωτοπόρας χώρας στους αγώνες των εργατριών, απέναντι στη Σοβιετική Ένωση, από την οποία ξεκίνησε ο εορτασμός και στις χώρες του ανατολικού μπλοκ και ιδιαίτερα απέναντι στο Βιετνάμ, που παραδοσιακά γιόρταζαν κι εκείνοι την ημέρα της Γυναίκας αναφερόμενοι/ες στη μπολσεβίκικη επανάσταση.
Αυτή ακριβώς η αυθόρμητη αλλά παραπλανητική εννοιολόγηση του περιεχομένου της επετείου δεν αμφισβητήθηκε εκείνη την εποχή από κανέναν. Αντίθετα, υϊοθετήθηκε από το σύνολο του συνδικαλιστικού και του φεμινιστικού Τύπου και από έντυπα όπως η Antoinette, ν°1 μαρτίου 1968, Les Pétroleuses, τεύχος Μαρτίου 1975, οι Heures claires, τεύχος μαρτίου 1976. Η ιστορική έρευνα που έγινε το 1977 για τις καταβολές της Διεθνούς Ημέρας της Γυναίκας απέδειξε ότι στις 8 Μαρτίου του 1857 δεν έγινε καμία απολύτως απεργία ή διαμαρτυρία εργατριών. Δεν υπάρχει καμία ιστορική πηγή που να την αναφέρει. Μια ακόμα μελέτη που έγινε το 1982 στα πρακτικά της Συνάντησης της Κοπεγχάγης του 1910, όπου αποφασίστηκε και η καθιέρωση του Θεσμού για την ημέρα της γυναίκας, αλλά και το ίδιο το ημερολόγιο της Τσέτκιν, έδειξαν ότι δεν υπάρχει καμιά αναφορά σε κάποιο απεργιακό γεγονός που να έγινε στις 8 Μαρτίου 1857 στη Νέα Υόρκη.
Αν όμως δεν υπάρχει τίποτε άλλο, κανένα άλλο γεγονός πέρα από τη απεργία των γυναικών στη Ρωσία το 1917, το ερώτημα που προκύπτει εύλογα είναι πότε και γιατί παρουσιάστηκε η ανάγκη αποσύνδεσης της 8ης Μαρτίου από το σοβιετικό της περιεχόμενο, προκειμένου να της αποδοθεί μια ιστορική αφετηρία παλαιότερη, μια αναφορά διαφορετική, μακριά από τον μπολσεβικισμό και πιο αυθόρμητη από τις αποφάσεις των σοσιαλιστικών συνεδρίων;
Η επιστημονική κατάρρευση του μύθου των εργατριών της Νέας Υόρκης είχε ως αποτέλεσμα τη προοδευτική του εξαφάνιση από το επίσημο αφήγημα της Διεθνούς ημέρας των γυναικών. Ομως το ερώτημα του γιατί επινοήθηκε ένας τέτοιος μύθος παραμένει. Από το Wikipédia, μαθαίνουμε ότι η περίφημη απεργία του 1857 δεν είναι τίποτα περισσότερο από έναν αμερικανικό μύθο που επινοήθηκε το 1950 — στην αρχή του εορτασμού της Ημέρας των γυναικών αλλά και αρχή του ψυχρού πολέμου. Την εποχή εκείνη οι Αμερικανίδες φεμινίστριες προσπαθούν να συμφιλιώσουν το γυναικείο κίνημα με τη γεωπολιτική συγκυρία και να το εντάξουν στο ευρύτερο πολιτικό πλαίσιο της δεκαετίας του 1950, αποτείνοντας ταυτόχρονα φόρο τιμής στην Κλάρα Τσέτκιν που γεννήθηκε το 1857.
Από την πλευρά της η ιστορικός ερευνήτρια του ινστιτούτου CNRS Françoise Picq, με άρθρο της το Μάρτιο του 2010 παρουσιάζει μια διαφορετική άποψη σχετικά με τη καθιέρωση του συγκεκριμένου φανταστικού αφηγήματος: Ο μύθος της απεργίας των εργατριών της Νέας Υορκης του 1857, δεν καλλιεργείται στην Αμερική αλλά εμφανίζεται για πρώτη φορά στο γαλλικό φιλο-κομμουνιστικό τύπο και στα έντυπα του εργατικού συνδικάτου της CGT. Μέχρι το 1955 δεν γίνεται καμία άλλη αναφορά σε απεργία γυναικών, πέρα από αυτή που πράγματι έγινε στη ΕΣΣΔ το 1917. Ούτε υπάρχει άλλη αναφορά εορτασμού της ημέρας της γυναίκας, πέρα από τη Διεθνή Κομμουνιστική Ημέρα της Γυναίκας των χωρών του ανατολικού μπλοκ.
Ωστόσο, από το 1955 και έπειτα αρχίζει προοδευτικά να εμφανίζεται ένα νέο αφήγημα: Η Yvonne Dumont, βουλεύτρια του κομμουνιστικού κόμματος στην Γερουσία αναφέρει για πρώτη φορά στο France nouvelle της 26ης φεβρουαρίου 1955 ότι «οι ιστορικές καταβολές της 8ης Μαρτίου εδράζονται στο 1857, όταν στη Νέα Υόρκη, για πρώτη φορά οι εργάτριες της κλωστοϋφαντουργίας διαδήλωσαν τα αιτήματά τους.» Την ίδια αφήγηση συναντάμε και στην εφημερίδα Ουμανιτέ στις 5 και στις 13 Μαρτίου 1955. Το 1960 η Madeleine Colin, ηγετικό στέλεχος του εργατικού συνδικάτου της CGT στο ν°1 του περιοδικού Cahiers du communisme, μας δίνει επιπλέον λεπτομέρειες αυτής της μυθικής κινητοποίησης των γυναικών της Νέας Υόρκης : « η 8η Μαρτίου που πρότεινε η Clara Zetkin, ανάμνηση μιας μέρας που έμεινε ζωντανή στις εργατικές μνήμες, είναι το σύμβολο των μαχών που δίνουν οι εργάτριες ». Εκτοτε, ο μύθος παγιώνεται κι εξαπλώνεται σε όλα τα δημοσιογραφικά μέσα κομουνιστικά και μη.
Διαφαίνεται επομένως μια αλλαγή στη στάση του κομμουνιστικού κινήματος, σε ότι αφορά τη στρατηγική στο Γυναικείο κίνημα και ζήτημα, που θα μπορούσε να είναι το αποτέλεσμα μιας εσωτερικής πολιτικής διαμάχης. Πράγματι η Madeleine Colin, που ήταν στην ηγεσία της CGT, εκφράζει εκείνη ακριβώς την εποχή την αντίθεσή της απέναντι στις θέσεις της Jeannette Vermeersch, βουλεύτρια του κομμουνιστικού κόμματος και της Ενωσης των Γαλλίδων γυναικών που η τελευταία εκπροσωπούσε. Η CGT, έλεγε η Madeleine Colin, «προσκαλέστηκε στον εορτασμό της Ημέρας της Γυναίκας αποκλειστικά και μόνο για να στηρίξει μια συγκεκριμένη κομματική θέση». Ο στόχος λοιπόν για τη Madeleine Colin και το εργατικό συνδικαλιστικό κίνημα, ήταν να προσδώσει στις διεκδικήσεις του φεμινιστικού κινήματος έναν εργατικό χαρακτήρα, να προβάλει τον αγώνα των εργατριών γυναικών και την ταξική πλευρά αυτού του κινήματος, απέναντι σε ένα πιο παραδοσιακό εορτασμό για την Ημέρα της γυναίκας, όπως αυτόν που πρόβαλλε ο κομμουνιστικός τύπος της δεκαετίας του 1950 και οι επίσημες φιέστες των χωρών του ανατολικού μπλόκ.
Αυτή είναι μια υπόθεση εργασίας που δεν μας βοηθά να κατανοήσουμε και να εξηγήσουμε τη δυναμική της κυκλοφορίας αυτού του πλασματικού αφηγήματος, και τον τρόπο με τον οποίο υιοθετήθηκε από το αμερικανικό φεμινιστικό κίνημα τη δεκαετία του 1960 κ του 1970. Εξετάζοντας τα πράγματα πιο σφαιρικά διαπιστώνουμε ότι : Ο αρχικός μύθος της απεργίας των εργατριών της Νέας Υόρκης ήταν συμβατός με τις προσδοκίες του φεμινιστικού κινήματος απέναντι στην ανάγκη από τη μια πλευρά σύνδεσής του με το εργατικό κίνημα, αλλά και διαφοροποίησής του από τα πολιτικά προβλήματα του ανατολικού μπλοκ και τα αδιέξοδα της Σοβιετικής Ένωσης. Και η συμβατότητα με αυτές τις προσδοκίες ήταν τόσο μεγάλη, που κατέστησε τον μύθο ιδιαίτερα ανθεκτικό στο χρόνο, παρόλες τις διαθέσιμες αποδείξεις που υπήρχαν και τα τεκμήρια κατάρρευσής του.
Το μυθικό αφήγημα περί απεργιακής εξέγερσης των εργατριών της Νέας Υόρκης τον 19ο αιώνα το ξαναβρίσκουμε στην εφημερίδα Le Monde στα τεύχη Μαρτίου των ετών 1991, 1992, 1994 (Christiane Chombeau), στην Ουμανιτέ (άρθρο της Nadia Pierre, 8 μαρτίου 1999…). Ο ΟΗΕ επίσης επικαλούνταν το μύθο αυτό σε επίσημα κείμενά του κατά τη δεκαετία του 1990. Μετά τη Διεθνή χρονιά της γυναίκας που θέσπισε ο ΟΗΕ το 1975, ψηφίστηκε το 1977 η οδηγία 32/142, η οποία καλούσε «όλα τα Κράτη να διακηρύξουν όπως αρμόζει στις παραδόσεις και τα ιστορικά τους ήθη, μια ημέρα των ενωμένων εθνών για τα δικαιώματα των γυναικών και την παγκόσμια ειρήνη». Αυτή η οδηγία προτάθηκε από τις κομμουνιστικές και τις φιλο-κομμουνιστικές χώρες και απορρίφθηκε από τα δυτικά κράτη. Έκανε περισσότερο λόγο για τον ρατσισμό και την αποικιοκρατία, απ΄ότι για την ειρήνη και τις διακρίσεις σε βάρος των γυναικών (Simone Bonnafous, 2006). Έδωσε όμως μια διεθνή νομιμοποίηση σε μια πολυποίκιλη αλλά ζωντανή παράδοση και μια ευκαιρία για κινητοποίηση όλων των γυναικών σε όλο τον κόσμο.
Ο εορτασμός της ημέρας της Γυναίκας επισημοποιήθηκε στη Γαλλία το 1982, από τον Μιτεράν και την Ρουντύ. Στις ΗΠΑ αυτό έγινε το 1980 (με πρωτοβουλία του Κάρτερ και έπειτα το 1987 με ψήφο στο Κονγκρέσο).
*Στην κεντρική φωτογραφία βλέπουμε την πορεία διαμαρτυρίας των γυναικών στη Ρωσία στις 8 Μαρτίου 1917
Πηγές :
– Bonnafous, Simone, « La Journée internationale des femmes : entre revendication et commémoration », Communication, vol 24, n°2, 2006.
– Coulomb-Gully, Marlène « La Journée internationale des femmes en France. Entre marronnier et foulard islamique », Sciences de la société, n°70, février 2007.
– Côté Renée, La Journée internationale des femmes ou les vrais faits et les vraies dates des mystérieuses origines du 8 mars jusqu’ici embrouillées, truquées, oubliées : la clef des énigmes, la vérité historique, Les éditions du remue-ménage, Montréal, 1984.
– Coulomb-Gully Marlène, « La journée internationale des femmes à la télévision : une parole schizoïde », Semen, 26, Médiaculture et médiacritique, 2008 [URL : http://semen.revues.org/document8370.html-]
– Kandel Liliane et Picq Françoise, « Le mythe des origines, à propos de la Journée internationale des femmes », La Revue d’en face, n°12, 1982
– Kaplan, Temma, « On the Socialist Origins of International Women’s Day », Feminist Studies, 11, 1985.
– Picq, Françoise, « Journée internationale des femmes, À la poursuite d’un mythe », Travail, Genre et Société, n°3-2000.
– « Femmes et médias, Le 8 mars à la « une », une comparaison internationale », Sciences de la société, n° 70 (février 2007).