Σφακιά, Μάιος 2014, παραμονές των διπλών εκλογών για το αύριο σε τοπική και σε υπερεθνική κλίμακα. Επτά αδέλφια ξεκινούν ένα σαφάρι στην ερημιά για να εκπληρώσουν ένα παλιό τάμα από την κηδεία του πατέρα τους. Εχουν συμφωνήσει να αφήσουν πίσω συντρόφους ή παιδιά, και να περάσουν ένα φαράγγι αμόλυντο από τις αγριότητες των ναζί, για να ξαναβαφτιστούν στην κολυμπήθρα της οικογένειας.
Οι άντρες δεν είναι Κρητικοί λεβέντες ούτε αναχωρητές, οι γυναίκες δεν είναι δυναμικές ούτε άσπιλες, και η κατάβασή τους δεν θα οδηγήσει σε κανένα ξεκαθάρισμα λογαριασμών όπως ίσως θα περίμενε ένα φιλοθέαμον κοινό. Το δικό τους ζητούμενο είναι να αναθερμάνουν τις σχέσεις τους προτού γεράσουν, και ίσως, εάν το κατορθώσουν, να φέρουν στον αφρό συναισθήματα αγαπητικά που να τους στηρίξουν σ’ αυτή την εποχή των απανωτών σεισμικών και μετασεισμικών δονήσεων.
Ομως το στοίχημα αυτό, συνειδητό ή ασυνείδητο καθώς ξεφλουδίζουν τις ζωές τους περπατώντας, αποδεικνύεται πιο δύσκολο απ’ όσο φαίνεται. Διότι πώς να ημερέψουν όταν βιώνουν καθημερινά, άλλος ξώφαλτσα άλλος σε βάθος, την κανιβαλική συνθήκη της νέας εποχής: το «ο θάνατός σου η ζωή μου».
Ο νόστος για ανθρωπιά είναι το μεγάλο θέμα στο Φαράγγι (Καστανιώτης), το καινούργιο μυθιστόρημα της Ιωάννας Καρυστιάνη, το οποίο καλεί τον αναγνώστη να αναρωτηθεί μήπως αυτή είναι η επανάσταση που χρειαζόμαστε σήμερα. Το να βρεθούν δηλαδή πεδία που να λειτουργήσει η ομοψυχία για την ανακούφιση του απλού ανθρώπου. Στη δική του καθημερινότητα περιηγείται και καταβυθίζεται αυτό το βιβλίο, όχι όμως για να καταλήξει σε μια καταγγελία, αλλά για να τον αφουγκραστεί.
Επειτα λοιπόν από τη Μάρω Δούκα και τη διεισδυτική πολιτική τοιχογραφία της Ελα να πούμε ψέματα (Πατάκης 2014) για τον αριστερό άνθρωπο από το 1940 μέχρι την κορύφωση της κρίσης˙ έπειτα και από τη Ρέα Γαλανάκη και την πολιτική/ποιητική Ακρα ταπείνωση (Καστανιώτης 2015) για τη διάλυση της μεσαίας τάξης, που περιγράφεται με αφορμή την κομβική διαδήλωση του 2012, έρχεται και η τρίτη από τις εκ Κρήτης δημοφιλέστερες συγγραφείς για να συμπληρώσει, με το δικό της μυθιστόρημα, την εικόνα της ελληνικής κοινωνίας κατά τον 21ο αιώνα.
Η Ιωάννα Καρυστιάνη στρέφει τον φακό της στον απλό άνθρωπο, τον χωρίς παράσημα ή περγαμηνές, χωρίς ηρωικούς προγόνους ή δημόσια προβολή. Οχι όμως στον 30άρη ή 40άρη που με τα αδιέξοδά του απασχολεί τον Χρήστο Οικονόμου στις σπαρακτικές νουβέλες Το καλό θα ’ρθει από τη θάλασσα (Πόλις 2014), αλλά σ’ εκείνον που ανήκει στις γενιές του ’40, του ’50 και του ’60: τον αυτοδημιούργητο που μέσα στην πενταετία 2009-2014 έχασε τις οικονομίες του, τη δουλειά του, την υπερηφάνειά του, τη γενναιοδωρία του, τα όνειρά του, και είδε να καταρρέουν όλα όσα με κόπο μπόρεσε να κτίσει.
Η Καρυστιάνη κάνει ρητές αναφορές στην επικαιρότητα αυτής της περιόδου όπου «τα λάθη των πολιτών αντιμετωπίζονταν ως εγκλήματα και τα εγκλήματα των πολιτικών ως λάθη». Δεν την λησμονεί, αλλά και δεν θέλει να την αφήσει να λειτουργήσει ως τροχοπέδη στην πορεία προς το αύριο. …Που δεν θα ανοίξει, μας λέει, εάν δεν δώσουμε προσοχή στην απόγνωση και στις ανάγκες των απλών ανθρώπων. Αν μη τι άλλο, όπως φάνηκε στις εκλογικές αναμετρήσεις του 2015, αυτοί οι «απλοί άνθρωποι» με τη δική τους ματιά στην πραγματικότητα, έσπασαν τον τσαμπουκά σε πολλούς μεγαλόσχημους πολιτικούς ή αναλυτές, δείχνοντας την κατεύθυνση της λύσης.
Ετσι, η κάθοδος στο Φαράγγι με τις δυσκολίες της, με τα ενοχλητικά διλήμματα που θέτει στα επτά αδέλφια, με τα αισθήματα κατανόησης και συμπόνιας που τους γεννά, λειτουργεί και ως λογοτεχνική μεταφορά τόσο για την εκλογική όσο και για τη μετεκλογική διαδικασία.
Με όραμα συλλογικό
Οταν ο αναγνώστης θα κλείσει το Φαράγγι, οι φωνές των πρωταγωνιστών του θα εξακολουθήσουν να ηχούν στ’ αυτιά του. Παρότι επεξεργασμένος, ο λόγος της Καρυστιάνη έχει τη θερμοκρασία του πηγαίου, είναι ολοζώντανος, σπαρταριστός, ευρηματικός, και δικαιώνει τους χαρακτήρες.
Αρνητικός ήρωας δεν υπάρχει στο βιβλίο, αλλά έτσι κι αλλιώς η συγγραφέας δεν καταφεύγει σε δίπολα για να χαρτογραφήσει το θέμα της, «αφού όλοι πια βρισκόμαστε στον ίδιο παρονομαστή». Οι χαρακτήρες είναι λοιπόν σύνθετοι και βγαίνουν πιο δυνατοί από αυτήν την καθαρτήρια κατάβαση.
Δεν έχουν πολιτικό πρόσημο -με την εξαίρεση του αριστερού Γεράσιμου- όμως είναι άνθρωποι του συλλογικού οράματος κι ας μην το ξέρουν. Είναι κλειδαράδες ή φαρμακοποιοί, εμπορεύονται κατεψυγμένα ψάρια ή κεριά ή λουλούδια, έχουν φούρνους ή ζωγραφίζουν με θέματα κατά παραγγελία, και δεν μεμψιμοιρούν αλλά τώρα δεν ξέρουν πώς θα τα βγάλουν πέρα. Η διαφορά τους από τους κυνικούς, αυτάρεσκους, ατομιστές, ήρωες που είχαν κατακλύσει την πεζογραφία του ’90, είναι αχανής.
Το μυθιστόρημα διατρέχουν δύο αινίγματα που αποκαλύπτονται μέσα από συγκλονιστικά επεισόδια: το σκοτεινό αίνιγμα του βενιαμίν Αργύρη, του Τζέιμς Ντιν της οικογένειας που έγινε ένας μονόχνωτος, στυφός, ανεξιχνίαστος εργένης όταν «βγήκε» στη θάλασσα (πάντα η θάλασσα γίνεται μέτρο της στάσης ζωής στην Καρυστιάνη).
Και το αίνιγμα της χήρας Ευδοκίας, που έλεγε πάντα «ευχαριστώ» στη ζωή, όμως τώρα λέει «θα γίνω Κουφοντίνας». Στην άλλη άκρη, η πιο φωτεινή περίπτωση είναι ο τρυφερός Ελισσαίος, ο εξοστρακισμένος κάποτε ως ομοφυλόφιλος που κέρδισε τελικά τον σεβασμό όλων και έχει έρθει με τον Ιταλό φίλο του.
Γύρω τους, ο 72χρονος πρωτότοκος Βαρδής, ο άοκνος στυλοβάτης της οικογένειας, με την κόρη που παντρεύτηκε Γερμανό. Επίσης ο χρεοκοπημένος Γεράσιμος που παλεύει να διαχειριστεί το αίσθημα της αποτυχίας στη ζωή και στην πολιτική, κι από κοντά η ζωντοχήρα Ινώ που παλεύει να αποδιώξει το αίσθημα του μίσους που την κυβερνά από τότε που ο άντρας της την παράτησε.
Τέλος, η τσαμπουκαλεμένη στα νιάτα της 54χρονη Θεώνη που αποκόπηκε από την οικογένεια, ζωγράφος που δεν θέλησε να γίνει φίρμα, και πρώην όμορφη με αποτυχημένους δεσμούς, που όπως σχολιάζει δηκτικά η Καρυστιάνη, «θα μπορούσε να εκπροσωπεί αυτό το είδος των αυτάρεσκων διανοουμένων που δεν αφήνονται στις απλές σχέσεις και που η αυτάρκειά τους είναι εντέλει αναπηρία».
«Ο μηρυκασμός του παρελθόντος, άλλοθι απραξίας»
Η κατάβαση σ’ αυτό το Ασφεντιανό φαράγγι ήταν ένα σχέδιο που είχε η Ιωάννα Καρυστιάνη με τα έξι αδέλφια της, αλλά δεν πραγματώθηκε ποτέ. Υπάρχουν κι άλλα βιωματικά της στοιχεία στο νέο βιβλίο της, π.χ. ο αποχαιρετισμός της κατάκοιτης μάνας. Ομως το Φαράγγι δεν είναι αυτοβιογραφικό, όσο και αν απηχεί πολλές από τις σκέψεις της για την πολιτική κατάσταση. Σκέψεις που, όταν έχει χρειαστεί, τις έχει υποστηρίξει όχι μονάχα μέσα από παρεμβάσεις στα ΜΜΕ, αλλά και στον δρόμο, και με τις επιλογές ζωής της, πάντα αναλαμβάνοντας και το κόστος τους.
Στο Φαράγγι λοιπόν ο αναγνώστης θα ακούσει τον Γεράσιμο, τον πιο πολιτικοποιημένο από τα αδέλφια, κάποτε μαγαζάτορα στα Χανιά, επιτυχημένο στο εμπόριο των κατεψυγμένων ψαριών, ο οποίος καταστράφηκε από την αναδουλειά και, ταπεινωμένος, έφυγε στα 66 του εσωτερικός μετανάστης-ταξιτζής στα Σεπόλια. Ενώπιος ενωπίω σ’ αυτό το τραχύ τοπίο, ο Γεράσιμος συνειδητοποιεί πως νιώθει περίλυπος παρότι η Αριστερά, για την οποία πάντοτε αγωνιζόταν, είναι μπροστά. «…Φανταζόταν αλλιώς την πρώτη νίκη. (…) Πως θα σήκωναν τον έπαινο και την ευθύνη πολλοί ώμοι. Πως θα έμπαιναν μπροστά οι πιο συνεννοήσιμοι απ’ όλες τις μπάντες.
Πως οι ηγεσίες θα τα έβρισκαν, ως όφειλαν μηδεμιάς εξαιρουμένης, σε δέκα, πέντε , έστω τρία σημεία, να βοηθήσουν τον κόσμο ν’ ανέβει τώρα ένα σκαλί, το σκαλί της ελπίδας, να ετοιμαστούν με σοβαρά προγράμματα και μελετημένα νομοσχέδια για μια κυβέρνηση σε άλλη ρότα, δεν έμοιαζε απίθανο πια, να υψώσουν μαζί τείχος στις επιθέσεις των κοράκων. Αλλά τίποτε απ’ αυτά, άρθρα, άρθρα, πολλά άρθρα, πολλοί ρήτορες, πολλοί γκουρού, που δεν καταδέχονταν να πονέσουν, πολλή η βία του εγωισμού μπροστά στα μάτια τόσων ανθρώπων που είχαν χάσει το λογαριασμό της επιβίωσης».
Για χάρη αυτού του «μαζί», τα πιο τραγικά από τα αδέλφια, θα αποσιωπήσουν τα τρομερά μυστικά που τους βαραίνουν. Ο αναγνώστης όμως θα τα μάθει. «Θέλω να του περάσω τη σκυτάλη για να δώσει αυτός τις απαντήσεις», μου έλεγε προχθές η Καρυστιάνη. «Το παρελθόν ως υλικό είναι ιντριγκαδόρικο, όμως το να ασχολείσαι μόνο με αυτό γίνεται άλλοθι απραξίας. Δεν μπορείς να παγιδεύεσαι στην ανακύκλωση και στον μηρυκασμό του παρελθόντος ή να ξεμένεις στα δικά σου προβλήματα και να αφήνεις στην άκρη τα επείγοντα ζητήματα του παρόντος. Η εποχή είναι μεταιχμιακή και είναι λάθος να περιμένεις πετρωμένος όπως ο λαγός μπροστά στον προβολέα».
Το κρίσιμο θέμα του παρόντος είναι πάντως κατά τη δική της γνώμη «το θέμα των ανέργων. Ενα θέμα που θα έπρεπε να απασχολεί όχι μόνο κάθε πολιτικό, αλλά και τον καθένα μας. Διότι μπορούμε να σκεφτούμε λύσεις σε συνοικιακό και σε τοπικό επίπεδο και μπορούμε να αντιτάξουμε στη δυσθυμία και στην καταγγελία μικρές δράσεις με αντίκρισμα».