«Vanishing Glaciers»: Ένας Κρητικός σε πρωτοποριακό ερευνητικό πρόγραμμα αναζήτησης βακτηρίων

Σε ένα εστιατόριο κάπου στους παγετώνες των Νότιων Άλπεων της Νέας Ζηλανδίας, το κρύο είναι τσουχτερό.

Κανείς από τους πελάτες δεν φαίνεται να ενοχλείται, πέρα από τον εστιάτορα, που είναι κουκουλωμένος από την κορυφή μέχρι τα νύχια με βαρύ ορειβατικό εξοπλισμό.

Το μενού περιλαμβάνει χορταστικά χάμπουργκερ, όμως οι συνδαιτυμόνες φαίνεται να μην απολαμβάνουν το πιάτο τους με την ίδια διάθεση. Άλλος το καταβροχθίζει και μετά αναπαύεται νωθρός, για να χωνέψει. Άλλος τρώει αργά, δείχνοντας να απολαμβάνει το φαγητό του. Ενώ κάποιος τρίτος αδημονεί για το επόμενο πιάτο.

Καθώς ακούω με προσοχή τον Έλληνα γεωλόγο-ερευνητή Μιχάλη Στύλλα να με ταξιδεύει στον κόσμο των πειραμάτων, μου φαίνεται κάπως αστείο να βάζει τον εαυτό του στον ρόλο του «εστιάτορα» που μαγειρεύει στον δοκιμαστικό σωλήνα «χάμπουργκερ» από άζωτο και φώσφορο για τους «πελάτες» του, μικρόβια και βακτήρια που συνέλεξε από το κρύο ποτάμι στην απόληξη ενός παγετώνα της Νέας Ζηλανδίας, στο οποίο βρέθηκε πριν από λίγους μήνες.

Όμως κατά τη διάρκεια της κουβέντας διαπιστώνω ότι ο ενθουσιασμός του για το πρωτοποριακό ερευνητικό πρόγραμμα στο οποίο συμμετέχει, με την ονομασία «Vanishing Glaciers», την οποία στα ελληνικά ο κ. Στύλλας μεταφράζει ως «Αλπικοί Παγετώνες: ένα ακόµα ζωντανό είδος προς εξαφάνιση», είναι τόσο μεγάλος, ώστε οι απειροελάχιστοι σε μέγεθος και αόρατοι διά γυμνού οφθαλμού μικροοργανισμοί που μελετά να έχουν πλέον αποκτήσει στη συνείδησή του ανθρωπόμορφα χαρακτηριστικά.

«Εκεί, στην άκρη του αφιλόξενου παγετώνα, όπου τα βουνά ξερνάνε πάγο και επικρατεί ψύχος και σκοτάδι, να παρατηρούμε, με τη βοήθεια οργάνων, πλάσματα που είναι χίλιες φορές µικρότερα από ένα χιλιοστό πώς τρώνε και αναπνέουν, ακριβώς όπως κι εμείς. Δεν μπορείς να πεις, είναι εντυπωσιακό!» γελάει.

Τρεις Έλληνες

Στο project, που ξεκίνησε πριν από δύο χρόνια με επικεφαλής τον καθηγητή και διευθυντή του Εργαστηρίου Έρευνας των Αλπικών Οικοσυστηµάτων του Οµοσπονδιακού Πολυτεχνείου της Λωζάνης (École Polytechnique Fédérale Lausanne – EPFL), Tom Battin, συμμετέχουν ακόμα δύο Έλληνες ερευνητές, η Παρασκευή Πραµατευτάκη και ο Στέλιος Φοδελιανάκης.

«Ήταν εντελώς τυχαίο το ότι βρεθήκαμε εδώ όλοι μαζί», μου λέει η μάνατζερ του εργαστηρίου και τεχνικός έρευνας κ. Πραµατευτάκη, αλλά το «brain drain» που μαστίζει την Ελλάδα μεταφράζεται σε «brain gain» για την επιστημονική αγορά εργασίας του εξωτερικού και ιδιαίτερα της Ελβετίας, μιας οικονομίας που στηρίζεται στην έρευνα αιχμής και σε καινοτόμα προϊόντα. Στόχος της κατά τα άλλα πολυεθνικής ομάδας είναι να μελετήσει για πρώτη φορά το γενετικό υλικό (DNA και RNA) των αρχέγονων μικροσκοπικών πλασμάτων (μικροβίων, βακτηρίων και άλλων μικροοργανισμών) που ζουν στις πιο ακραίες συνθήκες στη Γη, μέσα σε ποτάμια που σχηματίζονται στις απολήξεις των μεγάλων παγετώνων των οροσειρών του κόσμου.

Τα μεγάλα ερωτηματικά

«Οι απορίες που έχουμε είναι πολλές», λέει ο κ. Στύλλας.

«Πώς μπορούν όλοι αυτοί να ζουν σε τόσο ακραίο περιβάλλον; Γιατί αντιστέκονται σε συνθήκες όπου κανείς δεν θα ήθελε να ζήσει; Υπάρχουν κοινοί μικροοργανισμοί σε όλο τον πλανήτη ή μήπως κάποιοι γεννήθηκαν στην Αλάσκα και άλλοι στον Καύκασο; Από πότε είναι εκεί; Από την εποχή των δεινοσαύρων ή μήπως από την αρχή του πλανήτη, πριν λιώσουν οι πάγοι; Μήπως τελικά η ζωή ξεκίνησε από τα βουνά και κατρακύλησε μέχρι τη θάλασσα, σε αντίθεση με αυτό που πιστεύει μέρος της επιστημονικής κοινότητας, ότι η ζωή ξεκίνησε από τα βάθη των ωκεανών;»

Το θέμα όμως καταγράφεται και ως εξαιρετικά επείγον, αφού αυτά τα ίχνη ζωής κινδυνεύουν με εξαφάνιση πριν ακόμα καταγραφούν, καθώς τα περιβάλλοντα όπου διαβιούν, οι πάγοι, συρρικνώνονται. «Υπολογίζεται πως από τους 19.000 παγετώνες που υπάρχουν σήμερα σε όλο τον πλανήτη, μέχρι το 2100 θα έχει απομείνει περίπου το 40%. Εκτός από το πολύτιμο νερό που θα χάσουμε, το οποίο είναι παγιδευμένο μέσα εκεί για εκατομμύρια χρόνια, θα χάσουμε και τη βιοποικιλότητα. Και τι μας νοιάζει εμάς; θα μου πεις. Όταν χαθούν αυτοί οι μικροοργανισμοί, οι συνέπειες για την τροφική αλυσίδα θα είναι ανυπολόγιστες, καθώς είναι εκείνοι που προσφέρουν θρεπτικά συστατικά στα φυτά και κατά συνέπεια στα ψάρια, από τις κοίτες των ποταμών μέχρι και τα βάθη του ωκεανού», επισημαίνει ο ίδιος.

«Οργώνοντας» τους παγετώνες

Στην προσπάθεια να απαντηθούν όλα αυτά τα επιστημονικά και φιλοσοφικά ερωτήματα, μέλη της ερευνητικής ομάδας με επικεφαλής αποστολών τον κ. Στύλλα στοχεύουν μέσα σε τρία χρόνια να έχουν επισκεφτεί 15 χώρες σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της Γης, προκειμένου να χαρτογραφήσουν και να καταγράψουν τη ζωή σε πάνω από 200 ποτάμια και ρέματα που τροφοδοτούνται από μεγάλους ή και μικρούς παγετώνες.

Η πρώτη ερευνητική αποστολή ολοκληρώθηκε ήδη στη Νέα Ζηλανδία και το ταξίδι θα συνεχιστεί στη Γροιλανδία και στην οροσειρά του Καυκάσου (Γεωργία και Ρωσία), στις ευρωπαϊκές Άλπεις (Σλοβενία, Αυστρία, Ιταλία, Ελβετία και Γαλλία) και στην οροσειρά Sierra Nevada της Ισπανίας, όπου βρίσκονται οι νοτιότεροι παγετώνες της Ευρώπης.

Το 2020 θα ακολουθήσουν οι οροσειρές των Άνδεων (Βολιβία, Περού, Χιλή, Αργεντινή), των Ιµαλαΐων (Ινδία, Νεπάλ, Κιργιζία και Ρωσία), αλλά και οι παγετώνες της Σκανδιναβίας και των Πυρηναίων. Τέλος, για το 2021 προγραμματίζονται οι παγετώνες της Αφρικής, των βορειοδυτικών ΗΠΑ, του Καναδά και της Αλάσκας, ενώ τελευταίος σταθµός θα είναι οι παγετώνες των ηφαιστείων της χερσονήσου Καµτσιάτκα.

Επιστήμονες-ορειβάτες

Κάθε ταξίδι έχει τις δικές του προκλήσεις. Από οργανωτικά ζητήματα, όπως ποιο είναι το καταλληλότερο μέσο για να φτάσεις στην κοιλάδα από την οποία ξεκινά ένας παγετώνας, μεταφέροντας 200 κιλά ευαίσθητου επιστημονικού εξοπλισμού, μέχρι την οργάνωση της κατασκήνωσης βάσης, αλλά και τη συντήρηση των δειγμάτων σε συνθήκες απόλυτου ψύχους, στους -196 βαθμούς Κελσίου, το οποίο γίνεται μέσα σε υγρό άζωτο, ένα όχι και τόσο προσβάσιμο υλικό σε απομακρυσμένα μέρη του πλανήτη.

Οι αποστολές σε κάθε παγετώνα διαρκούν τέσσερις πέντε μέρες, ενώ η πρόσβαση μέχρι το σημείο λήψης δειγμάτων φτάνει μέχρι τις οκτώ ώρες περπάτημα. «Είμαστε, πέρα από επιστήμονες, και ορειβάτες με εμπειρία σε ψηλά βουνά. Δεν παύει όμως, όταν πιάσει βροχή και δουλεύεις έξι επτά ώρες δίπλα στον παγετώνα, και ξυπνάς και κοιμάσαι βρεγμένος και μουδιασμένος μέσα στη σκηνή, τα πράγματα να μην είναι τόσο ευχάριστα», λέει ο κ. Στύλλας.

Μεγαλύτερη πρόκληση παραμένει η ασφαλής παράδοση στα εργαστήρια της Λωζάνης του γενετικού υλικού που συλλέγεται από το πεδίο, έργο που αναλαμβάνει εξειδικευμένη εταιρεία με ειδικά αεροπλάνα, που συνήθως εκτελούν ιατρικές μεταφορές, μοσχευμάτων και άλλων ευαίσθητων υλικών.

Με την παραλαβή των δειγμάτων, αναλαμβάνουν οι άνθρωποι του εργαστηρίου. «Δική μας δουλειά είναι να αποκρυπτογραφούμε το DNA. Είναι σαν να παίρνεις αποτυπώματα από τον τόπο του εγκλήματος. Θέλουμε να μάθουμε ποιος ήταν εκεί και τι ακριβώς έκανε», εξηγεί ο κ. Φοντελιανάκης. Τα πρώτα δείγματα από τη Νέα Ζηλανδία έχουν ήδη εντυπωσιάσει τον Έλληνα ερευνητή. «Είναι οργανισμοί με μεγαλύτερη γενετική ποικιλότητα και κοινότητες απ’ ό,τι περιμέναμε. Έχουμε μπροστά μας έναν τεράστιο πλούτο να μελετήσουμε»

Οι απαντήσεις που περιμένουμε

Κανείς δεν ξέρει να πει με ακρίβεια πόσα παράθυρα γνώσης θα ανοίξει αυτή η έρευνα. Οι πιο συντηρητικοί, όπως είναι η ομάδα της Λωζάνης, πιστεύουν ότι θα μπορέσουμε να χρησιμοποιήσουμε τα αποτελέσματα για βιοτεχνολογικές εφαρμογές ή για την ανάπτυξη αντιβιοτικών στο πλαίσιο καταπολέμησης ασθενειών.

«Έχουμε δει στο παρελθόν πώς ένα μικρόβιο που αποκαλύφθηκε στις θερμές πηγές στο εθνικό πάρκο Yellowstone των ΗΠΑ άνοιξε τον δρόμο για ιατρικές εφαρμογές», λέει ο κ. Φοντελιανάκης.

Άλλοι, ακόμα πιο αισιόδοξοι, μιλάνε για τις πρώτες διαστημικές αποστολές μικροοργανισμών σε άλλους πλανήτες, προκειμένου να δημιουργήσουν το κατάλληλο περιβάλλον ώστε στη συνέχεια να δημιουργηθούν οι επόμενοι οργανισμοί, τα φυτά κ.τ.λ., μέχρι τελικά να έχουμε ό,τι χρειαζόμαστε για να μετοικήσουμε σε νέους κόσμους.

Το πιο σημαντικό, όμως, ερώτημα στο οποίο ίσως κατορθώσουν να απαντήσουν τα πλάσματα των πάγων είναι κατά πόσο η κλιματική αλλαγή είναι φυσικό φαινόμενο ή ανθρωπογενές. Μέχρι τότε, βέβαια, τα περί κλίματος θα παραμείνουν μια βαθιά πολιτική συζήτηση που θα υποκινείται από τεράστια οικονομικά συμφέροντα και διεθνείς ίντριγκες. Έστω κι αν κάποιοι αρνούνται ακόμα και την ύπαρξη του φαινομένου («σήμερα βρέχει, πού την είδατε την κλιματική αλλαγή;» δήλωσε ο Ντόναλντ Τραμπ), το βέβαιο είναι ότι οι «καιροί» έχουν αλλάξει για τα καλά και, πριν ακόμα φτάσουμε στο σημείο να αφανιστούν οι παγετώνες, η ζωή μας θα έχει ήδη επηρεαστεί πολύ περισσότερο από το να ακούμε απλώς την γκρίνια των φίλων μας για τον καιρό στο Facebook. «H κλιματική μετανάστευση, η δραματική μείωση των ειδών και η τροφική ανεπάρκεια είναι μερικές από τις ορατές πλέον συνέπειες της υπερθέρμανσης», επισημαίνει η ερευνητική ομάδα της Λωζάνης.