Του Σίμου Ανδρονίδη
«Αιώνα μου, θεριό μου, ποιος θα τολμήσει στις κόρες των ματιών να σ’ αντικρίσει»; (Όσιπ Μάντελσταμ’).
Πριν από λίγες ημέρες, απεβίωσε στο Δουβλίνο της Ιρλανδίας, ο Βρετανός δημοσιογράφος και πολεμικός ανταποκριτής, Ρόμπερτ Φισκ, σε ηλικία 74 ετών. Ως πολεμικός ανταποκριτής ενεπλάκη άμεσα δημοσιογραφικά σε διάφορες συγκρουσιακές ζώνες ανά τον πλανήτη, καλύπτοντας μία περίοδο 30-40 ετών, ουσιαστικά δηλαδή, το τελευταίο τέταρτο του 20ου αιώνα,[1] κινούμενος μεταξύ Ισραήλ, Λιβάνου, Ιράκ-Ιράν Αφγανιστάν και πρώην Γιουγκοσλαβίας. Με μία πρώτη ματιά, παρατηρούμε ό,τι η γεωγραφική ζώνη που κάλυψε δημοσιογραφικά υπήρξε ευρεία, με τον ίδιο να επιχειρεί να αναδείξει δραστικά τις παράλληλες όψεις μίας πολεμικής σύγκρουσης.
Εάν δε, το θέσουμε διαφορετικά, θα αναφέρουμε πως το δημοσιογραφικό εγχείρημα του Ρόμπερτ Φισκ, εγχείρημα κατά βάση ανάδειξης των πτυχών ενός πολέμου, όπως προαναφέρθηκε, συναρθρώθηκε με την υιοθέτηση από τον ίδιο μίας αιτιακής προσέγγισης που εν προκειμένω, έθετε ως στόχο την διερεύνηση των αιτιών ενός πολέμου. Ως προς αυτό, θα σημειώσουμε πως ο Βρετανός πολεμικός ανταποκριτής προσέδωσε σε αυτή την αιτιακή προσέγγιση της ένοπλης σύγκρουσης και μία συγγραφική διάσταση, λειτουργώντας και ως παρεμβατικός διανοούμενος[2] που έτεινε προς την άρθρωση ενός κριτικού λόγου. Παράλληλα, πρώτη ύλη για την συγγραφική του δραστηριότητα αποτελούσε και η επιδίωξη καταγραφής των χαρακτηριστικών ενός πολέμου.
Η ευρύτερη δράση και πολεμική παρουσία του Ρόμπερτ Φισκ αρθρώθηκε σε τρία επίπεδα, θεωρούμε. Το πρώτο επίπεδο έχει σχέση με την ανθρωπο-κεντρική του θεώρηση, στο ιδιαίτερο όσο και λεπτό σημείο όπου στο επίκεντρο ετίθεντο οι συνέπειες από την ασκούμενη στρατιωτική βία. Συνέπειες που ενέχουν ένα κοινωνικό περιεχόμενο, κατανεμημένες επί του χώρου (βομβαρδισμός κρίσιμων υποδομών), αποκτώντας και ένα εξατομικευμένο επίσης, περιεχόμενο.
Το δεύτερο επίπεδο συνδέεται με την δυνατότητα της έρευνας και της τεκμηρίωσης επί του πεδίου. Σε αυτό το πλαίσιο, ο Βρετανός πολεμικός ανταποκριτής από το Κεντ της Αγγλίας, προχωρούσε σε μία σταδιακή έρευνα[3] καταγραφής και διερεύνησης με άμεσο επίδικο και την αποκάλυψη του τρόπου με τον οποίο κατασκευάζεται ο πόλεμος και μία πολεμική σύγκρουση-αντιπαράθεση εντός του πεδίου των αφηγήσεων και του επίσημου λόγου.
Εισερχόμαστε έτσι στον πυρήνα των αποστολών του Ρόμπερτ Φισκ ανά τον κόσμο: Η έρευνα επί του στρατιωτικού πεδίου λάμβανε χώρα με στόχο την έμπρακτη επιβεβαίωση της άποψης ό,τι σε έναν πόλεμο το πρώτο και το βασικό ‘θύμα’ καθίσταται η αλήθεια. Με άλλα λόγια, θα υπογραμμίσουμε πως η δουλειά του Βρετανού δημοσιογράφου αμφισβητούσε διάφορα εξουσιαστικά-πολεμικά ‘καθεστώτα αληθείας,’ για να χρησιμοποιήσουμε έναν όρο του Michel Foucault. Αυτός ο τρόπος δουλειάς φανέρωνε και τον τρόπο που ο ίδιος αντιλαμβανόταν το δημοσιογραφικό επάγγελμα. Και το τρίτο επίπεδο αφορά, την διάθεση εξισορρόπησης που επεδείκνυε, αναμειγνύοντας την δημοσιογραφική του ιδιότητα και παρουσία με τον εμπράγματο ρεαλισμό, κάτι που τον ωθούσε στην σφαιρική παρατήρηση των διαφόρων συμβάντων πριν την έκφρασης επίσημης, από τον ίδιο, θέσης. Πεδίο από το οποίο και δεν απομακρυνόταν, από την στιγμή όπου και δεν αντιλαμβανόταν την δημοσιογραφία με τους όρους της ‘ουδετερότητας.’
Τα τρία επίπεδα μαζί συμβάλλουν στη συν-διαμόρφωση του ‘τι ζητούσε’ στα πεδία των μαχών ένας ευρωπαίος πολεμικός ανταποκριτής, αναδεικνύοντας συνάμα την σημασία που προσέδιδε στην δημοσιογραφική δεοντολογία και στην προσωπική ηθική ως συστατικών στοιχείων για την ανα-διαμόρφωση του μωσαϊκού ενός πολέμου. Παραπέμπουμε στην ανάλυση των Passerini και Χαντζαρούλα,[4] περί συν-διαλλαγής ‘υποκειμένου-συλλογικού υποκειμένου,’ προκειμένου να την εφαρμόσουμε στο και στα πεδία δράσης του Βρετανού. Κάτι τέτοιο δύναται να σημάνει πως το υποκείμενο (Φισκ) έρχονταν σε επαφή και ‘συνομιλούσε’ με τη ‘συλλογικό υποκείμενο.’
Και με αυτόν τον όρο ονομάζουμε τον πόλεμο και το πολεμικό ‘πράττειν’ που εμπεριέχει μία σειρά από κινήσεις και επιτελέσεις κοινωνικών και πολιτικών δρώντων, αναγόμενος και στην σφαίρα της ιδεολογίας και της, σε ένα δεύτερο επίπεδο, πολιτικοϊδεολογικής και ιστορικής νομιμοποίησης του. Προτού και μετά την νομιμοποίηση του πολέμου, ο Φισκ σπεύδει στο πεδίο των μαχών για να θέσει τα κατάλληλα ερωτήματα, όχι εκμαιεύοντας απαντήσεις αλλά αναζητώντας, γνωρίζοντας το ενδεχόμενο κόστος. Κάτι που όμως, δεν τον καθιστούσε ‘ήρωα’ καθότι σκοπός δεν ήταν ο ‘ηρωοποιητικός’ αυτο-προσδιορισμός του, αλλά πολεμικό ανταποκριτή του καιρού του, του αιώνα που πλησιάζει στο χρονικό του κλείσιμο, διαθέτοντας μία χορεία οροσήμων.
Τον πόλεμο με την κλασική, συμβατική του μορφή, έως τους διαφόρους εμφυλίους πολέμους, την ‘υβριδοποίηση’ του, όπως διαφαίνεται στο μέτωπο της Συρίας (και πλέον της Λιβύης), έως τον τρόπο με τον οποίο ένας αντάρτης πολεμά και μάχεται. Για όλα αυτά, ο Φισκ λειτούργησε ως αυτόπτης μάρτυρας, χρησιμοποιώντας τον μεγεθυντικό φακό της ανάλυσης του με τέτοιον τρόπο ώστε να ανασυρθεί στην επιφάνεια το περιεχόμενο του πολέμου. Ως ‘επισφάλεια,’ βία και πόνος.
Κατ’ αυτόν τον τρόπο, υπήρξε ένας πολεμικός ανταποκριτής που ήταν και ένας αυτόπτης μάρτυρας του τέλους του 20ου αιώνα που δεν έπαυσε να παραγάγει συμβάντα. Ο πολεμικός ανταποκριτής που δεν κρατούσε αυτόματο τυφέκιο, αλλά τον λόγο και την δύναμη μίας εικόνας που δια-μοιράζεται, κατέστησε τον πόλεμο ‘ειρωνικά οικείο.’
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
[1] Στην ιστορική προσέγγιση του επίσης Βρετανού ιστορικού Eric Hobsbawm, ο εικοστός αιώνας αποκαλείται ο «σύντομος εικοστός αιώνας». Ίσως η εκτίμηση του Hobsbawm, υπήρξε βεβιασμένη, στο βαθμό που οι διάφορες κοινωνικοπολιτικές διεργασίες του, οι τομές και οι διαρρήξεις του, άλλοτε εκδηλώθηκαν τάχιστα και άλλοτε περισσότερο μακρόσυρτα, εκεί όπου ο συγκεκριμένος αιώνας ήταν ο αιώνας των μείζονων αντιφάσεων. Βλέπε σχετικά, Hobsbawm Eric, ‘H Εποχή των Άκρων. Ο Σύντομος Εικοστός Αιώνας 1914-1991,’ Μετάφραση: Καπετανγιάννης Βασίλης, Β’ Έκδοση, Εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα, 2010.
[2] Ίσως ο όρος διανοούμενος δεν είναι ο καταλληλότερος προς εφαρμογή και χρήση στην περίπτωση του Ρόμπερτ Φισκ, καθότι ο ίδιος προσιδίαζε προς τον άξονα της λιτότητας στα εκφραστικά του μέσα, στον τρόπο με τον οποίο το γεγονός και η πρόσληψη του κοινοποιούνταν στο ευρύτερο κοινό. Ο Φισκ υπήρξε δημοσιογράφος δίχως τον ενίοτε ‘καθωσπρεπισμό’ του δημοσιογράφου, μη επιθυμώντας να ‘ντύσει’ το γεγονός αλλά να το εμφανίσει όπως είναι.
[3] Μία έρευνας προσωπικής ‘διακινδύνευσης’ θα μπορούσαμε να αναφέρουμε, καθώς βία υπέστη και ο ίδιος στο Αφγανιστάν, από τους Ταλιμπάν, κατά την διάρκεια μίας δημοσιογραφικής του αποστολής στη χώρα της Ασίας.
[4] Βλέπε σχετικά, Χαντζαρούλα Ποθητή, ‘Σμιλεύοντας την υποταγή,’ Εκδόσεις Παπαζήσης, Αθήνα, 2012., & Γλύστρας Δημήτρης, ‘Η «άλλη» Αριστερά. Μεταπολίτευση και αμφισβήτηση 1974-1981,’ Εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα, 2020, σελ. 317.