Του Γιώργου Καλογεράκη * | Ο Λευτέρης Σκουλάς ή Κανονολευτέρη ήταν Μέλος της Ανεξάρτητης Ανταρτικής Ομάδος Ανωγείων, έδωσε το παρόν στους αγώνες εναντίον των κατακτητών Γερμανών, τα δύσκολα χρόνια της Κατοχής.
Ο ίδιος, μεταξύ των άλλων αποστολών που ανέλαβε, πήρε μέρος και στο σαμποτάζ της Δαμάστας (8 Αυγούστου 1944). Σ’ένα εγχείρημα, το μεγαλύτερο κατά την άποψη αρκετών ιστορικών, που συνέβη τα χρόνια της υποδούλωσης. Και ήταν ο τελευταίος από τους μετέχοντες σ’αυτό το σαμποτάζ που βρισκόταν ακόμη στην ζωή. Ο Λευτέρης Σκουλάς ή Κανονολευτέρης είχε θητεύσει και στον Δήμο Ανωγείων. Δήμαρχος ενός από τους μεγαλύτερους επαρχιακούς Δήμους της Κρήτης σε χρόνια δύσκολα μετακατοχικά.
Το πέρασμά του από το Δήμο Ανωγείων συνοδεύτηκε από ένα μεγάλο και σοβαρό έργο. Άνθρωπος της προσφοράς ο Κανονολευτέρης, άφησε τελευταία επιθυμία να διαβαστεί την ώρα της κηδείας του η παρακάτω πολιτική Διαθήκη. Μια πολιτική Διαθήκη γραμμένη από τον ίδιο τον Ιούλιο του 2004 με αναφορές στα χρόνια της Κατοχής και λουσμένη από την αγάπη του για την γενέτειρά του τα Ανώγεια. Με σεβασμό προς την μνήμη του Ελευθερίου Σκουλά ή Κανονολευτέρη παρουσιάζω το κείμενο χρήσιμο πιστεύω σε όλους που ασχολούμαστε με την περίοδο 1941-1945, το οποίο μετά από δικό μου αίτημα προς τους οικείους του έφτασε στα χέρια μου.
Η πολιτική Διαθήκη του Ελευθερίου Σκουλά
Ηράκλειον τη 7 Ιουλίου 2004
Εγώ ο Ελευθέριος Εμμ. Σκουλάς, Κανονολευτέρης, γράφω την διαθήκη μου, η οποία επιθυμώ να διαβαστεί την ώρα της κηδείας μου.
Απευθύνομαι προς τον αγαπημένο μου λαό των Ανωγείων.
Ας με συγχωρήσουν όσοι βρεθούν την ώρα αυτή στην εκκλησία. Με τη λογική τη δική μου οι Ανωγειανοί είναι από τους πρώτους λαούς στον κόσμο και θα εκθέσω παρακάτω το γιατί.
Υποκλίνομαι σε ζώντες και πεθαμένους τώρα που είμαι στην ζωή και γράφω αυτές τις λίγες γραμμές. Και αρχίζω να παινέσω τον ψυχικό κόσμο του Ανωγειανού από ορισμένα περιστατικά που έζησα. Πριν την κήρυξη του Ιταλικού πολέμου είχε τραυματίσει ο αδελφός μου ο Κανονόκωστας Σκουλάς τον Κιτσονίκο Σκουλά πολύ σοβαρά. Δεν πέθανε ο Κιτσονίκος και μετά που έγινε καλά «εσάσανε». Αυτό σημαίνει στ’Ανώγεια συμβόλαιο τιμής. Στη συνέχεια με πολλούς Ανωγειανούς πήγα μαζί με άλλα τρία αδέλφια μου και τον γαμβρό μου τον Μπαμπακομανώλη στον Αλβανικό πόλεμο.
Μια μέρα που είχε λιακάδα εψειρίζαμε τα ρούχα μας και ακούω κι εγώ κι όλη η παρέα μας τον Κιτσονίκο να λέγει στον αδερφό μου τον Κανονόκωστα : «Γιάε σύντεκνε που είναι η σφαίρα βγαρμένη».
Και εψαχούλευε τη σφαίρα που είχε βγει κοντά στο δέρμα του. Ποιος άλλος λαός έχει αυτό το ψυχικό μεγαλείο ;
Θα αναφέρω στη συνέχεια ένα άλλο περιστατικό που δείχνει κι αυτό τον πλούσιο ψυχικό κόσμο των Ανωγειανών.
Ανάμεσα στους 62 εθνομάρτυρες που εκτέλεσαν οι Γερμανοί το 1942 ήταν ο Γιώργης ο Σκουλάς, ο δικηγόρος. Μετά την είδηση της εκτέλεσης των 62, ήτανε σχεδόν όλοι οι Ανωγειανοί στου Θανάση, το σπίτι και έκλαιγαν για τον άδικο χαμό του Γιώργη.
Μέσα σ’αυτό τον οδυρμό όλων έρχεται ένας αγγελιοφόρος της Εθνικής Αντίστασης δίνει ένα σημείωμα στον Μανόλη Σκουλά, τον «Φρουδά», αδελφό του εκτελεσμένου Γιώργη ότι οι Γερμανοί θα κάμουν τυλιξά στην περιοχή της Μύθιας, όπου ήτανε το λημέρι των ομάδων Ανωγείων, Μπαντουβά και Σατανά που έπρεπε να ειδοποιηθούν για να φύγουν.
Ο Φρουδάς μέσα στην οδύνη του βρήκε τη δύναμη χάρη στην αγάπη του προς την ελευθερία και την πατρίδα, με παίρνει ιδιαιτέρως μου δίνει σημείωμα που έγραφε ό,τι εσυνέβη και ό,τι επρόκειτο να συμβεί.
Επήρα το σημείωμα και πήγα στη Μύθια όπου ήτανε οι καπετάνιοι με τους άνδρες τους και έφυγαν για άλλο λημέρι.
Τώρα θα γράψω για τον Παπαγιάννη Σκουλά. Έκανε το καθήκον του κι αυτός όπως όλοι. Μια μέρα, (Γενάρης του 1942), έκαμαν οι Γερμανοί μπλόκο στ’Ανώγεια και διαβάσανε κατάλογο με ονόματα Ανωγειανών. Πρώτο-πρώτο το όνομα του Παπαγιάννη που λειτουργούσε εκείνη την ώρα στην Παναγία και δεν τον άφησαν να τελειώσει. Τον πήραν μαζί με άλλους εννιά Ανωγειανούς και τον πάνε στις φυλακές Ηρακλείου, όπου έμειναν 45 ημέρες με καθημερινή ανάκριση του περιβόητου Γερμανού αξιωματικού ασφαλείας Χάρτμαν. Τους άφησαν τελικά ελεύθερους μετά από γενική αμνηστία των Γερμανών.
Αυτό όμως ήτανε αφορμή και αναγκάστηκε να φύγει για τη Μέση Ανατολή. Δεν επήγε για να ξεκουραστεί ή για να αποφύγει άλλες πολεμικές περιπέτειες. Όπως γνωρίζω πρόεδρος της Ελληνικής Κυβέρνησης του Καΐρου ήταν ο Εμμανουήλ Τσουδερός και αντιπρόεδρος ο Σοφ. Βενιζέλος, προσωπικοί και αδελφικοί φίλοι του Παπαγιάννη και ασφαλώς αν ήθελε θα τον τοποθετούσαν σε κάποια ενορία του Καΐρου ή της Αλεξάνδρειας, όπου ήταν μια ανθούσα ομογένεια ώστε να ζήσει πλούσια και ειρηνικά. Αντίθετα κατατάγηκε στη ΦΟΡΣ 133 καταδρομική μονάδα των συμμάχων και εκπαιδεύτηκε κομάντος και αλεξιπτωτιστής. Εγύρισε στην Κρήτη ξυρισμένος και μένει για πολύ καιρό στο βουνό, χωρίς να γνωρίζει κανείς το παραμικρό εκτός από τους συνεργάτες του, ώσπου μια μέρα στο Αρμί μου λέγει ο Στεφανογιάννης : «Λευτέρη θες να δεις τον αδερφό σου τον Παπαγιάννη ;». Φυσικά του είπα ναι. Μου υπέδειξε ένα σπιτάκι μεταξύ «Χαμένης» και «Βρουλίδια» περίπου 8-9 χιλιόμετρα από τ’Ανώγεια. Πήρα τσιγάρα και ότι άλλο υπήρχε αυτή την εποχή και πήγα και τον ευρήκα. Φιληθήκαμε, αγκαλιαστήκαμε πολλή ώρα. Για μια στιγμή του λέω :
«Μα τόση μικρή απόσταση από το χωριό είσαι και δεν ήρθες να δεις τη γυναίκα και τα 7 παιδιά σου;» Και η απάντηση ήτανε : «Τώρα έχομε αγώνα και παραμερίζονται όλα τα συναισθήματα. Όταν ελευθερωθούμε θα πανηγυρίσομε».
Πέρασε πολύς καιρός και βγήκε από την περιοχή του Τσούτσουρα ως αποστολή. Έκαμε ότι εντολή είχε να κάμει και τότε αποφάσισε να επισκεφθεί το σπίτι του στ’Ανώγεια. Έφτασε στ’Ανώγεια και πηγαίνει στο σπίτι και χαιρετά την παπαδιά ως φίλος. Εκεί ήτανε μαζί με την παπαδιά και η θυγατέρα του η Αγάπη, που αυτή πρώτη αναγνώρισε στο πρόσωπο του ξυρισμένου Έλληνα αξιωματικού τον πατέρα της Παπαγιάννη. Θέλει δυνατούς ανθρώπους ο πόλεμος και τέτοιος ήταν ο παπάς.
Για την συμμετοχή του Παπαγιάννη στην Μάχη της Κρήτης και την Αντίσταση, στην περισυλλογή και διάσωση συμμάχων στρατιωτών, αλλά και σε καταδρομικές επιχειρήσεις στη Μέση Ανατολή και σε νησιά του Αιγαίου, οι Σύμμαχοι του έδωσαν δύο μεγάλα παράσημα. Όταν το 1955 ξεκίνησε ο Κυπριακός αγώνας, βρεθήκαμε στα Χανιά με τον παπά σ’ένα δικαστήριο ενός δικού μας ανθρώπου. Μετά το δικαστήριο μου λέει ο παπάς : «Τώρα θα πάμε στο Αγγλικό προξενείο». Μας εδέχθηκε ο ίδιος ο πρόξενος. Τα λόγια του παπά τα θυμούμαι σαν να είναι τώρα : «Κύριε πρόξενε αγωνιστήκαμε μαζί και εχύσαμε το αίμα μας για την ελευθερία των λαών. Τώρα οι αδελφοί μας Κύπριοι ζητούν από εσάς την ελευθερία τους κι εσείς τους σκοτώνετε και τους κρεμάτε. Αυτός ήταν ο αγώνας μας για την ελευθερία; Αυτά τα παράσημα μου τα έχετε δώσει για αυτό τον αγώνα. Αυτά δεν ανήκουν σε μένα πια και σας τα επιστρέφω». Και τα βγάνει από την τσέπη του και τα δίνει στον Άγγλο πρόξενο που κάτι πήγε να ψελλίσει καταφανώς αιφνιδιασμένος. Πάντα ήμουνα περήφανος που είχα τέτοιο άνδρα αδελφό, όμως εκείνη την ημέρα στο Αγγλικό προξενείο με την αγέρωχη χειρονομία του ο αδελφός μου Παπαγιάννης με έβγαλε στα επουράνια.
Για την ηρωίδα Παπαγιάννενα θα καταθέσω αυτό που έζησα. Όταν έγινε η απαγωγή του Γερμανού Στρατηγού οι δύο Άγγλοι που είχαν ντυθεί με Γερμανική στολή εμπήκανε στ’Ανώγεια πρωινή ώρα και πήγανε κατευθείαν στου Παπαγιάννη το σπίτι. Κτυπούν την πόρτα και ανοίγει η παπαδιά και βλέπει αιφνιδιασμένη δύο Γερμανούς. Ύστερα από την αρχική σαστιμάρα τους αναγνώρισε αφού τη βοήθησε και ο Ληφέρμορ που της υπενθύμισε ότι είναι ο γνωστός του άνδρα της και της ίδιας, ο Φιλεντέμ. Άνοιξε την πόρτα του φιλόξενου σπιτιού της για να τους προσφέρει φαγητό και τόπο να ξεκουραστούν.
Δεν μπορώ να μην αναφέρω τον ήρωα Νταμπακομανόλη τον συμπολεμιστή μου της Αλβανίας και της συμπλοκής μας με τους Γερμανοϊταλούς στη Δαμάστα. Οφείλω ακόμη να αναφερθώ και στην ηρωίδα Νταμπακομαρία και την Κατίνα Σπιθούρη για την δραματική όσο και ηρωική βοήθεια και συμπαράσταση στον τραυματία Νταμπακομανόλη. Όταν έπρεπε η Ανωγειανή ομάδα να αποχωρήσει από τη Μίθια για να αποφύγει την κύκλωσή της από τους Γερμανούς αφήσαμε σε μια τρύπα δίπλα στον Άγιο Μάμα της Μίθιας τον Νταμπακομανόλη με «νοσοκόμες» τις δυο παραπάνω γυναίκες. Άκουσα όμως με οδύνη μου τον γιατρό Γιάννη Σταυρακάκη να λέει στον Χριστομιχάλη, ότι «του τραυματία τα νύχια έχουν μαυρίσει και έχουν παγώσει και τα πόδια του και επομένως είναι ζήτημα ωρών η ζωή του». Τελικά ο ήρωας των Ανωγείων Νταμπακομανόλης έζησε και ευτύχησε να κάμει μια σπουδαία οικογένεια.
Θα κάμω όμως αναφορά και τους οκτώ(8) Ανωγειανούς «Λάζαρους». Και τους ονομάζω έτσι γιατί μόνο ο Λάζαρος αναστήθηκε από νεκρός όπως και αυτοί αναστήθηκαν γιατί φύγανε από το εκτελεστικό απόσπασμα των Γερμανών. Και είναι αυτοί οι παρακάτω :
1) Σμπώκος Ιωάννης, Σμπωκογιάννης
2) Κουνάλης Βασίλειος, Θοδωροβασίλης
3) Χαιρέτης Ελευθέριος, Κατσουφολευτέρης
4) Σταυρακάκης Ιωάννης, Κατσιφάρης
5) Φασουλάς Κωνσταντίνος, Μανολόκωστας
6) Φασουλάς Μιχαήλ, Μιχαήλος
7) Χαιρέτης Στεφανής, Δαμιανοστεφανής
Υποκλίνομαι σ’αυτούς τους ήρωες.
Μετά την καταστροφή των Ανωγείων άρχισε πάλι η ζωή. Από την περίοδο αυτή θα αφηγηθώ μερικά περιστατικά για την Ανωγειανή ανθρωπιά και φιλοτιμία.
Μου κάνει μια ιστορία ένας υπάλληλος της ΔΕΗ που είχε εντολή να πάει στ’Ανώγεια και να κόψει το ηλεκτρικό ρεύμα από 32 φτωχά σπίτια επειδή δεν πλήρωναν τους λογαριασμούς. «Πήγα στ’Ανώγεια και κάθισα στο μπακάλικο του Σωκράτη Σαλούστρου και τον ρώτησα αν ήταν γνωστοί του αυτοί που έπρεπε να τους κόψω το ρεύμα. Χωρίς να μου απαντήσει με ρωτά, είναι πολλά τα λεφτά που χρωστούνε αυτοί οι χωριανοί μου ; Του απάντησα ναι είναι πολλά. Χωρίς δεύτερη κουβέντα μου λέει : Κάτσε και κόψε όλα τα διπλότυπα κι εγώ θα σου τα πληρώσω, ώστε να μην κόψεις το ρεύμα των ανθρώπων. Όντως έγινε όπως μου είπε. Πλήρωσε ο Σωκράτης τους λογαριασμούς».
Συνεχίζοντας ο υπάλληλος της ΔΕΗ μου λέει : «κύριε Σκουλά είμαι από το Θραψανό και με λένε Γιάννη Μαυραντωνάκη, υπηρετώ 30 χρόνια στη ΔΕΗ και δεν είδα σε κανένα μέρος αυτό το πράγμα που έγινε στ’Ανώγεια». Ύμνησε έτσι με τα λόγια του τον τόπο αυτό. Ούτε λίγο ούτε πολύ μου είπε : «όσα είδα στ’Ανώγεια είναι για μένα πρωτόγνωρα. Αν και έχω τον μισό κόσμο γυρίσει δεν είδα αυτή τη χειρονομία του μπακάλη Σωκράτη Σαλούστρου πουθενά αλλού».
Θα αναφέρω ακόμη άλλη μια περίπτωση που μου διηγήθηκε ένας ανώτερος υπάλληλος του Ταμείου Παρακαταθηκών και Δανείων Αθηνών. Πήγε στ’Ανώγεια με τη γυναίκα και τα δυο του παιδιά. Κάθισαν στο καφενείο του Γρυλιού στο Περαχώρι και παραγγείλανε κάτι να πιούνε. Εκεί καθόταν ένας πελάτης, που τον έλεγαν Κίκη και είπε του Γρυλιού εγώ πληρώνω τα ποτά τους. Αμέσως αυτός ο Κίκης πήγε στο σπίτι του, έκοψε ένα κομμάτι τυρί και ψωμί και τα έφερε στο τραπέζι μας. Και λέει του καφετζή να φέρει πιοτό να πιούνε. Έκαμε ο Γρυλιός την παραγγελιά του Κίκη και αρχίσανε να πίνουν. Πάλι ο ίδιος, ο Κίκης, πηγαίνει στον κασάπη και παίρνει κρέας και το δίνει στη γυναίκα του να το ψήσει. Έγινε κι αυτό». Άμα εφάγανε όλοι μαζί ο άνθρωπος ήθελε να πληρώσει. Κι ο Κίκης του λέει : «να πας στο καλό κι αν έρθω καμιά φορά στην Αθήνα θα μου κάνεις τραπέζι». Αυτά μου τα διηγήθηκε αυτός ο Αθηναίος κι έλεγε και ξανάλεγε για τον υπέροχο λαό των Ανωγείων. Συμπτωματικά αυτός ο Κίκης ήταν ο αδελφός μου ο Χαραλάμπης.
Οι ωραιότεροι χρόνοι της ζωής μου ήτανε όταν οι Ανωγειανοί με τίμησαν ως Δήμαρχο Ανωγείων στα χρόνια 1958-1963. Εγώ εγεννήθηκα και εμεγάλωσα σ’αυτόν τον τόπο,. Μέχρι τότε δεν είχα νιώσει τη μεγάλη αξία αυτών των ανθρώπων. Όμως ως Δήμαρχος τους έζησα, ως συνεργάτες στα μικρά και μεγάλα έργα που έγιναν στο Δήμο μας. Ήταν όλοι μια μάζα, χωρίς υστεροβουλίες. Όλα εγίνοντο με μεγάλο πάθος και με ημερομίσθιο μόλις 24 δραχμές. Ευχαριστώ μέσα από την ψυχή μου όλους τους εμπειροτέχνες εργολάβους, τους μαστόρους, τους απλούς εργάτες κι όλους γενικά τους Ανωγειανούς που βοήθησαν να φτιάξομε ένα όμορφο δημοτικό και παραγωγικό έργο που ωφέλησε το χωριό και τους ανθρώπους του. Δεν ξέρω άλλα λόγια για να εκφράσω τον θαυμασμό και την εκτίμησή μου και την μεγάλη μου αγάπη για τους Ανωγειανούς και τ’Ανώγεια.
Τελειώνω. Δεν λιβανίζω κανένα. Δεν λέω παχιά λόγια για να με θυμούνται οι χωριανοί μου. Είναι λόγια ψυχής και αγάπης.
Μια παραγγελία κάνω. Η α γ ά π η αρρώστησε βαριά. Μην την αφήσετε να πεθάνει. Γιατί δε χρειάζεται στον Άδη. Χρειάζεται στη ζωή και μόνο. Μεγάλοι υπάρχουν λίγοι.
Οι μικροί είναι πολλοί και καλοί.
Στην μοναχοθυγατέρα μου Νίκη και στην οικογένειά της αφήνω την περιουσία μου που είναι καταδική της.
Την ευχή μου
Ελευθέριος Εμμ. Σκουλάς, Κανονολευτέρης
ΥΣ. Ήθελα να κάμω πολλά στα αγαπημένα μου Ανώγεια αλλά δεν μπόρεσα και φεύγω χρεωμένος
Ο Γιώργος Καλογεράκης είναι δάσκαλος-ερευνητής