Επιμέλεια – Κείμενα: Στρατής Παπαμανουσάκης
ΙΕΡΕΜΙΑΣ ΜΠΕΝΘΑΜ – JEREMY BENTHAM
(Λονδίνο 1748-1832)
Βρετανός φιλόσοφος, οικονομολόγος και νομομαθής, ιδρυτικό μέλος του φιλελληνικού κομιτάτου του Λονδίνου. Απογοητευμένος από τη δικηγορία λόγω των αντιφάσεων και των αδικιών του νόμου, μελέτησε τη φιλοσοφία των Λωκ, Χιουμ, Μοντεσκιέ, Μπεκαρία, Ελβέτιου. Διατύπωσε μια ωφελιμιστική ηθική, θεμελιωμένη στον υπολογισμό της σχέσης απόλαυσης – μόχθου και εκπόνησε αρχιτεκτονικά σχέδια για σύγχρονες φυλακές. Στόχος του είναι να οδηγήσει την κοινωνική επιστήμη στη δημιουργία της μεγαλύτερης δυνατής ευημερίας για τον μεγαλύτερο αριθμό ατόμων (αριθμητική ηθική), εκτιμώντας κάθε πράξη ανάλογα προς το αποτέλεσμά της προς το συμφέρον της ολότητας, περιορίζοντας το κράτος στην τήρηση της ασφάλειας και στην εξασφάλιση της ελεύθερης ενέργειας των πολιτών. Το έργο του Μπένθαμ άσκησε μεγάλη επίδραση στη νομολογία, στο ποινικό δίκαιο και κυρίως στην πολιτική φιλοσοφία του ωφελιμισμού.
Έργα: Offences against one’s self, Paederasty, (1785), Πανοπτικόν (1787), Εισαγωγή στις αρχές της ηθικής και της νομοθεσίας (1789), Δοκίμιο πολιτικής τακτικής (1791), Πραγματεία αστικής και ποινικής νομοθεσίας (1802), Σχέδιο κοινοβουλευτικής μεταρρυθμίσεως (1817), Περί της ελευθερίας του τύπου και του δημόσιου λόγου (1821), Κύριες αρχές συνταγματικού δικαίου για κάθε κράτος (1823), Δεοντολογία ή Επιστήμη της ηθικής (1834), Αρχές του Διεθνούς Δικαίου (1843).
Βιβλιογραφία: [Έκδ. J.H. Burns – J.R. Dinwiddy – F. Rosen, Collected Works, London (1968-1984), 6 τόμ.], F. Rosen, Jeremy Bentham and representative democracy, 1983, J. Dinwiddy, Bentham, 1989, P.J. Kelly, Utilitarianismus and distributive justice, Jeremy Bentham and the Civil Law, 1990, Ross Harrison, Jeremy Bentham, 1995, Ph. Schofield, Utility and Democracy, The political thought of Jeremy Bentham, 2006, Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ηλίου, Βικιπαίδεια.
Εικονογραφία: Jeremy Bentham, προσωπογραφία, H.W. Pickersgill (-1875).
ΚΕΙΜΕΝΑ: BILLS OF RIGHT 1688
** ** **
Ανώτατος σκοπός της ηθικής ενέργειας είναι το άκρο αγαθό προς το οποίο καθένας οφείλει να ρυθμίζει τις πράξεις του. Αλλά το άκρο αγαθό, ο ύψιστος σκοπός της ζωής, η ευδαιμονία και η ευτυχία της ζωής δεν ορίζονται μονοσήμαντα. Η ηδονική θεωρία με σύνθημα “θήρευε \ο,τι παρέχει [ηδον“ην” θεωρεί ύψιστο αγαθό την ηδονή. Οι σοφιστές προβάλλουν πρώτοι την ηδονική θεωρία. Οι κυρηναϊκοί προσδιορίζουν την ηδονή ως θετική, σωματική, ενεργητική. Ενώ οι επικούρειοι δέχονται την ηδονή που προάγει την ανθρώπινη ευδαιμονία μετά τον ηδονικό λογισμό, και προτιμούν την ψυχική ηδονή, την αταραξία της ψυχής, την καταστηματική ηδονή. Ο ασκητισμός θεωρεί ύψιστο αγαθό την απάθεια και την αταραξία (στωϊκισμός, σκεπτικισμός, χριστιανικός μοναχισμός). Ο ενεργισμός θεωρεί ανώτατο αγαθό την ενέργεια (Πλάτων, Αριστοτέλης).
Η χρησιμοθηρική θεωρία θεωρεί ύψιστο αγαθό το καλώς νοούμενο συμφέρον. Ο Βάκων, ο Ελβέτιος, ο Μπένθαμ, ο Τζων Στιούαρτ Μιλλ, ο Σπένσερ, διαβαθμίζουν το συμφέρον από την ηδονή και την ωφέλεια του ατόμου, στην ευδαιμονία και στο συμφέρον όλης της κοινωνίας και στην πνευματική απόλαυση.
O Kάντιος επανέρχεται στην αρετή (στόχο της ηθικής βούλησης), που διακρίνεται από την ευδαιμονία (στόχο της αισθητικής βούλησης). Ανάμεσά τους δεν υπάρχει καμιά αιτιακή, καμιά τελεολογική σχέση. Η επιδίωξη της ευδαιμονίας δεν οδηγεί στην αρετή και η αρετή δεν οδηγεί στην ευδαιμονία. Ωστόσο, καθώς ο άνθρωπος ανήκει εξίσου στον αισθητό και στον ηθικό κόσμο, το ύψιστο αγαθό έγκειται στον συνδυασμό αρετής και ευδαιμονίας. Αλλά μόνον η αρετή είναι άξια για ευδαιμονία (Κρiτική του πρακτικού λόγου).
Η θεωρία της τελείωσης ανάγει το σκοπό της ηθικής στη βελτίωση, στην τελειοποίηση του ανθρώπου. Από τον Ηράκλειτο, “τὸ φρονεῖν ἀρετὴ μεγίστη” (Fragmenta, Diels 112) και τον Δημόκριτο, “σωφροσύνη τὰ τερπνὰ ἀέξει καὶ ἠδονὴν ἐπιμείζονα ποιεῖ” (Fragmenta, Diels 211), τον Σωκράτη “ἄριστα μὲν οἶμαι ζῆν τοὺς ἄριστα ἐπιμελομένους τοῦ ὡς βελτίους γίγνεσθαι, ἥδιστα δε τοὺς μάλιστας αἰσθανομένους ὅτι βελτίους γίγνονται” (Ξενοφών, Απομνημονεύματα, Α’, 6, 9), τον Πλάτωνα, “δίκαιον καὶ ὅσιον μετὰ φρονήσεως γενέσθαι”, (Θεαίτητος, 176b), τον Αριστοτέλη, “τὸ πάντων ακρότατον τῶν πρακτῶν αγαθῶν” ως “ἐπιγινόμενόν τι τέλος” (Ηθικά Νικομάχεια, Α1, 1095 α15, Κ4 1174 b 33), τους στωϊκούς, “ὁμολογουμένως τῇ φύσει ζῆν” (Στοβαίος, Ανθολόγιον, 2.7.6a5), τον Πλωτίνο “ἡ ἐνέργεια τῆς ψυχῆς ἐν τῷ φρονῆσαι καὶ ἐν ἑαυτῇ ὡδὶ ἐνεργῆσαι καὶ τοῦτο τὸ εὐδαιμόνως” (Εννεάδες, 1, 5, 10), τον Χριστό “ἔσεσθε οὖν ὑμεῖς τέλειοι, ὥσπερ ὁ πατὴρ ὑμῶν ὁ ἐν τοῖς οὐρανοῖς τέλειός ἐστί” (Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, Ε΄ 48). Και ακολουθούν Καρτέσιος, Σπινόζα, Λάιμπνιτς, Κάντιος (διανοητική και ηθική τελείωση), Φίχτε (επ’ άπειρον τελείωση), Έγελος, Χέρμπαρτ, Βουντ (προϊούσα ηθική τελείωση της ανθρωπότητας).
