Επιμέλεια – Κείμενα: Στρατής Παπαμανουσάκης
ΝΙΚΟΔΗΜΟΣ ΑΓΙΟΡΕΙΤΗΣ – NICODEMOS THE HAGIORITE
(Νάξος 1749 – Άγιο Όρος 1809)
Επιφανής λόγιος, αγιορείτης μοναχός της Μονής Διονυσίου, Άγιος της Ορθοδοξίας, συγγραφέας που διέδωσε τα κείμενα του χριστιανικού μυστικισμού. Σπούδασε στην Ευαγγελική Σχολή Σμύρνης και ως μοναχός υπήρξε εξέχουσα μορφή των «Κολυβάδων», υπέρμαχος της παράδοσης και πολέμαχος της εκκοσμίκευσης της Εκκλησίας. Εκδότης της Φιλοκαλίας, ανθολογίας κειμένων του 4ου έως και του 16ου αιώνα, εκπροσώπων της ορθόδοξης πνευματικότητας, που αναφέρονται στον ασκητισμό, στον ησυχασμό, στην προσευχή και στη θέωση. Η πατερική παράδοση εμπεριέχει τη διαλεκτική σύνθεση της αρχαιοελληνικής φιλοσοφίας και της μυστηριακής πίστης με τη χριστιανική διδασκαλία, της νεοπλατωνικής θεωρίας και θεουργίας με το μοναστικό ησυχασμό και την πνευματικότητα του ελληνισμού με τη σωτηριολογία της Ορθοδοξίας.
Έργα: Φιλοκαλία των ιερών νηπτικών (1782), Συμεών ο Νέος Θεολόγος (1790), Περί της συνεχούς μεταλήψεως των αχράντων του Χριστού Μυστηρίων (1794), Εξομολογητήριον (1794), Νέον Μαρτυρολόγιον (1799), Πηδάλιον της νοητής νηός (1800), Συμβουλευτικόν Εγχειρίδιον (1801), Νέον Εκλόγιον (1803), Χρηστοήθεια (1803), Εορτοδρόμιον (1804), Νέος Συναξαριστής (1819), Αόρατος Πόλεμος (2006).
Βιβλιογραφία: Θεόκλητος Διονυσιάτης, Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης, 1959, Κ.Κ. Παπουλίδης, Περίπτωσις πνευματικής επιδράσεως του Αγίου Όρους εις τον βαλκανικόν χώρον κατά τον 18ον αιώνα, 1969, C. Carnavos, St. Nikodemos the Hagiorite, 1974, G.S. Bebis, St. Nikodemos the Hagiorite, 1989, Ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης και η εποχή του, Συνέδριο, 2009, V. Grumel, Luis Petit, Εγκυκλοπαίδεια Δομή, Βικιπαίδεια.
Εικονογραφία: Χαλκογραφία, Ι. Ζουλιάνος, 1818, Ελληνικό Ινστιτούτο Βενετίας, Φορητή εικόνα, Ιερά Μονή Σίμωνος Πέτρας.
ΚΕΙΜΕΝΑ: ΦΙΛΟΚΑΛΙΑ ΤΩΝ ΙΕΡΩΝ ΝΗΠΤΙΚΩΝ (ΚΑΛΛΙΣΤΟΣ ΚΑΤΑΦΥΓΙΩΤΗΣ, ΠΕΡΙ ΘΕΙΑΣ ΕΝΩΣΕΩΣ)
* * *
Ο Διονύσιος Αρεοπαγίτης μεταφέρει το νεοπλατωνισμό στον χριστιανισμό. Στην Ουράνια Ιεραρχία τοποθετεί τρεις τριαδικές τάξεις. Πρώτη (Θρόνοι, Χερουβίμ, Σεραφίμ), Μέση (Κυριότητες, Δυνάμεις, Εξουσίες), Τελευταία (Αρχές, Αρχάγγελοι, Αγγελοι). Και στην Εκκλησιαστική Ιεραρχία τρεις τάξεις (Ιεράρχες, Ιερείς, Διάκονοι) με αντίστοιχες λειτουργίες (Τελειωτική, Φωτιστική, Καθαρτική), όπως τρία είναι και τα στάδια των ιερατικών τελειώσεων, Κάθαρση (Βάπτισμα), Φωτισμός (Μύρο-Κοινωνία), Τελείωση (Ιεροσύνη). Στο Περί Θείων Ονομάτων τέλος καθορίζει τις τρεις υποστάσεις της ουσίας και τις τρεις κινήσεις της ψυχής (κυκλική, ελικοειδής, ευθεία).
Ο Μάξιμος Ομολογητής στο έργο του Περί Θεολογίας παρουσιάζει τις τρεις όψεις της σωτηρίας, Αρετή (Ανδρεία, Σωφροσύνη), Γνώση (Δικαιοσύνη), Θεολογία (Τελειότητα), που αντιστοιχούν στα τρία πρόσωπα της Γραφής, Ηλία, Μωϋσή, Χριστό. Στη Μυσταγωγία αναλύει την Εκκλησία σε τρεις έννοιες. Ως οικοδόμημα, ως κοινότητα πιστών, ως λειτουργία. Ως εικόνα του ανθρώπου, του κόσμου και της ψυχής.
Στην έκδοση της Φιλοκαλίας των ιερών νηπτικών, ο Νικόδημος Αγιορείτης αναγγέλει ότι, “ἐξ ἀϊδίου προωρίσας κατὰ τὴν θεαρχικὴν αὐτοῦ ἰδέαν ὁ Θεός θεῶσαι τὸν ἄνθρωπον καὶ τούτου περί αὐτού ἀπ’ ἀρχῆς ἐν ἐαυτῷ προηγουμένως θείσας τὸν σκοπὸν ἐν χρόνω καθ’ ὅν ηὐδόκισε τοῦτον δημιουργεῖ”. Κεντρική ιδέα της Φιλοκαλίας είναι η σκέψη ότι αλλάζοντας τον εαυτό του ο καθένας μας μπορεί να αλλάξει τον κόσμο.
Ο Νικήτας Στηθάτος στο έργο του Πρακτικών Κεφαλαίων Τρίτη Εκατοντάς, Περί αγάπης και τελειώσεως βίου, θεωρεί τρεις αναβάσεις, Καθαρτική (Εισαγωγική), Φωτιστική (Μέση), Μυστική (Τελεία).
Οι μοναχοί Κάλλιστος και Ιγνάτιος οι Ξανθόπουλοι περιγράφουν στο έργο τους Μέθοδος και κανών ακριβής, τα τρία εξαίρετα. “Ἡ τῆς ψυχῆς κάθαρσις, ὁ φωτισμός, ἡ τελείωσις”.
Και ο Κάλλιστος Καταφυγιώτης στο έργο του Συλλογιστικών και υψηλοτάτων κεφαλαίων τα σωζώμενα, Περί θείας ενώσεως, και βίου θεωρητικού, γράφει: “Τρισὶ τρόποις ἐπιβαίνει ὁ νοῦς τῇ τοῦ Θεοῦ θεωρίᾳ, αὐτοκινήτως, ἑτεροκινήτως καὶ μεταξὺ τούτων. Καὶ ὁ μὲν αὐτοκίνητος τρόπος ὑπὸ τῆς φύσεως τοῦ νοῦ μόνον τελεῖται, θελήσει τῆ ἐαυτοῦ διὰ φαντασίας χρώμενος, οὗ πέρας ἡ τῆς περὶ Θεὸν θεωρία, ἂ καὶ Ἑλλήνων ἀμηγέπη ἐφαντάσθησαν παῖδες. Ὀ δ’ ἕτερός ἐστιν ὐπερφυὴς θελήσει, καὶ φωτισμῶ μόνου Θεοῦ γιγνόμενος. Ὅθεν καὶ ὑπὸ τὴν θείαν κατοχὴν τότε ὅλως εὐρίσκεται, καὶ εἰς θείας ἀποκαλύψεις ἁρπάζεται, καὶ ἀπορρήτων γεύεται τοῦ Θεοῦ μυστηρίων, καὶ μελλόντων ἐκβάσεις ὁρᾷ. Ὁ δὲ μεταξὺ τουτωνὶ τρόπος, τοῖς δυσὶν ἐν μέρει συνάπτεται. ᾗ μὲν γὰρ θελήσει καὶ φαντασίᾳ ἰδία ἐργάζεται τῷ αὐτοκινήτῳ σύμφωνος δείκνυται, τῷ ἑτεροκινήτῳ δὲ κοινωνεῖ, ἐφ’ ὅσον ὐπὸ τῆς θείας ἑνοῦται πρὸς ἑαυτὸν ἑλλάμψεως, καὶ ἀρρήτως ὁρᾷ τὸν Θεόν ἐπέκεινα τῆς ἑαυτοῦ νοερᾶς ἑνώσεως”.