Ήταν κάπου μέσα στο καλοκαίρι του 1942 όταν ο Ιταλός ανθρωπολόγος, Lidio Cipriani στο ταξίδι του στην Κρήτη, για μελέτη και αποτύπωση των ανθρωπολογικών χαρακτηριστικών του ντόπιου πληθυσμού – στοιχείο που θα χρησιμοποιούσαν οι Ιταλοί φασίστες για λόγους προπαγάνδας – εντόπισε στο Ψυχρό του Λασιθίου μια μικρή «νεράιδα».
Μια νεράιδα που δεν είχε βγει από τα παραμύθια αλλά ήταν ολοζώντανη και έτοιμη να λούσει, με τη βοήθεια της μητέρας της, τα κατάξανθα, σχεδόν μέχρι το γόνατο, μαλλιά της.
Το ξανθό κοριτσάκι από το Ψυχρό του έκανε τόσο εντύπωση που ενώ δεν φωτογράφιζε, κατά την ερευνητική του εργασία παιδιά, για εκείνη έκανε μια εξαίρεση.
Οι φωτογραφίες της μάλιστα συμπεριελήφθησαν στο βιβλίο που εξέδωσε το 1943, στη Φλωρεντία, με τίτλο «Creta e l origine mediterranea della civiltà» (Kρήτη, η μεσογειακή προέλευση του πολιτισμού) με λεζάντα «ένα κατάξανθο κοριτσάκι από το Ψυχρό, Οροπέδιο Λασιθίου, Κεντρο-Ανατολική Κρήτη».
Κάπως έτσι κι αφού χρειάστηκε να περάσουν αρκετές δεκαετίες, χάρη στο ανήσυχο πνεύμα του ιστορικού-ερευνητή Κωστή Μαμαλάκη, μάθαμε πως το νεραϊδοκόριτσο της φωτογραφίας ήταν η Δέσποινα Ζερβάκη.
Το e-storieskritis.blogspot, εντόπισε τη γλυκύτατη 84χρονη, σήμερα κυρία Δέσποινα και κατέγραψε την αφήγηση της για τη συνάντηση που είχε με τον αυστηρό Lidio Cipriani, που μπορεί μεν να βαρύνεται με τη «ρετσινιά» του φασίστα επιστήμονα ωστόσο το έργο που άφησε πίσω του για την Κρήτη, τους ανθρώπους και την καθημερινή ζωή τους, τη δεκαετία του 1940, είναι ιδιαιτέρως σημαντικό.
Όπως μας περιγράφει λοιπόν η κ. Δέσποινα, όταν ο Cipriani πήγε στο χωριό τους, εκείνη ήταν περίπου οκτώ ετών. Η μαμά της τη χτένιζε για να τη λούσει, στη συνέχεια, όταν πέρασε από το σπίτι τους απέξω ο Ιταλός ανθρωπολόγος με τη δασκάλα της περιοχής Δανάη Χαραλαμπάκη.
Μόλις ο Lidio Cipriani είδε το κατάξανθο κοριτσάκι εντυπωσιάστηκε τόσο με την πλούσια ξανθιά κόμη της και τα μπλάβα της μάτια, που χωρίς δεύτερη κουβέντα την πήρε από το χέρι και την έβαλε στον τοίχο, αντίκρυ, για να τη φωτογραφήσει.
«Είχα ωραία μαλλιά σαν το χρυσάφι, που έφθαναν κάτω από τη μέση» μας λέει η κ Δέσποινα και συνεχίζει «όμως είχα και δύο στραβά δόντια σαν του ελέφαντα κι επειδή γελούσα ενώ με φωτογράφιζε και φαίνονταν τα δόντια μου, αυτός νευρίασε». Έφθασε μάλιστα σε σημείο να απειλήσει τον πατέρα της πως αν δεν κάτσει φρόνιμα η μικρή για να τη φωτογραφήσει θα καταλήξει κι εκείνος και η κόρη του στην κομαντατούρ.
Για να καταφέρει να βγάλει τρεις πόζες όπως τις ήθελε, σχεδόν τελείωσε όλο το φιλμ, ωστόσο στο τέλος δεν άντεξε στη γλύκα της μικρή Δέσποινας και, παρά την αυστηρότητα του, πήγε και της χάιδεψε τα μαλλιά.
Τα χρόνια πέρασαν κι εκείνη η εμπειρία της καταναγκαστικής φωτογράφισης ξεχάστηκε μέχρι που ο Κωστής Μαμαλάκης αναγνώρισε στο πρόσωπο του ξανθού κοριτσιού από το Ψυχρό, τη Δέσπονα Ζερβάκη.
Η ίδια σήμερα έχει μεγεθύνει τις φωτογραφίες που της τράβηξε ο Cipriani και με αυτές κοσμεί τον τοίχο του σπιτιού της.
Φωτογραφίες του χθες και του σήμερα της κ Δέσποινας όπως μας τις έστειλε ο εξάδελφος της Μανώλης Ανδρουλάκης
Η κ Δέσποινα ήταν από εκείνα τα κορίτσια που είχε την τύχη μεγαλώνοντας να γίνει μια εντυπωσιακή γυναίκα ωστόσο στην προσωπική της ζωή δε στάθηκε τόσο τυχερή.
Με παράπονο μας απάντησε στο ερώτημα, αν παντρεύτηκε; μια και σκεφτήκαμε πως θα ήταν περιζήτητη νύφη με τέτοια ομορφιά, πως η μάνα εκείνου που αγάπησε δεν τους επέτρεψε να παντρευτούν.
Βλέπετε ενώ η φύση την προίκισε με τόσο όμορφα χαρακτηριστικά ταυτόχρονα της έδωσε κι ένα βαρύ φορτίο να σηκώσει. Επειδή ήταν αδύνατη και είχε μεγάλη ανάπτυξη στην εφηβεία, δημιουργήθηκε πρόβλημα στην πλάτη της και αυτή η δυσμορφία δεν της επέτρεψε να παντρευτεί τον αγαπημένο της.
Η ζωή της είναι από εκείνα τα παραμύθια που δεν είχαν καλό τέλος για την πρωταγωνίστρια νεράιδα… όμως ακόμα και μέσα από τις δυσκολίες της, και μάλιστα χωρίς καν η ίδια να το αντιληφθεί, έγινε η ύπαρξη της μέρος της Ιστορίας του τόπου μας κι ενός εντυπωσιακού λευκώματος με τίτλο «Κρήτη 1942-Οι φωτογραφίες του Lidio Cipriani», το οποίο εκδόθηκε το 2014 στο Ηράκλειο.
[youtube url=”https://www.youtube.com/watch?v=G8IvPEQqjY4″]
Κάποια λόγια για την ανθρωπολογική μελέτη του L. Cipriani
Η αρχική εντύπωση που δίνει η συγκεκριμένη έκδοση είναι η περιγραφή της καθημερινής ζωής των ανθρώπων της κρητικής ενδοχώρας, των συνηθειών τους, των λαϊκών εθίμων καθώς επίσης και τον μόχθο του αγροτικού πληθυσμού.
Σε αντίθεση όμως με τα παραπάνω, ανοίγοντας κάποιος τις πρώτες σελίδες του “λευκώματος”, στην εισαγωγή, κατά την οποία παρουσιάζονται τα βιογραφικά στοιχεία του L. Cipriani, ο αναγνώστης συνειδητοποιεί ότι το συγκεκριμένο φωτογραφικό υλικό που παρουσιάζεται σήμερα σαν λεύκωμα, είναι μερος των στοιχειων της ανθρωπολογικής μελέτης, για την οποία στάλθηκε στην Κρήτη, με την ιδιότητα του Ταγματαρχη της κατοχικής φασιστικής ιταλικής μεραρχίας “Σιενα”. στοχος του ηταν να αποδειξει παση θυσια τη φυλετικη καθαροτητα κ την λιβυκη προελευση των κρητικων για την εξυπηρετηση των ιταλικων βλεψεων στην αφρικη.
Ο L. Cipriani ήταν ένας από τους εκπροσώπους της ανθρωπολογικής σχολής της Φλωρεντίας. Στήριξε το φασιστικό ιταλικό καθεστώς του Μουσολίνι και υιοθέτησε την φυλετική ρατσιστική θεωρία μέσω της επιστήμης του. Η επικύρωση των πολίτικων πεποιθήσεων επιβεβαιώνεται μέσω της υπογραφής του Μανιφέστου της Ράτσας (ή μανιφέστο των ρατσιστών επιστημόνων) το 1938. Στο κείμενο αυτό προβλήθηκε επίμονα η βιολογική διάσταση του ρατσισμού και υποστηρίχθηκε η ύπαρξη μιας και μοναδικής καθαρής ιταλικής ράτσας απορρίπτοντας οτιδήποτε εμπεριέχει το ιταλικό εβραϊκό στοιχείο.
Το επιστημονικό αυτό δόγμα το οποίο ασπάστηκε ο L. Cipriani είναι αυτό που μέσω της χρήσης επιστημονικών τεχνικών και υποθέσεων αναπτύσσει την θεωρία περί ανωτερότητας και κατωτερότητας της φυλής. Μέσα από τις τεχνικές της ανθρωπομετρίας και της κρανιομετρίας, ο επιστημονικός αυτός ρατσισμός προσπαθεί να κατασκευάσει ανθρωπολογικά στερεότυπα που συνάδουν πλήρως με την ναζιστική αντίληψη για την άρια φυλή.
Ο Cipriani μέσω του επιστημονικού του έργου, εξυπηρέτησε πλήρως την ναζιστική λογική (σελ35) για τον νέο κόσμο που οραματίζονταν το καθεστώς.
Την ίδια στιγμή παν -ευρωπαϊκά εκατοντάδες επιστήμονες δολοφονήθηκαν επειδή αρνήθηκαν να υπηρετήσουν το φασιστικό/ναζιστικό καθεστώς, στην έκδοση αυτή γίνεται προσπάθεια να γίνει ένας διαχωρισμός μεταξύ των φασιστικών πολιτικών πεποιθήσεων και επιστημονικού έργου.
Οι φυλετικές και ρατσιστικές θεωρίες που αναπτύχθηκαν απο τα μέσα του 19ου αιώνα ήταν αυτές που έθεσαν τα θεμέλια για μετέπειτα άνοδο των φασιστικών καθεστώτων και αποτέλεσαν ένα από τα βασικά επιχειρήματα για την αναρρίχηση του Χίτλερ και του φασιστικού- ναζιστικού καθεστώτος στην εξουσία. Η βιολογική επιστήμη συνέβαλε αποφασιστικά στην επιστημονική εδραίωση του φυλετισμού. Με βάση την ανωτερότητα και την κατωτερότητα των ανθρώπων μπόρεσε να δικαιολογήσει την οικονομική, και όχι μόνο, εκμετάλλευση των “κατώτερων” λαών από τους ανώτερους. Είναι αυτή η λογική που οδήγησε σε στρατόπεδα συγκέντρωσης και σε φούρνους, εκατομμύρια Εβραίων, ομοφυλόφιλων, ρομά, και τόσων άλλων μειονοτικών ομάδων. Τεχνικές όπως η ευγονική, η αναγκαστική στείρωση, πειράματα και βασανισμοί, γίνανε αποδεκτά μέσω αυτής της επιστήμης.