Άρθρο Αρτ. Τσίτσικα: Εκφράσεις βίας στον φυσικό ή/και διαδικτυακό κόσμο

Της Άρτεμις Κ. Τσίτσικα *

“Η βία είναι η μόνη λύση” Π.Ρ. 15 ετών

“Ο πλανήτης είναι ετοιμοθάνατος. Δεν “βλέπω” το μέλλον – υπάρχει μόνο το σήμερα”

Ρ.Γ. 16 ετών

“Το διαδίκτυο μου προσφέρει θαλπωρή”, Σ.Β. 14 ετών

Οι νέοι μπορεί να εκφραστούν βίαια στο φυσικό ή ψηφιακό κόσμο και υπάρχει σημαντική αυξητική τάση στη χώρα μας, γεγονός που πιθανώς να σχετίζεται με την κοινωνική/οικονομική κρίση των τελευταίων ετών και τις αρνητικές επιπτώσεις της στην οικογενειακή λειτουργικότητα, καθώς και με την υπερέκθεση σε ερεθίσματα ρητορικής μίσους στο διαδίκτυο και το σχετικό έλλειμμα εκπαίδευσης στο σχολείο.

Τα στοιχεία αυξημένων ποσοστών βίαιης συμπεριφοράς προκύπτουν από την έρευνα «Τι συμβαίνει στην εφηβεία» του ΠΜΣ «Στρατηγικές Αναπτυξιακής και Εφηβικής Υγείας» της Ιατρικής Σχολής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών (Ε.Κ.Π.Α.), τα οποία  παρουσιάστηκαν στο 22ο Συνέδριο της Διεθνούς Οργάνωσης για την Υγεία των Εφήβων/15^ο STATE OF THE ART Συνέδριο Εφηβικής Υγείας, 5-7 Οκτωβρίου 2022 στην Αθήνα (διπλασιασμός των ποσοστών εκφοβισμού στον φυσικό και διαδικτυακό κόσμο, έως και σε 50% του εφηβικού πληθυσμού!!).

Είναι γεγονός ότι τα παιδιά και οι έφηβοι δέχονται ποικιλία ερεθισμάτων μέσω της ειδησεογραφίας, των ηλεκτρονικών παιχνιδιών, των κοινωνικών δικτύων και του influencing, τα οποία συχνά δεν είναι κατάλληλα για την ηλικία τους και λόγω επαναληψιμότητας απενοχοποιούνται. Βίαιες συμπεριφορές, λεκτικές επιθέσεις, σεξουαλικές παρεκτροπές και σοκαριστικά γεγονότα αρχικά προκαλούν μεγάλη έκπληξη και τραύμα. Ωστόσο, σταδιακά μπορεί να προκύψει εξοικείωση με τη βία και οι εικόνες αυτές δεν προκαλούν πια εντύπωση. Ως αποτέλεσμα είναι η έκφραση των παιδιών που εκτίθενται σε βία με ανάλογο τρόπο – καλλιεργείται μια “κουλτούρα” βίαιων αντιδράσεων χωρίς επιπτώσεις και αρνητικό πρόσημο, ιδιαίτερα εάν υπάρχει σημαντικό γονεϊκό/κηδεμονικό έλλειμμα. Οι φορητές συσκευές που χρησιμοποιούν τα παιδιά προσφέρουν νέες ελευθερίες, αλλά και κανάλια επικινδυνότητας σχετικά με την έκθεση σε βία.

Το αναπτυξιακό υπόβαθρο της εφηβικής ηλικίας χαρακτηρίζει την συμπεριφορά της ηλικιακής αυτής περιόδου. Συγκεκριμένα η περιοχή του εγκεφάλου που σχετίζεται με την κριτική σκέψη, τη λογική και την λήψη αποφάσεων δεν έχει ακόμη πλήρως αναπτυχθεί, ενώ το κέντρο της παρόρμησης, του συναισθήματος και της αυθόρμητης συμπεριφοράς είναι σε πλήρη ανάπτυξη. Συνεπώς, λόγω της ανωτέρω ιδιαίτερης συνθήκης, αλλά και της διαφορετικής ανταπόκρισης των συστημάτων ανταμοιβής που κατά την φάση αυτή απαιτούν έντονες και βραχυπρόθεσμες αμοιβές για να προκύψει ευφορία, οι νέοι μπορεί να εκφράζονται ακραία, να ρισκάρουν ή να δρουν χωρίς να σκέφτονται. Επίσης, λόγω της ανάγκης τους να αυτονομηθούν και να είναι αποδεκτοί από την ομάδα των συνομηλίκων, θέλουν να εντυπωσιάσουν ή/και να μιμηθούν συμπεριφορές χωρίς να σκέφτονται τις συνέπειες. Αν και νοητικά είναι απόλυτα επαρκείς (η νοημοσύνη τους είναι ανάλογη ή και υψηλότερη ορισμένων ενηλίκων), οι πράξεις τους μπορεί να ενέχουν βία και να εκθέτουν τους ίδιους ή άλλους σε κίνδυνο.

Η επιθετικότητα στο φυσικό κόσμο εκφράζεται με σωματική βία, λεκτική επίθεση, ψυχολογική βία, διάδοση ψεμάτων ή φημών, ρητορική μίσους ή απομόνωση/περιθωριοποίηση. Στην ψηφιακή ζωή η βία αφορά τον εκφοβισμό, τη χρήση προσωπικών δεδομένων και φωτογραφιών χωρίς άδεια και την αποπλάνηση με στόχο την εκμετάλλευση με διάφορους τρόπους (σεξουαλική παρενόχληση/επίθεση). Τα αγόρια συνήθως εμπλέκονται σε πιο άμεσες μορφές βίας, όπως η σωματική και λεκτική βία, ενώ τα κορίτσια χρησιμοποιούν τον αποκλεισμό από την παρέα, τον  στιγματισμό και τη συκοφαντία.

Οι ορισμοί που αναφέρονται στην περιγραφή εκφοβιστικής συμπεριφοράς εστιάζουν στην ανισότητα δύναμης μεταξύ αυτού που εκφοβίζει και του εκφοβιζόμενου, καθώς και την πρόθεση για πρόκληση βλάβης (σωματικής ή/και ψυχολογικής).

Οι ρόλοι σε μια συνθήκη εκφοβισμού είναι :

– αυτός που πραγματοποιεί την βλαπτική δράση

– αυτός που την δέχεται

– αυτός ή αυτοί που γνωρίζουν για το συμβάν (παρατηρητές)

Οι ρόλοι του δράστη και του αποδέκτη της βίας συχνά εναλάσσονται, αποτελώντας τις δύο όψεις του ίδιου νομίσματος. Τονίζεται η ανάγκη και των δύο εμπλεκομένων μερών για υποστήριξη, βοήθεια και κατεύθυνση. Λόγω της ευαλωτότητας και της αποδεδειγμένης ψυχοκοινωνικής δυσλειτουργίας του δράστη, οι όροι “θύτης” ή “θύμα” δεν χρησιμοποιούνται στο παρόν κείμενο. Σημαντικό είναι να δοθεί έμφαση στον ρόλο του παρατηρητή, ο οποίος παίζει τον ρόλο του στην απομόνωση της αρνητικής συμπεριφοράς και την υποστήριξη της θετικής, δίνοντας ενέργεια στον εκφοβιζόμενο σχετικά με την διαχείριση της κατάστασης.

Τα άτομα που εμπλέκονται σε ακραίες μορφές εκφοβισμού είναι ευάλωτα σε πιέσεις μιμητισμού και συχνά χαρακτηρίζονται από :

– χαμηλή αυτοεκτιμηση

– ανασφάλεια

– τραυματικά βιώματα

(π.χ. κακοποιητική συμπεριφορά, παραμέληση ή ενδοοικογενειακή βία)

– δυσκολία αποδοχής απόρριψης

Η επιθετική συμπεριφορά αποτελεί την «κορυφή ενός παγόβουνου» ως πολυπαραγοντικό αποτέλεσμα. Εξαρτάται από την κληρονομική προδιάθεση σε ευαλωτότητα, τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας και το περιβάλλον (οικογενειακό, ευρύτερο κοινωνικό και πολιτισμικό), καθώς και από δεδομένα σχετικά με οικονομικές ή άλλες κρίσεις που προκαλούν περιβαλλοντική αστάθεια. Το πόσο και πώς κάθε παράγοντας από τους προαναφερόμενους συμβάλλει στην διαμόρφωση συνθηκών έκφραση βίας εξατομικεύεται για κάθε έναν από εμάς, δημιουργώντας μοναδικότητα μίγματος.

Οπιαδήποτε διαφορετικότητα (π.χ. σε εμφάνιση, εθνικότητα, σεξουαλικό προσανατολισμό) μπορεί να προκαλέσει συμπεριφορές επίθεσης ή απομόνωσης/περιθεωριοποίησης.

Δέκα (10) σημεία που χρήζουν αξιολόγησης και μπορεί να σημαίνουν εμπλοκή σε συνθήκη βίας είναι :

1. Ανεξήγητες μελανιές ή σημάδια στο σώμα του παιδιού, τα οποία προσπαθεί να καλύψει ή αποφεύγει να μιλήσει γι’ αυτά. Επιστρέφει  με κατεστραμμένα αντικείμενα (ρούχα, τσάντα κ.α.) ή χωρίς χρήματα.
2. Μεταβολές στη συμπεριφορά (π.χ. εκδήλωση επιθετικότητας στο σπίτι – άσχημα λόγια, ανυπακοή, εκνευρισμός) ή εκφοβισμός μελών της οικογένειας.
3. Σταδιακή απόσυρση από τον κοινωνικό περίγυρο. Πολλές ώρες μοναχικότητας και καμμία αναζήτηση φίλων ή ρομαντικών σχέσεων, όπως συνέβαινε στο άμεσο παρελθόν.
4. Μειωμένη προθυμία για να μιλήσει για την ημέρα του και αμυντική στάση όταν ερωτάται γι αυτό.
5. Άλλα σημεία που εάν παρατηρηθούν μπορεί να σημαίνουν εμπλοκή σε συνθήκη εκφοβισμού είναι η έλλειψη ενέργειας,  τα προβλήματα στον ύπνο (αϋπνίες, εφιάλτες),  αλλαγές στις διατροφικές συνήθειες, αλλά και η μη ενασχόληση με την προσωπική υγιεινή/φροντίδα εαυτού (π.χ. αναβάλλει το μπάνιο, δεν προσέχει την εμφάνιση του).
6. Αποφεύγει το σχολείο. Τα πρωϊνά βρίσκει δικαιολογίες για να μην πάει στο μάθημα ενώ συχνά παρατηρείται και αιφνίδια πτώση των επιδόσεων του.
7. Σωματικά συμπτώματα (π.χ. πονοκέφαλος), επιδείνωση της σωματικής υγείας ή/και δυσχέρειες στην έκφραση του λόγου π.χ. τραύλισμα.
8. Σε περίπτωση διαδικτυακού εκφοβισμού, εκτός από τις παραπάνω εκδηλώσεις, μπορεί να παρατηρηθούν: διακοπή χρήσης ηλεκτρονικού υπολογιστή, νευρικότητα ή αναστάτωση όταν εμφανίζεται στην οθόνη μήνυμα από Instant Messaging, ηλεκτρονικό ταχυδρομείο (email) ή γραπτό μήνυμα (SMS) στο κινητό, άρνηση ή δυσκολία στη σχολική φοίτηση ή την έξοδο εκτός σπιτιού, θυμός ή θλίψη μετά από σύνδεση στο διαδίκτυο, αποφυγή συζητήσεων γύρω από το τι κάνει ενώ περιηγείται στο διαδίκτυο.
9. Το παιδί που εκφοβίζει τείνει συχνά να είναι επιθετικό και στο οικογενειακό και σχολικό περιβάλλον. Πιθανόν να εμπλέκεται σε βανδαλισμούς στο σχολείο και να αναπτύξει συμπεριφορές υψηλού κινδύνου (πχ. κάπνισμα,, αλκοόλ).
10. Τα παιδιά παρατηρητές εκδηλώνουν και αυτά άγχος, μπορεί να απουσιάζουν συχνά από το σχολείο και να είναι μελαγχολικά.

Η πρώϊμη ανίχνευση της δυσλειτουργικής κατάστασης από κηδεμόνες, εκπαιδευτικούς ή/και φίλους-συνομηλίκους  οδηγεί σε πρώϊμη παρέμβαση και βέλτιστα αποτελέσματα.

Σχετικά με την πρόληψη, βασική είναι η παιδεία γύρω από θέματα όπως τα δικαιώματα του ατόμου, ο σεβασμός της διαφορετικότητας, οι ηθικές αξίες και η διαχείριση δυσκολιών, καθώς και η ενημέρωση σχετικά με τηλεφωνικές γραμμές υποστήριξης και δομές που μπορούν να προσφέρουν σε κλινικό επίπεδο. Ο ρόλος του σχολείου είναι πολύ σημαντικός και ενθαρρύνεται η συνεχιζόμενη εκπαίδευση των εκπαιδευτικών (train the trainer) σε προγράμματα κοινωνικής συνειαθηματικής ενδυνάμωσης και δεξιοτήτων ζωής, καθώς και η σύνδεση της κοινότητας του σχολείου με δομές ολιστικής προσέγγισης της υγείας.

Οι παρεμβάσεις σχετικά με τα ζητήματα που αντιμετωπίζουν οι εμπλεκόμενοι σε επεισόδια βίας, είναι εξαιρετικά σημαντικές και στοχεύουν στον περιορισμό των επιπτώσεων – βραχυπρόθεσμων και μακροπρόθεσμων. Κρίνονται πάντα σκόπιμες οι ατομικές θεραπείες, αλλά και η οικογενειακή συμβουλευτική και καθοδήγηση. Η παιδεία σε θέματα διαχείρισης δυσκολιών, ενίσχυσης αυτοεκτίμησης, καλλιέργειας σχέσεων και ρεαλιστικών προσδοκιών από αυτές μπορούν να πλαισιώσουν κάθε προσπάθεια.

Σε Ευρωπαϊκό επίπεδο, γίνονται σημαντικές προσπάθειες πρόληψης του εκφοβισμού, μέσα από τις οποίες οι νέοι ενδυναμώνονται και αποκτούν τις απαραίτητες κοινωνικό-συναισθηματικές και τεχνικές δεξιότητες ώστε να προλαμβάνουν και να διαχειρίζονται ανάλογα περιστατικά (Ευρωπαϊκά  προγράμματα ENABLE και SELMA www.youth-life.gr ).

Οδηγός για γονείς σχετικά με τον διαδικτυακό εκφοβισμό :

Διαβεβαιώστε το παιδί ότι θα το υποστηρίξετε σε οποιαδήποτε περίπτωση απειλής, και μαζί θα διαχειριστείτε την κατάσταση. Σημαντικό είναι  να ενδυναμώνονται τα παιδιά και να εμπλέκονται ενεργά στην επίλυση των θεμάτων που προκύπτουν. Για τη δική σας ενημέρωση και υποστήριξη, μπορείτε να κάνετε χρήση του ενημερωτικού υλικού για γονείς ENABLE www.youth-life.gr Είναι πολύ σημαντικό να ενημερώσετε το παιδί σε περίπτωση λήψης απειλητικών ή προσβλητικών μηνυμάτων να τα αποθηκεύσει και όχι να τα διαγράψει – να κρατήσει δηλαδή όλα τα αποδεικτικά στοιχεία. Σε περιπτώσεις που τα μηνύματα επαναλαμβάνονται και προέρχονται από άγνωστο αποστολέα, μπορείτε να ζητήσετε βοήθεια από τη Δίωξη Ηλεκτρονικού Εγκλήματος.

Σε επίπεδο πρόληψης του διαδικτυακού εκφοβισμού και προαγωγής της ορθής χρήσης του διαδικτύου, θυμηθείτε ότι η έρευνα υποδεικνύει  την υποστηρικτική ανοικτή επικοινωνία γονέων-παιδιού και την επίγνωση των διαδικτυακών συνηθειών με θετική εμπλοκή και διάδραση.

Προτάσεις για γονείς :

• Τονίστε στο παιδί ότι οι κανόνες επικοινωνίας της καθημερινής μας ζωής (offline) ισχύουν και για την επικοινωνία μέσω διαδικτύου.
• Εξηγήστε στο παιδί ότι η διαδικτυακή παρενόχληση προκαλεί συναισθηματικό πόνο και συχνά πυροδοτεί βίαιες αντιδράσεις. Είναι σημαντικό να σέβεται και να μην προσβάλει τους άλλους.
• Τα αυστηρά και μη-διαπραγματεύσιμα όρια οδηγούν σε αντίδραση και περιορισμό της επικοινωνίας.
• Συναποφασίστε με τα παιδιά τους κανόνες χρήσης. Η αποτελεσματική επικοινωνία σας αποτελεί προστατευτικό παράγοντα κατά των αρνητικών επιπτώσεων του εκφοβισμού. Συχνά παιδιά που έχουν δεχτεί εκφοβισμό φοβούνται να μιλήσουν ακόμα και στους γονείς/κηδεμόνες τους, νομίζοντας πως θα υποστούν κυρώσεις, περιορισμό ή τιμωρίες.

Πώς μπορώ να καταλάβω εάν το παιδί μου μπορεί να εμπλέκεται σε εκφοβισμό στο διαδίκτυο ;

Στον οδηγό για γονείς του Ευρωπαϊκού Προγράμματος Enable (www.youth-life.gr ), δίνονται οδηγίες για την αναζήτηση σημείων που μπορεί να σημαίνουν εμπλοκή του παιδιού σε κατάσταση εκφοβισμού στο διαδίκτυο :

• Μεταβολές στη συμπεριφορά, όπως εκδήλωση επιθετικότητας στο σπίτι ή αλλαγές στις διατροφικές συνήθειες
• Έλλειψη ενέργειας
• Προβλήματα ύπνου
• Ξαφνική πτώση των επιδόσεων στο σχολείο
• Μειωμένη προθυμία να μιλήσει για την ημέρα του και τάση να γίνεται αμυντικό όταν το ρωτάτε
• Λιγότερες συζητήσεις για τους φίλους και πιο αραιές συναντήσεις μαζί τους
• Διακοπή χρήσης του ηλεκτρονικού υπολογιστή
• Φαίνεται νευρικό ή αναστατωμένο όταν εμφανίζεται στην οθόνη ένα μήνυμα από Instant Messaging, ηλεκτρονικό ταχυδρομείο (email) ή ένα γραπτό μήνυμα (SMS) στο κινητό
• Αρνείται ή δυσκολεύεται να πάει σχολείο ή να βγει εκτός σπιτιού γενικότερα
• Φαίνεται θυμωμένο, θλιμμένο ή απογοητευμένο μετά τη σύνδεση στο διαδίκτυο (internet)
• Αποφεύγει συζητήσεις γύρω από το τι κάνει ενώ περιηγείται στο διαδίκτυο (internet),
• Χρησιμοποιεί πολλαπλούς λογαριασμούς χρήστη ή χρησιμοποιεί ένα λογαριασμό που δεν είναι δικός του, αποφεύγοντας με αυτόν τον τρόπο να γίνει γνωστή η ταυτότητα του όταν στέλνει email ή σχόλια σε κάποιον τρίτο,

Προτάσεις για γονείς :

• Ακούστε το παιδί προσεκτικά και μη-επικριτικά, χωρίς βιασύνη, και προσπαθώντας να μην αντιδράσετε βιαστικά, με στόχο την καλύτερη επίγνωση του περιστατικού και των συνθηκών που συνδέονται με αυτό (συσκευή, δράστες, χρόνος, επανάληψη)
• Προσφέρετε υποστήριξη στο παιδί χωρίς όρους και δημιουργείστε περιβάλλον ασφάλειας
• Μην διακόπτετε την πρόσβασή του στο διαδίκτυο (internet) ή/και στο κινητό
• Επικοινωνείστε με καθηγητές και το σύλλογο γονέων και κηδεμόνων, ώστε να μάθετε εάν και άλλα παιδιά υπήρξαν θύματα, οπότε να αυξήσετε την ευαισθητοποίηση. Εάν το παιδί σας υπήρξε αποδέκτης προσωπικών απειλητικών, υποτιμητικών ή προσβλητικών σχολίων ή έχει γίνει στόχος πίεσης με σκοπό την εκμετάλλευση από τρίτους, επικοινωνήστε και κάνετε αναφορά στη Δίωξη Ηλεκτρονικού Εγκλήματος
• Εμπλέξτε το παιδί στην αναφορά και την όλη διαδικασία επίλυσης του προβλήματος, στο βαθμό που αρμόζει για την ηλικία του. Πολλοί γονείς θέλοντας να προστατεύσουν το παιδί τους δεν το εμπλέκουν και του στερούν μια ευκαιρία να εκπαιδευτεί στην επίλυση προβλημάτων και να ενδυναμωθεί
• Εάν αντιληφθείτε την ύπαρξη ιστοσελίδων με προσβλητικό για εσάς ή τα παιδιά σας περιεχόμενο (π.χ κοινωνικά ρατσιστικό, εικόνες παιδικής κακοποίησης ή εκμετάλλευσης) ή ανάρμοστο περιεχόμενο για το οποίο δεν υπάρχει προειδοποίηση (π.χ σεξουαλικό περιεχόμενο σε ιστότοπο που δεν φέρεται ως χώρος ενηλίκων) κάνετε την ανάλογη αναφορά/καταγγελία.

Δύο συχνές ερωτήσεις από τους γονείς :

Τι πρέπει να κάνουμε για να αναπτύξουμε μια υγιή σχέση με τα παιδιά ;

«Μόνο επανεκπαιδεύοντας τον εαυτό μας μπορούμε να διαπαιδαγωγήσουμε» αναφέρει η κορυφαία ψυχαναλύτρια Martha Harris (1919-1987), τονίζοντας την ανάγκη να επαναξιολογούμε στάσεις και να μην επαναπαυόμαστε, ώστε να γινόμαστε καλύτεροι-η καλύτερη εκδοχή μας – για τους νέους. Το μοντέλο που τους παρέχουμε, και κυρίως ο σεβασμός στην ανθρώπινη αξία και η προσφορά σε όσους έχουν ανάγκη αποτελούν φωτεινό πόλο. Κυρίως  χρειάζεται να είμαστε παρόντες, να είμαστε καλοί ακροατές και ενεργοί στη ζωή τους, να αλληλεπιδρούμε, να επικοινωνούμε και να αποτελέσουμε το εφαλτήριό τους για έναν καλύτερο κόσμο.

Επουλώνονται οι πληγές στα παιδιά;

Για κάποιο χρονικό διάστημα, ανάλογα με το μέγεθος και το βάθος της πληγής, μπορεί να  είναi δύσκολη η εμπιστοσύνη στους άλλους και το όποιο κοινωνικό άνοιγμα. Είναι σημαντικό να βρισκόμαστε κοντά στον “πυρήνα” μας – να υποστηρίζουμε αυτό που πραγματικά είμαστε, ανεξάρτητα από το τι συμβαίνει στο περιβάλλον μας. Οποιαδήποτε παρενόχληση είναι μια επίπονη και τραυματική εμπειρία με σοβαρές επιπτώσεις στην ψυχοσυναισθηματική/ή και σωματική υγεία του ατόμου που τη βιώνει. Η ανθρώπινη ανθεκτικότητα όμως μας επιτρέπει να ανακάμπτουμε και να γινόμαστε πιο δυνατοί. Εάν εντοπίσουμε και φροντίσουμε τις πληγές μας με υπομονή και προσοχή, μπορεί τα σημάδια να φύγουν.  Ακόμα κι αν μείνουν όμως, δε θα είναι επώδυνα πλέον.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Athanasiou K, Melegkovits E, Andrie EK, Magoulas C, Tzavara CK, Richardson C, Greydanus D, Tsolia M, Tsitsika AK. Cross-national aspects of cyberbullying victimization among 14-17-year-old adolescents across seven European countries. BMC Public Health. 2018 Jul 10;18(1):800.
2. Oxford English Living Dictionaries, 2018. Article 19, Hate speech explained- A toolkit, Free Word Centre, Edition 2015 , London
3. Equality Act of 2010 of the Equality and Human Rights Commission of Great Britain Free Word Centre, Article 19, Hate speech explained- A toolkit, Edition 2015 , London
4. Tsitsika AK, Barlou E, Andrie E, Dimitropoulou C, Tzavela EC, Janikian M, Tsolia M.

Bullying behaviors in children and adolescents: “an ongoing story”.  Front Public Health. 2014 Feb 10;2:7.

5. United Nations International Children’s Emergency Fund (UNICEF) (2019). More Than a Third of Young People in 30 Countries Report Being a Victim of Online Bullying: U-Report Highlights Prevalence of Cyberbullying and Its Impact on Young People.
6. Stefan Johansson, Eva Myrberg, Anna Toropova. School bullying: Prevalence and variation in and between school systems in TIMSS 2015, Studies in Educational Evaluation,Volume 74, 2022
7. https://www.educationcorner.com/bullying-facts-statistics-and-prevention.html
8. Giorgos Assimogiorgos,Alexandros Gryparis,Alexandros Gryparis,Eleni Panagouli,
9. Artemis Tsitsika. Dysfunctional Internet Use by Adolescents in an Urban Environment:Α Case-Control Study, DAH Journal, 2021
10. António R, Guerra R, Moleiro C. Cyberbullying during COVID-19 lockdowns: prevalence, predictors, and outcomes for youth. Curr Psychol. 2023 Feb 18:1-17..
11. Markogiannaki M, Biniari L, Panagouli E, Thomaidis L, Sergentanis TN, Bacopoulou F, Babalis T, Psaltopoulou T, Tsolia M, Martens H, Tsitsika A. Adolescent Perspectives About Online Hate Speech: Qualitative Analysis in the SELMA Project. Acta Med Acad. 2021 Aug;50(2):264-276.
12. Ran H, Yang Q, Fang D, Che Y, Chen L, Liang X, Sun H, Peng J, Wang S, Xiao Y. Social indicators with serious injury and school bullying victimization in vulnerable adolescents aged 12-15 years: Data from the Global School-Based Student Survey. J Affect Disord. 2023 Mar 1;324:469-476.
13. Beatbullying (2014). Europe needs to develop a common strategy against bullying: key message of the 1st Conference of the European Anti-bullying Network.
    http://www.antibullying.eu/article/466/europe-needs-develop-common-
    strategy-against-bullying-key-message-1st-conference
14. Cavallo ND, Maggi G, Ferraiuolo F, Sorrentino A, Perrotta S, Carotenuto M, Santangelo G, Santoro C. Neuropsychiatric Manifestations, Reduced Self-Esteem and Poor Quality of Life in Children and Adolescents with Neurofibromatosis Type 1 (NF1): The Impact of Symptom Visibility and Bullying Behavior. Children (Basel). 2023
15. Bernard RFL, Norbury CF. Factors Associated With Symptoms of Anxiety and Depression in Children Who Stutter. Lang Speech Hear Serv Sch. 2023)
16. Cheng S, Kaminga AC, Liu Q, Wu F, Wang Z, Wang X, Liu X. Association between weight status and bullying experiences among children and adolescents in schools: An updated meta-analysis. Child Abuse Negl. 2022
17. Day S, Bussey K, Trompeter N, Mitchison D. The Impact of Teasing and Bullying Victimization on Disordered Eating and Body Image Disturbance Among Adolescents: A Systematic Review. Trauma Violence Abuse. 2022
18. Maïano C, Normand CL, Salvas MC, Moullec G, Aimé A. Prevalence of School Bullying Among Youth with Autism Spectrum Disorders: A Systematic Review and Meta-Analysis. Autism Res. 2016 Jun;9(6):601-15. doi: 10.1002/aur.1568. Epub 2015 Oct 9. PMID: 26451871.)
19. Potard C, Combes C, Kubiszewski V, Pochon R, Henry A, Roy A. Adolescent School Bullying and Life Skills: A Systematic Review of the Recent Literature. Violence Vict. 2021
20. Martínez J, Rodríguez-Hidalgo AJ, Zych I. Bullying and Cyberbullying in Adolescents from Disadvantaged Areas: Validation of Questionnaires; Prevalence Rates; and Relationship to Self-Esteem, Empathy and Social Skills. Int J Environ Res Public Health. 2020

* Αναπλ. Καθηγήτρια Παιδιατρικής-Εφηβικής Ιατρικής, Ε.Κ.Π.Α.

Επιστ. Υπεύθυνος Μονάδας Εφηβικής Υγείας (Μ.Ε.Υ.)

Β΄ Παιδιατρική Ε.Κ.Π.Α.- Νοσοκομείο Παίδων “Π. & Α. Κυριακού”

Διευθύντρια ΠΜΣ «Στρ. Αναπτυξιακής και Εφηβικής Υγείας»

Πρόεδρος Ελληνικής Εταιρείας Εφηβικής Ιατρικής (ΕΕΕΙ)/UNESCO LoI