Ο κορωνοϊός θέτει σε κίνδυνο ένα από τα μεγαλύτερα επιτεύγματα των τελευταίων δεκαετιών: τη θεαματική μείωση της παγκόσμιας ακραίας φτώχειας. Η πρωτοφανής εμπειρία της πανδημίας, όμως, φέρνει μια μεγάλη αντιστροφή.
Ο αριθμός των φτωχών, που έπεφτε σταθερά επί δεκαετίες, τώρα ξαφνικά ανεβαίνει απότομα. Από το 1990 μέχρι πέρυσι ο αριθμός όσων διαβιούν σε ακραία φτώχεια, δηλαδή με λιγότερα από 1,90 δολάρια την ημέρα, μειώθηκε από 2 δισεκατομμύρια ανθρώπους, ή το 36% του παγκόσμιου πληθυσμού, σε 630 εκατ., μόλις το 8%. Τώρα, πρώτη φορά από το 1998, ο αριθμός αυξάνεται με γοργούς ρυθμούς.
Τα βασικά ερωτήματα είναι:
● Πόσα εκατομμύρια άνθρωποι θα ξανακυλήσουν πίσω στη φτώχεια;
● Πρόκειται να ξεφύγουν όταν τελειώσει η πανδημία ή οι συνέπειες θα είναι μόνιμες;
Η Παγκόσμια Τράπεζα υπολογίζει ότι τα εθνικά οικονομικά «κλειδώματα» και η παγκόσμια οικονομική κατάρρευση θα οδηγήσουν τουλάχιστον 49 εκατομμύρια ανθρώπους σε ακραία φτώχεια εξανεμίζοντας όλη την πρόοδο που υπήρξε από το 2017. Αυτό, δυστυχώς, δείχνει μάλλον αισιόδοξο. Η συγκεκριμένη εκτίμηση βασίστηκε σε στοιχεία του Απριλίου.
Πιο πρόσφατες εκτιμήσεις είναι πιο δυσοίωνες. Στις 17 Μαΐου η Goldman Sachs υπολόγισε ότι η οικονομία της Ινδίας συρρικνώνεται κατά 5% σε ετήσια βάση.
Το King’s College του Λονδίνου εκτιμά ότι, αν το παγκόσμιο κατά κεφαλήν εισόδημα πέσει κατά 20%, το οποίο ίσως να συμβεί για αρκετούς μήνες τουλάχιστον, ο αριθμός των πολύ φτωχών θα αυξηθεί κατά 420 εκατομμύρια, όσο δηλαδή ολόκληρος ο πληθυσμός της Λατινικής Αμερικής. Αυτό θα έσβηνε τα οφέλη μιας δεκαετίας στη μάχη κατά της φτώχειας.
Οι «μηχανισμοί επιβίωσης»
Σε κανονικούς καιρούς οι άνθρωποι στις φτωχές χώρες έχουν διάφορους τρόπους να αντιμετωπίζουν τα σοκ. Για παράδειγμα, αν ένα μέλος της οικογένειας αρρωστήσει, οι υπόλοιποι μπορούν να δουλεύουν περισσότερο για να αναπληρώσουν το χαμένο εισόδημα. Αν ολόκληρο χωριό πέσει στην ανέχεια λόγω μιας κακής σοδειάς μπορούν να ζητήσουν από κάποιο συγγενή που δουλεύει σε μια ξένη χώρα να στείλει χρήματα.
Όλοι αυτοί οι «μηχανισμοί επιβίωσης» στηρίζονται στο ότι η συμφορά δεν χτυπάει παντού ταυτόχρονα. Όμως, ο κορωνοϊός έκανε αυτό ακριβώς. Η συγκεκριμένη κρίση χτύπησε παντού την ίδια στιγμή. Οι πιο αδύναμοι, ειδικά στις φτωχότερες χώρες, δεν μπορούν να βρουν στήριξη από συγγενείς και φίλους, αφού, όπου κι αν βρίσκονται στον κόσμο, όλοι βιώνουν ένα μαζικό και ταυτόχρονο οικονομικό σοκ.
Πολλές φτωχές χώρες, στην προσπάθεια να ανακόψουν την εξάπλωση της πανδημίας, αντέγραψαν το είδος της καραντίνας που επέβαλαν οι ανεπτυγμένες χώρες. Αλλά οι συνθήκες είναι πολύ διαφορετικές.
Οι εύποροι είναι πολύ πιο πιθανό να έχουν δουλειές που μπορούν να γίνουν και από το σπίτι. Και οι εργαζόμενοι στις πλούσιες χώρες που δεν μπορούν να εργαστούν από την οικία τους, όπως ξενοδοχοϋπάλληλοι ή σερβιτόροι, έλαβαν κρατική στήριξη. Δεν είναι, όμως, όλες οι χώρες που επλήγησαν από τον ιό σε θέση να στηρίξουν τις ευάλωτες κοινωνικές ομάδες.
Όταν η Ινδία επέβαλε ένα δραματικό και αυστηρό «κλείδωμα» στις 24 Μαρτίου, οι 140 εκατομμύρια άνθρωποι που έχασαν τις δουλειές τους βρέθηκαν ξαφνικά στο κενό, δίχως καμία βοήθεια. Παρόμοιες ιστορίες έρχονται και από φτωχές χώρες της Αφρικής. Πάνω από το 80% των κατοίκων της Κένυας και της Σενεγάλης δήλωσαν ολοκληρωτική απώλεια εισοδήματος στις αρχές Απριλίου.
Λιγότερα έσοδα, λιγότερο φαγητό
Στις μεσαίου εισοδήματος χώρες τα «κλειδώματα» ήταν επίσης βασανιστικά. Στην Κολομβία ξέσπασαν διαδηλώσεις σε εργατικές γειτονιές. Στην Αλταβίστα, γειτονιά της πρωτεύουσας του Σαλβαδόρ, ο κόσμος κρεμούσε λευκές σημαίες στα παράθυρα ως σημάδι ότι ξέμειναν από τρόφιμα.
Λιγότερα έσοδα σημαίνουν λιγότερο φαγητό. Το World Food Programme προβλέπει διπλασιασμό της ακραίας πείνας ώς τα τέλη του 2020. Ο επικεφαλής του προγράμματος Ντέιβιντ Μπίζλεϊ ανησυχεί ότι ο κόσμος ίσως βρεθεί αντιμέτωπος με «πολλαπλούς λιμούς βιβλικών διαστάσεων» μέσα σε λίγους μήνες.
Τα συστήματα υγείας, εξάλλου, διαταράχθηκαν όχι μόνο από τον κορωνοϊό, αλλά και από τις δυσκολίες που συνεπάγονται τα ίδια τα «κλειδώματα», με αποτέλεσμα ο κόσμος να δυσκολεύεται περαιτέρω να λάβει περίθαλψη για άλλες ασθένειες.
Το πανεπιστήμιο Johns Hopkins υπολογίζει ότι σε 118 φτωχές και μεσαίου εισοδήματος χώρες η δυσλειτουργία στα συστήματα υγείας και η πείνα θα μπορούσαν να σκοτώσουν 1,2 εκατομμύρια περισσότερα παιδιά και 57.000 μητέρες σε διάστημα 6 μηνών.
Η Stop TB Partnership, διεθνής ερευνητική ομάδα κατά της φυματίωσης, εκτιμά ότι μόνο στην Ινδία τα προβλήματα – καθυστερήσεις στη διάγνωση και ιατρική περίθαλψη λόγω της τρίμηνης καραντίνας, συνοδευόμενα από μια δεκάμηνη περίοδο ανάκαμψης, μπορούν να προκαλέσουν 500.000 επιπλέον θανάτους από φυματίωση.
Σε κάποιες χώρες οι καραντίνες συνεπάγονται περιορισμούς που δυνητικά θα μπορούσαν να κοστίσουν περισσότερες ζωές από όσες μπορούν να σώσουν. Η London School of Hygiene and Tropical Medicine θεωρεί ότι, αν οι περιορισμοί εμποδίσουν τους εμβολιασμούς, στην Αφρική θα πεθάνουν 140 άνθρωποι για κάθε έναν θάνατο από κορωνοϊό που θα έχει αποφευχθεί.
Στο Μαλάουι η Εθνική Επιτροπή Σχεδιασμού έκανε μια ανάλυση κόστους – οφέλους των περιορισμών που έχει επιβάλει η χώρα, οι οποίοι περιλαμβάνουν κλείσιμο σχολείων, απαγόρευση ταξιδιών και διακοπή των προγραμμάτων παροχής ιατρικής βοήθειας. Συμπέραναν ότι η καραντίνα, εφόσον διατηρηθεί για εννέα μήνες, θα αποτρέψει 12.000 θανάτους από τον κορωνοϊό.
Όμως, υπάρχει ο κίνδυνος να κάνει περισσότερους ανθρώπους να πεινάσουν και να καταστούν ευάλωτοι σε φυματίωση και ελονοσία. Σε αυτή την περίπτωση ο καθαρός αριθμός των θανάτων που θα έχουν αποτραπεί θα είναι, λένε, ο μισός.
Η καραντίνα θα καταστήσει επίσης το Μαλάουι φτωχότερο κατά 12 δισ. δολάρια, αφού ο κόσμος δεν θα μπορεί να δουλεύει και η εκπαίδευση των παιδιών διακόπτεται, άρα καταδικάζονται να κερδίζουν λιγότερα στο μέλλον. Αυτό ισούται με το ΑΕΠ δύο ετών. Τέτοιοι υπολογισμοί, βέβαια, υπόκεινται σε μεγάλο περιθώριο σφάλματος. Γενικά, όμως, πολλοί ειδικοί θεωρούν ότι οι καραντίνες που εφαρμόζουν τα ανεπτυγμένα κράτη είναι μη βιώσιμες σε πολλές φτωχές χώρες.
«Κραχ» στην αλυσίδα εφοδιασμού
Οι άνθρωποι που δεν διαθέτουν αποταμιεύσεις ή ένα λειτουργικό δίχτυ ασφαλείας δεν μπορούν απλώς να σταματήσουν να δουλεύουν. Στο Ουζμπεκιστάν ο αριθμός των νοικοκυριών που έχουν τουλάχιστον έναν εργαζόμενο έπεσε πάνω από 40%.
Όσο, εξάλλου, μειώνεται ο αριθμός των βιοποριστών, τόσο εκτοξεύονται οι τιμές των τροφίμων. Στην Ινδία η τιμή της πατάτας ανέβηκε πάνω από 15%. Στην Ουγκάντα οι τιμές των περισσότερων τροφίμων αυξήθηκαν κατά τουλάχιστον 15% από τα μέσα Μαρτίου.
Μπορεί η παγκόσμια αλυσίδα εφοδιασμού τροφίμων να αντέχει, αλλά οι δυσλειτουργίες σε τοπικό επίπεδο είναι σοβαρές.
Στην Ινδία λαχανικά έμειναν στα χωράφια να σαπίσουν επειδή δεν μπορούσαν να μεταφερθούν στις αγορές. Το ίδιο και στις Φιλιππίνες. Η ανατολική Αφρική, εκτός από την πανδημία, φέτος μαστίζεται και από τρισεκατομμύρια ακρίδες που καταβροχθίζουν τις σοδειές.
Όσοι ήταν ήδη σε θλιβερή κατάσταση βυθίζονται στην απελπισία. Στην Ουγκάντα οι μερίδες τροφής για τους πρόσφυγες μειώθηκαν κατά 30%. Στο Μπανγκλαντές πάνω από το 70% των προσφύγων Ροχίνγκια λένε ότι τώρα δεν μπορούν πια να αγοράζουν τροφή. Η μεγαλύτερη συγκέντρωση δεινών θα είναι στις μεγαλουπόλεις των φτωχών χωρών, όπως η Καλκούτα και η Κινσάσα, εκτιμά η Παγκόσμια Τράπεζα.
Ακόμα και πριν από την πανδημία, περίπου 130 εκατομμύρια κάτοικοι των πόλεων φτωχών κρατών βρίσκονταν σε κατάσταση ακραίας φτώχειας. Πολλοί από αυτούς κατάφερναν οριακά να κρατάνε το κεφάλι πάνω από το νερό με το να κάνουν μικροδουλειές του ποδαριού. Στην Ινδία το 84% των αυτοαπασχολούμενων στα αστικά κέντρα έχασαν τη δουλειά τους.
Έχοντας ελάχιστες άλλες επιλογές, πολλοί από τους πρόσφατα άπορους αναγκάζονται να κάνουν πράγματα που θα τους δυσκολέψουν να ξεφύγουν από τη φτώχεια ακόμα και όταν η οικονομία ανακάμψει: τρώνε λιγότερο, πουλάνε ό,τι παραγωγικά περιουσιακά στοιχεία έχουν (γη, ζώα κ.λπ.) και σταματάνε τα παιδιά από το σχολείο.
Η διακοπή της εκπαίδευσης των παιδιών έχει τρομερές μακροχρόνιες συνέπειες. Μελέτη της Παγκόσμιας Τράπεζας υπολόγισε ότι, αν τα σχολεία παραμένουν κλειστά για μόλις τέσσερις μήνες, η μείωση στις ισόβιες αποδοχές των σημερινών μαθητών θα είναι σημαντική.
Η βοήθεια των κυβερνήσεων
Λόγω της πανδημίας, 181 χώρες ανακοίνωσαν επιπλέον μέτρα βοήθειας για την προστασία των φτωχών και το 60% από αυτά περιλαμβάνουν μετρητά ή παροχή τροφίμων. Όμως, η πλειονότητα αυτών των προγραμμάτων πρόνοιας εφαρμόζεται στις πλούσιες χώρες. Στις φτωχότερες οι επιπλέον κοινωνικές δαπάνες που έχουν ανακοινωθεί ανέρχονται σε μόλις ένα δολάριο ανά άτομο. Συνολικά, όχι ανά ημέρα!
Τα ήδη υπάρχοντα οικονομικά δίκτυα ασφαλείας των φτωχών κρατών έχουν σχεδιαστεί κυρίως για τους πληθυσμούς σε αγροτικές περιοχές, επειδή αυτοί ήταν οι φτωχότεροι. Όμως σήμερα πολλοί από τους φτωχούς βρίσκονται στις πόλεις. Τα συστήματα πρέπει να προσαρμοστούν και πολλά πάσχουν από κακή διαχείριση και διαφθορά.
Στην Ουγκάντα ο ίδιος ο κυβερνητικός εκπρόσωπος περιέγραψε τις προσπάθειες της κυβέρνησής του για παροχή βοήθειας σε όσους έχουν ανάγκη ως «ελλιπείς κι ανοργάνωτες». Η Αίγυπτος έχει καταφέρει να φθάσουν οι πληρωμές μόνο σε 2 εκατομμύρια από 100 εκατομμύρια κατοίκους.
Να βάλουν το χέρι στην τσέπη
Το μεγαλύτερο πρόβλημα, πάντως, είναι ότι οι φτωχότερες χώρες δεν έχουν αρκετά χρήματα. Και φτωχαίνουν περισσότερο. Η Παγκόσμια Τράπεζα λέει ότι τα έσοδα των αφρικανικών κρατών θα πέσουν μεταξύ 12% και 16% φέτος. Ήδη φτωχές χώρες μπορεί να μειώσουν τις δαπάνες στην εκπαίδευση.
Όλα αυτά κάνουν τα πιο αδύναμα κράτη να εξετάζουν αν πρέπει να χαλαρώσουν τους περιορισμούς για οικονομικούς λόγους.
● Η Νιγηρία, η χώρα με τους περισσότερους ανθρώπους σε ακραία φτώχεια στον κόσμο, ήδη χαλάρωσε την καραντίνα στις μεγάλες πόλεις παρά το γεγονός ότι τα κρούσματα αυξάνονται.
● Μπαγκλαντές και Πακιστάν επίσης χαλάρωσαν τα μέτρα.
● Η Ινδία θα «ξανανοίξει» μέσα στον Ιούνιο.
Αυτό ενέχει ρίσκα. Στην Γκάνα, μια από τις πρώτες χώρες που απέσυρε περιορισμούς, μόνο σε ένα εργοστάσιο μολύνθηκαν πρόσφατα 533 εργάτες.
Το σίγουρο είναι ότι οι φτωχές χώρες θα χρειαστούν βοήθεια από τις ανεπτυγμένες. Σύμφωνα με το Ινστιτούτο Brookings, οι πλούσιες χώρες ξόδεψαν το – αστρονομικό – ποσό των 8 τρισ. δολαρίων για να στηρίξουν τους πολίτες τους. Είναι προς το συμφέρον τους, εκτιμά το Brookings, να βοηθήσουν τις αδύναμες χώρες στην αντιμετώπιση της πανδημίας. Αλλιώς θα μετατραπούν σε μια μόνιμη «δεξαμενή» διασποράς του κορωνοϊού.
Προς το παρόν, πάντως, η διεθνής ανταπόκριση ήταν αργοκίνητη. Μέχρι στιγμής το ΔΝΤ και η Παγκόσμια Τράπεζα έχουν δανείσει 20 δισ. δολ. και 6 δισ. δολ. αντίστοιχα. Οι συζητήσεις για μια πολυαναμενόμενη ελάφρυνση χρέους, κυρίως προς αφρικανικά κράτη, προχωράνε με ληθαργικούς ρυθμούς…