Οι μνήμες είναι ένας πολύπλοκος συνδυασμός αντικειμενικών πληροφοριών, που προσλαμβάνουν οι άνθρωποι, όπως το χρώμα ενός αυτοκινήτου ή το μέγεθος ενός κτηρίου και συναισθημάτων όπως ο φόβος, το άγχος, η χαρά ή η ικανοποίηση. Για τους επιστήμονες, όμως οι μνήμες δεν είναι τίποτα περισσότερο από μια σειρά χημικών και φυσικών αλλαγών. Ένα νεύρο, που στέλνει ηλεκτροχημικά ερεθίσματα σε ένα άλλο νεύρο.
Μια επιστημονική μελέτη που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Nature, καταγράφει πως τα συναισθήματα συνδέονται με τις αναμνήσεις, και πως υπάρχει τρόπος οι κακές αναμνήσεις να μετατραπούν σε καλές. Μια δεύτερη μελέτη που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Plos One, υποστηρίζει ότι ένα ευρέως γνωστό αναισθητικό αέριο, το xenon, αν χορηγηθεί την κατάλληλη στιγμή, μπορεί να σβήσει τα οδυνηρά και αρνητικά συναισθήματα που σχετίζονται με μια τραυματική μνήμη και επομένως να τα εξουδετερώσει.
Τα ευρήματα προέρχονται από μελέτες σε ποντίκια. Και οι δυο ερευνητικές ομάδες είναι βέβαιες ότι τα αποτελέσματα που κατέγραψαν θα ενισχύσουν τις προσπάθειες ώστε να βρεθούν νέοι τρόποι για την θεραπεία της κατάθλιψης και των διαταραχών που μπορεί να προκαλέσει ένα μετα – τραυματικό στρες.
Στη μελέτη του περιοδικού Nature, ο Σουσούμου Τονεγκάβα και η ομάδα του έδειξαν για πρώτη φορά που ακριβώς δημιουργούνται στον εγκέφαλο οι θετικές και οι αρνητικές αναμνήσεις και πως αυτές ενεργοποιούνται. Αξιοποίησαν μια νέα τεχνική που ανέπτυξαν και ονόμασαν «οπτογενετική» για να παρακολουθήσουν μια μνήμη που γεννά συναισθήματα στους εγκεφάλους ποντικιών και στη συνέχεια προσπάθησαν να τη χειραγωγήσουν.
Μελέτησαν τις θετικές εμπειρίες αφού έβαλαν αρσενικά ποντίκια να περάσουν περίπου μια ώρα με θηλυκά ποντίκια και τις αρνητικές αφού έκαναν στα ποντίκια ένα ήπιο ηλεκτροσόκ στα πόδια. Οι επιστήμονες στην συνέχεια χορηγούσαν μια πρωτεΐνη που ονομάζεται channelrhodopsin στα νευρικά κύτταρα των εγκεφάλων των ποντικιών που ενεργοποιούνταν κάθε φορά. Η συγκεκριμένη ουσία αντιδρά σε ένα συγκεκριμένο είδος λέιζερ. Οι επιστήμονες ανακάλυψαν ότι όταν λέιζερ έπεφτε στα νευρικά κύτταρα που ενεργοποιούνταν μετά τις καλές ή τις κακές εμπειρίες που είχαν τα ποντίκια το συναίσθημα που συνδεόταν με την εκάστοτε ανάμνηση εξαφανιζόταν ενώ απουσίαζε ακόμη και το ερέθισμα που το προκαλούσε.
«Η οπτογενετική για πρώτη φορά επέτρεψε να γίνουν αντιληπτά τα κύτταρα του εγκεφάλου, που μεταφέρουν πληροφορίες μιας συγκεκριμένης ανάμνησης» αναφέρει ο Τονεγκάβα.
Η πραγματική αποκάλυψη ήρθε όταν οι επιστήμονες εξέτασαν πόσο εύπλαστη ήταν η σύνδεση μεταξύ του σοκ και της ανάμνησης. Επέτρεψαν στα ποντίκια που δέχτηκαν το ηλεκτροσόκ να περάσουν χρόνο με τα θηλυκά ενώ χρησιμοποιούσαν το λέιζερ για τους προκαλέσουν το φόβο που είχαν νιώσει νωρίτερα. Μετά από 12 λεπτά έκθεσης στο λέιζερ τα ποντίκια ήταν πια χαλαρά. Δεν είχαν αντικαταστήσει το φόβο τους με πιο ευχάριστα συναισθήματα.
Οι εικόνες από τον εγκέφαλό τους έδειξαν, όμως, ότι τα ευχάριστα συναισθήματα είχαν κατακλύσει το κέντρο της μνήμης τους. Το αντίστροφο συνέβη στα ποντίκια που είχαν την ευχάριστη ανάμνηση με τα θηλυκά και κατόπιν υποβλήθηκαν σε ηλεκτροσόκ. Οι συναισθηματικοί συνειρμοί πάντως δεν εξαλείφθηκαν ούτε αντικαταστάθηκαν.«Τα θετικά και αρνητικά συναισθήματα ανταγωνίζονται μεταξύ τους και αυτό που επικρατεί συνδέεται τελικά με την ανάμνηση» εξηγεί ο Τονεγκάβα.
Αυτή τη στιγμή η ψυχοθεραπεία λειτουργεί ως εξής: Για να βοηθήσουν τους ασθενείς με κατάθλιψη να αντιμετωπίσουν τα συναισθήματά τους, κάποιοι θεραπευτές τους ζητούν να επανεξετάσουν επώδυνες εμπειρίες. Η έρευνα του Τονεγκάβα δείχνει ότι μια θεραπεία μπορεί να είναι πιο αποτελεσματική αν οι θεραπευτές βοηθήσουν τους ασθενείς να επικεντρωθούν σε πιο θετικά συναισθήματα διαγράφοντας παράλληλα τις οδυνηρές αναμνήσεις.
Κάτι ανάλογο ελπίζει ότι θα κάνει, με μια πολύ πιο απλή στρατηγική, μια άλλη ερευνητική ομάδα στο νοσοκομείο McLean. Ο Έντουαρντ Μελόνι, επίκουρος καθηγητής της ψυχιατρικής στην Ιατρική Σχολή του Χάρβαρντ και ο Μαρκ Κάουφμαν, διευθυντής του νοσοκομείου, διαπίστωσαν ότι το αέριο xenon, το οποίο χρησιμοποιείται για αναισθησία (κυρίως στην Ευρώπη), μπορεί να εξουδετερώσει τον φόβο που συνδέεται με μια τραυματική μνήμη.
Οι επιστήμονες εξέθεσαν ποντίκια που είχαν υποστεί ηλεκτροσόκ, στο αέριο xenon, και παρατήρησαν ότι μειώθηκαν δραματικά οι αντιδράσεις τους που σχετίζονταν με το φόβο. Αυτό συνέβη επειδή το συγκεκριμένο αέριο στοχεύει επιλεκτικά σε ορισμένες υποδοχές των νεύρων του εγκεφάλου που βρίσκονται συγκεντρωμένα στις περιοχές μάθησης και μνήμης.
Έτσι, όταν ενεργοποιείται μια τραυματική μνήμη, τα νεύρα που είναι υπεύθυνα για την επαναφορά της γίνονται στόχος για το xenon το οποίο μπλοκάρει τα κύτταρα και τα εμποδίζει να στείλουν σήμα στον κόμβο του εγκεφάλου που δημιουργεί τα συναισθήματα. «Πιστεύω ότι το xenon ελαττώνει την επίδραση ενός συναισθήματος, δηλαδή τον πραγματικό συναισθηματικό πόνο που συνδέεται με μια τραυματική εμπειρία» αναφέρει ο Μελόνι.
Δεν είναι πάντως ακόμα σαφές αν το αέριο θα έχει παρόμοια αποτελέσματα στις μακροχρόνιες τραυματικές αναμνήσεις όπως αυτές που έχουν να κάνουν με το μετα – τραυματικό στρες. Ο Κάουφμαν και ο Μελόνι σχεδιάζουν να ξεκινήσουν τις μελέτες σε ανθρώπους σύντομα. «Αν το xenon αποδειχθεί ότι είναι αποτελεσματικό και ασφαλές για την αναμόρφωση των αναμνήσεων, οι ασθενείς που έχουν εξουθενωτικούς εφιάλτες θα μπορούν απλώς να εισπνέουν λίγο από το αέριο με τον ίδιο τρόπο που θα χρησιμοποιούσαν μια συσκευή εισπνοών για το άσθμα» σημειώνει ο Μελόνι.
Και τι γίνεται με τις τραυματικές καταστάσεις όπως ο θάνατος ενός αγαπημένου προσώπου ή ένας κακός χωρισμός; «Σε γενικές γραμμές νομίζω ότι αυτές οι οδυνηρές εμπειρίες δεν θα επηρεαστούν από το xenon, διότι στην πραγματικότητα δεν είναι μια συγκεκριμένη ανάμνηση» απαντά ο Μελόνι.
Από την πλευρά του ο Κάουφμαν σημειώνει ότι το xenon θα μπορούσε να φανεί χρήσιμο και για τη μείωση των συναισθημάτων που σχετίζονται με τον εθισμό. Θα χρειαστούν αρκετές έρευνες ακόμη για να αποδειχτεί ο ρόλος που μπορεί να παίξει το εν λόγω αέριο, ωστόσο, οι επιστήμονες δηλώνουν αισιόδοξοι.