Η Κρήτη, πλούσια σε παραδόσεις, διατηρώντας ακόμη και σήμερα αναλλοίωτη ορισμένες φορές την λαϊκή μας κληρονομιά έχει ακόμα και τις Απόκριες να επιδείξει στον επισκέπτη αλλά και στον μόνιμο κάτοικο του νησιού πολλές όμορφες τελετουργίες.
Στην Κρήτη βέβαια, τώρα πια τ’ αποκριάτικα έθιμα βρίσκονται σε υποχώρηση. Τα καρναβάλια έχουν επικρατήσει σχεδόν πλήρως σε όλη την επικράτεια του νησιού, σε ορισμένες περιοχές όμως τα έθιμά μας αναβιώνουν σε όλο τους το μεγαλείο.
Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι στη Γέργερη του Νομού Ηρακλείου, είναι το χωριό που κρατάει έως και σήμερα αναλλοίωτα τα περισσότερα αποκριάτικα έθιμα.
Νότια του Νομού Ηρακλείου, στο χωριό Σίβα, η παραδοσιακή μάσκα του χωριού είναι μια από τις πιο εντυπωσιακές του Ελληνικού και του ευρύτερου μεσογειακού χώρου και από ότι πιστεύεται ήταν και μοναδική.
Μέχρι και την δεκαετία του 1960, ήταν πολύ στα «φόρτε» της η Σιβιανή μάσκα. Γίνονταν με τη ρίζα του φυτού Αγαύη, του φυτού Αθάνατος όπως συνηθίζει να ονομάζεται στην Κρήτη.
Το συγκεκριμένο φυτό παλιότερα χρησιμοποιούνταν για να φτιάξουν και σκοινιά. Φυτό που βρίσκεται σε αφθονία στη περιοχή της Μεσαράς εξαιτίας των καλών κλιματολογικών συνθηκών.
Λίγες μέρες πριν τις Απόκριες, ξερίζωναν το φυτό και με μία αριστοτεχνική διαδικασία έφτιαχναν τη μάσκα. Ζωγράφισαν άσπρα δόντια για να διακρίνεται η μάσκα τη νύχτα. Ομάδες 5-6 ατόμων φορώντας τη μάσκα κάνουν βόλτες στο χωριό και επισκέπτονται διάφορα σπίτια του χωριού.
Γάμος
Στις νοτιοανατολικές πλαγιές του Ψηλορείτη το ορεινό χωριό Γέργερη είναι το νοτιότερο μέρος της Ελλάδας που διατηρεί έντονο διονυσιακό χαρακτήρα στον αποχαιρετισμό της Αποκριάς.
Στο γάμο, ένα ζευγάρι όσο πιο άσχετο και αταίριαστο μεταξύ του, μεταμφιέζεται ως νύφη και γαμπρός και κάνουν το γύρο του χωριού.
Λεράδες
Η πιο χαρακτηριστική μεταμφίεση των Κρητών. Συναντόνται παντού σε όλη την επικράτεια του νησιού.
Μασκαράδες με δεμένες γύρω από τη μέση τους και τα χέρια τους μεγάλες κουδούνες, κατά κύριο λόγο κουδούνια των αιγοπροβάτων.
Στη νότια Κρήτη, οι Λεράδες έχουν αρχηγό το λεγόμενο Αράπη, που είναι ντυμένος με μαύρες προβιές προβάτων.
Αρκουδιάρηδες και αρκουδιάρικος χορός
Την Καθαρά Δευτέρα τα «Αποκριγιώματα» είναι ένα υπαίθριο ολοήμερο γλέντι με τραγόμορφους, ζωόμορφους κουδουνοφόρους, αρκουδιάρηδες, οργώματα και σπορά, παράσταση γάμου που παραπέμπει στα αρχαία Ανθεστήρια, γέννηση, εκφορά πεθαμένου, που τον κλαίνε με σόκιν μοιρολόγια και τον ανασταίνουν με ρακή, σατυρικά τραγούδια, κρασί, δωρεάν νηστίσιμα και τολμηρά πειράγματα.
Ψυχοσάββατο
Το μνημόσυνο για όλες τις ψυχές, η επίσημη εκκλησιαστική κάλυψη των λαϊκών θρησκευτικών δοξασιών δείχνουν την σημασία που δίνουν οι Κρήτες στην ενθύμηση των πεθαμένων αυτή τη περίοδο.
Το Ψυχοσάββατο λένε ότι οι ψυχές κάθονται στα δέντρα και μας βλέπουν. Αν κόψεις ένα κλαδί θα πέσουν κάτω και θα παραπονεθούνε… για αυτό την παραμονή και ανήμερα του Ψυχοσάββατου δεν κόβουν δέντρα. Πηγαίνουν κόλλυβα στην εκκλησία και μετά τη λειτουργία τα μοιράζουν.
Καθαρά Δευτέρα
Πρώτη μέρα της Μεγάλης Σαρακοστής που εντάσσεται όμως στον αμέσως προηγούμενο εορταστικό κύκλο, αυτόν της Αποκριάς.
Χαρακτηριστική μαντινάδα της ημέρας είναι η ακόλουθη:
«Εμίσεψεν η Αποκριά με λύρες και παιγνίδια
Και μπήκε η Σαρακοστή μ’ ελιές και με κρομμύδια,
Απόκαμεν η Αποκριά, η γιόμορφη κοπέλα
Και έφταξεν η Σαρακοστή η λαχανοσκουτέλα»
Χαρακτηριστικά παιχνίδια της Καθαράς Δευτέρας είναι:
Τσαγκάρης: (αναβάλλει συνεχώς το μπάλωμα ενός στιβανιού και διαπληκτίζεται με τον πελάτη του)
Η αρκούδα και ο Αρκουδιάρης
Το δικαστήριο (παρωδία δικαστηρίου)
Η γριά καμπούρα με τη μαγκούρα
Ο γιατρός με τον κουφό
Το λαδικό του διακονιάρη (αντί για λάδι έχει νερό και καταβρέχει τον κόσμο)
Ο αγιασμός
Το προξενιό της νύφης
Η λουχούνα
Τα λάχανα
Το έθιμο του Καδή ή Καντή
Αν οι Απόκριες σηματοδοτούν κατά κανόνα την επικύρωση και την τόνωση των συγγενικών δεσμών με οικογενειακές συνεστιάσεις που αρχίζουν από την Τσικνοπέμπτη, η Καθαρή Δευτέρα σηματοδοτεί τη συνοχή της κοινότητας.
Η έξοδος στο δημόσιο χώρο, στις πλατείες, στις εξοχές και τα αλώνια συνδυάζεται με ιδιότυπες μεταμφιέσεις και δρώμενα, ανάμεσα στα οποία σημαντική θέση κατέχει ο Καδής. Ξημερώνοντας Καθαρή Δευτέρα τα χωριά του ρεθεμνιώτικου νότου ζουν στο ρυθμό της πλήρους ανατροπής.
Μέσα από διαδικασίες εθιμικού τύπου εκλέγεται ο άνθρωπος – σύμβολο της παρωδιακής εξουσίας. Ντύνεται με επιβλητικά ρούχα, συνήθως πολύχρωμα, και κρατά στο χέρι του μια σακούλα με στάχτη, έτοιμος να πασπαλίσει μ’ αυτήν όποιον συναντήσει.
Ονομάζεται Καδής ή Καντής και είναι ο πλασματικός βασιλιάς, ο απόλυτος άρχων της καθαροδευτεριάτικης «ανατροπής», με εξουσίες που διαρκούν όσο διαρκεί η ανατροπή της τάξης. Τίτλος – δάνειο από την περσική, δηλώνει το δικαστή, τον κριτή.
Ο Καδής στην Κρήτη μπορεί να επιβάλλει «πρόστιμα» και να τιμωρεί, μπορεί να ζητά δοσίματα για το γλέντι της αγροτικής κοινότητας, μπορεί να λέει ό,τι θέλει, όπως το θέλει. Η εξουσία του τελειώνει μόλις χτυπήσει η καμπάνα του εσπερινού. Το έθιμο απαντάται με παραλλαγές σε πολλά χωριά της Κρήτης, αλλά και σε περιοχές του Αιγαίου. Στα Σαχτούρια του Αγ. Βασιλείου, το έθιμο κράτησε περισσότερα χρόνια έως το 1970.
Ο Καδής δεν μπορούσε να είναι τυχαίο πρόσωπο, αλλά αντίθετα απαραίτητη προϋπόθεση να ήταν σεβαστός από όλους
Να μην μεθά, να πίνει μα να μην μεθά
Να κατέχει όλους τους χωριανούς
Να είναι σοβαρός αλλά να κάνει και καλαμπούρια
Ο ξομολόγος
Χαρακτηριστικό αποκριάτικο δρώμενο και είναι παρόμοιο με τον Καδή. Κάποιος επιλέγεται να μεταμφιεστεί ως ιερέας και να παίξει το ρόλο του εξομολόγου.
Ο Αϊ Γιώργης
Ένας άντρας παριστάνει τον Αϊ Γιώργη νεκρό. Τον μοιρολογούν και του ζητούν συγχώρεση.
Ο Άγιος παραμένει ακίνητος. Ένας «ασεβής» τρώει το σφουγγάτο του Αγίου, ο οποίος και δυσαρεστείται από την ασέβεια. Αναζητούν λοιπόν τον κλέφτη του σφουγγάτου, μια ομάδα «μουζομένων», όλοι λοιπόν ένας – ένας ακουμπάει στον Άγιου και του λέει: «να κολλήσω επαέ από μια αν έφαγα εγώ το σφουγγάτο»
Κάποιος, κάποια στιγμή… κολλάει πάνω στον Άγιο. Ο νεκρός Άγιος σηκώνεται και αγκαλιάζει το κλέφτη του σφουγγάτου, κολλώντας τον πάνω του.
Ο δράστης πια έχει αποκαλυφθεί και αρχίζουν οι γύρω του να τον χτυπούν με τον στρούμπο (ένα ύφασμα που στην άκρη του έχει ένα κόμπο).
Αν ο δράστης ξεφύγει, ο Άγιος σηκώνεται και τον κυνηγάει.
Η καμήλα
«Τέσσερα τεμάχια σανίδων έχουν καρφωθεί έτσι ώστε να είναι ευθυγραμμισμένο παραλληλεπίπεδο, η περιφέρεια δηλαδή της καμήλας. Ο σκελετός καλύπτεται μετά με κουβέρτες χρώματος σταχτί και μέσα στην κατασκευή μπαίνουν δυο ντελικανίδες και της δίνουν «ζωή»…»…. Περιγραφή του εθίμου από εφημερίδα της εποχής εκείνης.
Το Μιμόδραμα της Γέργερης
Στο μιμόδραμα της Γέργερης, ο πλασματικός νεκρός είναι ξαπλωμένος σε ένα πρόχειρο φέρετρο, σκεπασμένος με πράσινα φύλλα, χορτάρια και κλαδιά – προμηνύματα της επερχόμενης Άνοιξης.
Τον ακολουθούν οι «τεθλιμμένοι συγγενείς» με μοιρολόγια και σκώμματα. Μια περιφορά που θυμίζει έντονα την προϊστορία του έντεχνου δράματος, τις αγροτικές τελετουργίες που έλαβαν συγκεκριμένο σχήμα στο πέρασμα του χρόνου.
Στο τέλος ο εικονικός νεκρός ανασταίνεται. Ενδιαφέρον στοιχείο αποτελεί η συναίρεση του ιερού και του ανίερου, που εκδηλώνεται με τη χρήση ιερών κειμηλίων και εικόνων, με την παρωδία λειτουργικών κειμένων της εκκλησίας και με τη συμμετοχή (σε ρόλο πρωταγωνιστικό) πλασματικών ιερέων.
Φαλλικά σύμβολα και ελευθεριάζουσες εκφράσεις προσδίδουν ξεχωριστό τόνο στις «νεκρικές» πομπές, που σε μερικές περιοχές διαρκούν ακόμη και ολόκληρες ώρες!
Τα αποκριάτικα και καθαροδευτεριάτικα μιμοδράματα μαρτυρούνται σε όλες σχεδόν τις επαρχίες της Κρήτης. Η υποχώρηση του εθίμου συμπίπτει με την οργάνωση «καρναβαλικών» εκδηλώσεων αστικού τύπου που άρχισε να εμφανίζεται κάπου στα μέσα της δεκαετίας του 1970.