Της Ιωάννας Σφακιανάκη
Η ιστορία του τόπου μας κρύβει πολλές ευχάριστες εκπλήξεις για όσους θελήσουν να την διερευνήσουν. Είναι σελίδες που ξεχάστηκαν στο χρόνο, τις σκέπασε η καταχνιά κι αράχνιασαν σε κιβώτια, ξεχασμένα σε κάποιες αποθήκες, ή σε κάποια αρχεία, ίσως γιατί στοιχίζει να προσληφθούν κάποιοι υπάλληλοι που θα μπορούσαν να τα ταξινομήσουν, να τα ψηφιοποιήσουν για να μπορούμε κάποια μέρα όλοι να διαβάζουμε τα ηρωικά κατορθώματα των προγόνων μας.
Είναι τόσοι πολλοί οι αγωνιστές της Κρήτης που δεν μπορούν ακόμη να καταγραφούν κι ούτε θα σταθεί αυτό δυνατόν. Κάθε οικογένεια έχει σίγουρα ένα, δύο ή και παραπάνω μέλη της που έλαβαν μέρος στους Κρητικούς αγώνες. Όμως πέρα απ’ αυτό που γνωρίζουμε όλοι λίγο πολύ, υπάρχουν μυριάδες αγωνιστές μας που έλαβαν μέρος στην επανάσταση του 1821, δίπλα στον Κολοκοτρώνη, τον Καραϊσκάκη, ή τον Δημ. Υψηλάντη.. Ακόμα και στα πλοία των μπουρλοτιέρηδων βρέθηκαν οι Κρήτες αγωνιστές μας. Θαλασσόλυκοι από τη φύση τους και κυρίως της Νοτιοδυτικής Κρήτης σαλπάρισαν στα καράβια του Κανάρη ή των άλλων καραβοκύριδων και αγωνίστηκαν για την απελευθέρωση των νησιών μας.
Μερικούς από τους Κρήτες αγωνιστές γνωστούς και αγνώστους θα αναφέρουμε εδώ με λίγα λόγια για τον καθένα. Έτσι, για να μνημονεύσουμε αυτά τα θεριά του 1821 που αγωνίστηκαν για να είμαστε εμείς λεύτεροι σήμερα.
Στην Παναγία Θυμιανή υψώθηκε το λάβαρο της επανάστασης τον Απρίλη του 1821. Η «Καγκελαρία των Σφακίων» αποτελούνταν από τους Πρωτόπαπα των Σφακίων Γεώργιο Μοράκη, Χατζή Ιωάννη Πωλιουδάκη, Σήφη Παπαδάκη, Στρατή Βουρδουμπά, Ανδρέα Κριαρά, Αναγν. Ψαρουδάκη ενώ γραμματέας ορίστηκε ο Ηρακλειώτης Δ. Φλαμπουριάρης. Η απόφαση για την συγκρότησή της πάρθηκε σε δύο συσκέψεις που πραγματοποιήθηκαν στα Γλυκά Νερά στις 7 Απριλίου 1821 και στο Λουτρό στις 21 Μαΐου. Η σφραγίδα της Καγκελαρίας ήταν εικόνα της Παναγίας που έφερε την επιγραφή «Παναγία του Λουτρού
Η Φιλική Εταιρεία έχει μυήσει αρκετές κεφαλές στα Σφακιά όπως τους πλοιοκτήτες Αναγνώστη Ψαρουδάκη (Λιβανιανά), Ανδρέα Φασουλή, τους Δαιμονάκηδες (φυγάδες του 1770 στην Μολδοβλαχία), τον καπετάνιο Αναγνώστη Μανουσογιαννάκη, Μανουήλ Αντ. Καλλικράτη, Χατζή-Γιώργη Κελαϊδή (Μουρί), Ιωάννη Γ. Μπιράκη (Κομιτάδες), Αναγνώστη Παναγιώτου (Ανώπολη), Χατζή-Ιωάννη Πωλιουδάκη (Χώρα Σφακίων), Γεώργιο Δασκαλάκη ή Τσελεπή (τον εγγονό του Δασκαλογιάννη από την Ανώπολη που φονεύθηκε στην θέση Σταυρός στο Σέλινο 6 μήνες μετά την έναρξη της επανάστασης του 1821 και σε τόσο μικρό διάστημα κατάφερε κατά των εχθρών τόσα όσα άλλοι σε όλο το διάστημα του αγώνα), Βουρδουμπά Ρούσσο (Χώρα Σφακίων), Χατζή-Χιονιά (Χώρα Σφακίων), Βολουδάκη Μιμίκο (Ίμπρο), Πωλογεωργάκη Γεώργιο (Ίμπρο), Χατζή-Ανδρέα Κριαρά (Ανώπολη), Αναγνώστη Πρωτοπαπαδάκη ή Μωράκη (Ασκύφου), Γεώργιο Πρωτόπαπα (Ασκύφου), κ.α
Οι αγωνιστές της Κρήτης, Πλοίαρχοι, Αρχοντάδες, Οπλαρχηγοί και απλοί χωρικοί, με την ιδέα της επανάστασης, ήρθαν σε επαφή με συνδέσμους της Φιλικής εταιρίας και πάμπολλοι απ’ αυτούς ορκίστηκαν τον όρκο πίστης και μυστικότητας στην μεγάλη ιδέα του ξεσηκωμού.
Σε επιστολή στις 10 Μαίου του 1826 προς την Διοικητική Επιτροπή της Ελλάδος ο Καλλίνικος Κριτοβουλίδης υπογράφει με τον Γεώργιο Καλλέργη ως Προεδρεύουσα Επιτροπή της Κρήτης από την Γραμβούσα
Ο Γεώργιος Καλλέργης από την οικογένεια των Καλλεργών του Μυλοποτάμου πρωτεργάτης της επανάστασης του 1821, πληρεξούσιος της επαρχίας του και αγωνιστής. Προεδρεύων Μέλος της Επιτροπής της Κρήτης στην επανάσταση του 1821-26.
Οι Τσουδεροί: Μελχισεδέκ Εμμ. Τσουδερός (1769 – 1823) Ο ηγούμενος της Μονής Πρέβελη που ευλόγησε τη σημαία της Κρητικής επανάστασης του 1821 και πολέμησε στα βουνά, “ύψωσεν πρώτος εν Κρήτη την λευκήν σημαίαν της ελευθερίας εν τη ρηθείση θέσει του Πευκία των Χαλάρων”. Είχε γεννηθεί το 1769 και το όνομά του ήταν Μιχαήλ. Ονομάστηκε Μελχισεδέκ όταν εκάρη μοναχός. Μυήθηκε στη Φιλική Εταιρία από τους πρώτους και άρχισε να αλληλογραφεί με τον μάρτυρα Πατριάρχη Γρηγόριο, όταν οι Τούρκοι τον πήραν είδηση και έκαναν έφοδο στο μοναστήρι για να τον συλλάβουν. Πρόλαβε να ξεφύγει και με τα αδέλφια του από τον Ασώματο, Γεώργιο και Ιωάννη και άνδρες τους και μετέβησαν στα Σφακιά όπου στην Παναγία Θυμιανή με άλλους 160 επαναστάτες ευλόγησαν και ύψωσαν την σημαία της επανάστασης, κάνοντας την πρώτη επαναστατική Συνέλευση. Έλαβε μέρος σε διάφορες μάχες και επέφεραν πολλές ζημιές στα στρατόπεδα του Κουντουρο-Ισμαήλ Αγά. Ο Μελχισεδέκ Τσουδερός επληγώθη θανάσιμα στο Πολεμάρχι Κισσάμου σε μάχη, την 1ην Απριλίου του 1823. Οι Κρήτες τον θρήνησαν με πολλά μοιρολόγια που μεταφέρθηκαν προφορικά από γενιά σε γενιά.
Ο (Γεώργιος Εμμ. Τσουδερός 1768-1859) ο μεγαλύτερος αδελφός του Μελχισεδέκ, γεννήθηκε στον Ασώματο του Αγίου Βασιλείου Ρεθύμνου. Υπήρξε πεντακοσίαρχος στην Κρητική επανάσταση, στρατηγός της ελληνικής επανάστασης και Αρχηγός της επαρχίας Αγ. Βασιλείου. Πολέμησε στην Πελοπόννησο στο Άργος και Ναύπλιο και διορίστηκε Αντισυνταγματάρχης στην Βασιλική Φάλαγγα. Η μητέρα των Τσουδερών ήταν αδελφή του Χαΐνη Δαίμονα Γεωργακομάρκου.
Ο Ιωάννης Τσουδερός, πολέμησε με τους αδελφούς του στους Κρητικούς και Πελοποννησιακούς πολέμους του 1821 και διορίστηκε στην Βασιλική Φάλαγγα ως Υπολοχαγός.
Ο Θρυλικός Ξωπατέρας ή Ξέπαπας, κατά κόσμον Ιωάννης Μαρκάκης, γεννήθηκε το 1788 στον οικισμό Μανουσανά, ο οποίος σήμερα δεν υφίσταται, κοντά στα Πηγαϊδάκια των Αστερουσίων. Χειροτονήθηκε στη Μονή Οδηγήτριας, στο δυτικό όριο των Αστερουσίων Ορέων νότια από το χωριό Σίβας Μεσαριάς νομού Ηρακλείου και έλαβε το όνομα Ιωάσαφ. Σκότωσε έναν γενίτσαρο και καθαιρέθηκε από τη Μονή. Πολέμησε με τον Δημ. Κουρμούλη και έδρασε κατά των τούρκων ως τιμωρός και Χαΐνης και έγιναν ο φόβος και ο τρόμος των γενιτσάρων. Σκοτώθηκε το 1828 μετά από τριήμερη σκληρή πολιορκία στη Μονή όπου είχε κλειστεί με την οικογένεια του και συμπολεμιστές του αρνούμενος να υποκύψει.
Ο Κυριακός Σγουρός ο Μυλοποταμίτης Αρχηγός. Γεννήθηκε το 1788 στον Άγιο Μάμαντα Μυλοποτάμου του Ν. Ρεθύμνης. Έλαβε μέρος στις Κρητικές επαναστάσεις και τον Οκτώβρη του 1823, όταν 350 γυναικόπαιδα από το Μυλοπόταμο κλείστηκαν στον σπήλαιο Μελιδονίου υπό τον Χουσεΐν Βέη, ο Κυριάκος Σγουρός μαζί με τους Νιώτη, Ξετρύπη, Τσουδερό και πολλούς άλλους πατριώτες κατέφυγε στο Ναύπλιο. Εκεί έλαβε το βαθμό του Λοχαγού της Βασιλικής Φάλαγγας. Κατά την επανάσταση του 1841 πήρε και πάλι μέρος στην αγώνα της Κρήτης. Σύμφωνα με τις πηγές ο Κυριάκος Σγουρός, σκοτώθηκε στη Σύρο από κάποιον Κύπριο, αλλά δεν αναφέρονται επακριβώς τα αίτια της δολοφονίας
Ο Αναγνώστης Μανουσογιαννάκης (1787-1881) από την Ίμπρο Σφακίων. Ήταν μεταξύ των πρώτων Κρητικών που μυήθηκαν στη Φιλική Εταιρεία. Πήρε ενεργό μέρος στην προετοιμασία της επανάστασης στην Κρήτη. Του Ιούλιο του 1821 1821 εξελέγη αρχηγός της περιοχής Νίμπρου και ανέλαβε την αρχηγία των Δυτικών Διαμερισμάτων. Ιδιαίτερα διακρίθηκε και στην δεύτερη φάση της επανάστασης το 1828 με τον ηρωικό Νταλιάνη Χατζημιχάλη. Εξελέγη μέλος του Κρητικού Συμβουλίου το οποίο του έδωσε επάξια τον τίτλο του στρατάρχη. Με την ιδιότητα αυτή πήρε μέρος στις επαναστάσεις του 1833, 1841, του 1858 και του 1866-69.
Αλικάκης Ιωάννης. Από τα Κούμια Αγίου Βασιλείου Ρεθύμνου από μεγάλη γενιά αγωνιστών αγωνίστηκε στην επανάσταση του 1821 δίπλα στον Καραισκάκη, αιχμαλωτίσθη δε εις το Νεόκαστρο (κάστρο Πύλου Μεσσηνίας) μαζί με τον οπλαρχηγό Χατζηχρίστο και κατάφερε να διαφύγει. Πολέμησε στις Κρητικές επαναστάσεις 1841-1858-1866. Νικόλαος Αλικάκης Από Αγιο Βασίλειο Ρεθύμνου. Αγωνιστής 1821 Ανθυπολοχαγός της Φάλαγγας Κρητών Ναυπλίου.
Αμοιραδάκης Σταύρος ή Μουριώτης (1785- ?) Από το Μουρί Σφακίων, και διέμενε στον Άγιο Μύρωνα Μαλεβυζίου. Αγωνιστής του 1821 και της Κρητικής επανάστασης του 1866. Επικεφαλής συγχωριανών του πήρε μέρος στον κατά ξηρά αγώνα, κυρίως στην Κρήτη, καθώς επίσης και σε ναυτικές επιχειρήσεις. Διακρίθηκε για την τόλμη του στη Σάμο, κατά την απόπειρα των Τούρκων να καταλάβουν το νησί.
Αντωνιάδης Εμμανουήλ (1791-1863) από τη Χαλέπα Χανίων, Φιλικός, αγωνιστής του 1821. Το 1822 βρίσκεται στην Κρήτη και μαζί με τον Βαλέστρα δίνουν μάχη με 10.000 Τουρκοαιγύπτιους στο χωριό Μάλαξα όπου σημειώνουν μεγάλη νίκη. Υπήρξε παραστάτης Κρήτης στις Εθνοσυνελεύσεις στο Άστρος το 1823 και στην Τροιζήνα το 1827. Ύμνησε μέσα από τα ποιήματα του τους Κρητικούς αγώνες.
Ανδρεαδάκης Νικόλαος από το Σελλί Βρύσινα Ρεθύμνου. Αγωνιστής του 1821 πέθανε από πανώλη έγκλειστος στο φρούριο του Αμαρίου σε πολιορκία βαζιβουζούκων Αμπαδιωτών. Ανδρεαδάκης Αλέξανδρος από Μυλοπόταμο. Αγωνιστής 1821 Λοχαγός στην Φάλαγγα Κρητών Ναυπλίου.
Ανδρουλακάκης Γεώργιος (1805-?) Από τα Σφακιά αγωνιστής του 1821. Ανδρουλακάκης Νικόλαος από τα Σφακιά, αδελφός του προηγούμενου, Φρούραρχος Κισσάμου το 1823, φονεύθηκε αγωνιζόμενος υπέρ πίστεως αφήνοντας πίσω την γυναίκα του Χρυσή και δύο ανήλικα τέκνα τον Βαρδή και Ανδρέα.
Ανδρουλινάκης Δημήτριος από τη Χερσόνησο Ηρακλείου. Ανθυπολοχαγός της Φάλαγγας Κρητών Ναυπλίου. Αγωνιστής του 1821, πολέμησε το 1825 δίπλα στον Υψηλάντη, στον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη, τον Χατζηχρίστο, τον Γεώργιο Τσουδερό, τον Μακρυγιάννη και τον Δημ.Καλλέργη στην Γραμβούσα. Απεβίωσε το 1865.
Αντανασιώτης Αντώνιος ή Σταματάκης εξ Αμαρίου Ρεθύμνου. Αγωνιστής του 1821. Λοχαγός στη Φάλαγγα Κρητών Ναυπλίου.
Αποστολάκης Μιχαήλ, από Χερσόνησο Πεδιάδος Ηρακλείου, αγωνιστής του 1821. Πολέμησε στις επαναστάσεις 1821-1828, στις μάχες Πάρου, Νάξου στην πολιορκία Ιεραπέτρου και στις Κρητικές επαναστάσεις μέχρι το 1841. Κατετάγη στην Κρητών Φάλαγγα ως Ανθυπολοχαγός. Αποστολάκης Ιωάννης και Εμμανουήλ αγωνιστές 1821 αδελφοί του προηγούμενου έπεσαν ο πρώτος στη μάχη του Φαλήρου ο δε δεύτερος μαζί με τον γαμβρό τους Φραγκιά Γεωργιούλη σε μάχη κατά του Κιουταχή.
Αρκαδιώτης Πέτρος. Από Αρκάδι Ρεθύμνου. Πατέρας της Δασκαλοχαρίκλειας ηρωίδας της Μονής Αρκαδίου το 1866. Αγωνιστής του 1821. Λοχαγός της Φάλαγγας Κρητών Ναυπλίου. Σκοτώθηκε στο κίνημα του 1858.
Βαρδής Μάρκος από την Κυδωνία Χανίων γεννήθηκε το 1800 και πολέμησε στις Κρητικές επαναστάσεις του 1821 και στην απελευθέρωση της Μονεμβασιάς και Πελοποννήσου στις μάχες του 1821-28. Πολέμησε υπό την Αρχηγεία του Γεώργιου Δασκαλάκη ή Τσελεπή.
Βερβεράκης Μιχαήλ εκ Κρήτης (άγνωστη η καταγωγή του). Αγωνιστής 1821. Πολέμησε στις Κρητικές επαναστάσεις, του 1821-30, στη Μάλαξα, Αμουργιέλες, Κρουσώνα, Κλήμα, Γέργερη, Άγιο Μύρωνα κ.α. και στην επανάσταση του 1841. Πολέμησε στην Πελοπόννησο και Στερεά Ελλάδα, στην απελευθέρωση του Ναυπλίου με τον Κολοκοτρώνη, τον Ρενιέρη, Ζερβουδάκη, Αντανασιώτη, Ιάκωβο Κουμή, κ.α.
Βασιλογεώργης ή Βασιλακογιώργης και οι γιοι του Νικόλαος, Βασίλειος και Ιωάννης. Μεγάλος Οπλαρχηγός, σκληρός επαναστάτης ο Βασιλογεώργης έμεινε στην ιστορία για την παληκαριά του. Από το χωριό Γεροντομουρί, σήμερα Άγιος Χαράλαμπος του Οροπεδίου Λασιθίου Κρήτης. Πολέμησε στις Κρητικές επαναστάσεις του 1821 και ακολούθως στην Πελοπόννησο όπου έλαβε μέρος στην απελευθέρωση της Επαρχίας Επιδαύρου Λιμηράς και Μονεμβασιά Λακωνίας, στην Τριπολιτσά και στην απελευθέρωση του Άργους και Ναυπλίου. Με 1000 εθελοντές και τους δυο μεγαλύτερους γιους του, σε συνεννόηση με τον στρατάρχη Βασίλειο Χάλη και άλλους οπλαρχηγούς όπως ο Ιάκωβος Κουμής, Εμμ. Πατελάρος, Αναγνώστης Τσουδερός, Εμμ. Δεικτάκης, αδελφοί Χαιρέτη κ.α. κατέβηκε τα τέλη του1840 στην Κρήτη, αποβιβάστηκε στον κόλπο του Μεραμπέλλο και κάλεσε τον λαό σε συστράτευση. Η επανάσταση του 1841 από τον Βασιλογεώργη στην Ανατολική Κρήτη που εκδηλώθηκε παράλληλα με αυτή του Χαιρέτη των Δυτικών Επαρχιών στην Κρήτη έμεινε γνωστή ως Επανάσταση Βασιλογεώργη. Ο Βασιλογιώργης τελικά ηττήθηκε στη μάχη Ξυδά-Κασταμονίτσας, λόγω έλλειψης πολεμοφοδίων κυρίως. Επανήλθε στην ελεύθερη Ελλάδα με το βαθμό του Αντισυνταγματάρχη και έπεσε ηρωικώς το 1854, στη Μάχη της Καλαμπάκας της Θεσσαλίας, όπου μετέβηκε μαζί με τους γιους του, το Νικόλαο, Βασίλειο και Ιωάννη για να βοηθήσει την επανάσταση του Κίτσου Τζαβέλα. Μαζί του έπεσε κι ο γιος του Βασίλειος και ο Νικόλας που ήταν νυμφευμένος με την Ελένη (είχαν και δύο τέκνα με την Ελένη) θυγατέρα του Μανουήλ Καζάνη του άλλου Τουρκοφάγου αγωνιστή του 1821, ενώ ο Ιωάννης συνελήφθη και απελευθερώθηκε με την μεσολάβηση του του Στρατηγού Καλλέργη και των Γάλλων και επέστρεψε στην Κρήτη κατά την επανάσταση του 1866 στις μάχες του Λασιθίου με δικό του πολυάριθμο εθελοντικό Σώμα.
Βουράκης Γεωρ. Ιωάννης ή Βουρογιώργης. Από την Κίσσαμο Χανίων. Αγωνιστής του 1821. Πολέμησε υπό την αρχηγεία του Γεωργ. Δρακωνιανού με τον Π. Ζερβουδάκη, Ιακ. Κουμή, Μ. Κοκολάκη στην Πελοπόννησο. Με δικό του Σώμα έλαβε μέρος τόσο δια ξηράς στην απελευθέρωση της Αιγιαλείας και της Επαρχίας Επιδαύρου Λιμηράς Λακωνίας, όσο και διά θαλάσσης στις πολιορκίες Ύδρας και Σπετσών. Οι Τούρκοι για αντεκδίκηση πυρπόλησαν την οικία του και κατέσφαξαν πολλά μέλη της οικογένειας του.
Βουρδουμπάς: Χ” Στρατής και Χ” Ρούσσος Βουρδουμπάς, αδέλφια, γεννημένοι στην επαρχία Σφακίων και οι δύο. Ο Χατζή Στρατής Βουρδουμπάς (1781-1846) φιλικός, αγωνίστηκε στην επανάσταση του ’21. Κατεδιώχθη λόγω της δράσης του πό την Τουρκική Διοίκηση και έφυγε από την πατρίδα του όπου το 1824 πήγε στα Κύθηρα, ενώ το 1827 έφτασε στη Σίφνο όπου μετοίκησε μόνιμα με την οικογένεια του και εργάστηκε ως επιτηδευματίας έμπορος. Εκεί έζησε τίμια, φιλειρηνικά, με αγάπη προς τους συνδημότες του και απέκτησε καλή φήμη σαν επαγγελματίας και σαν Δημότης Σίφνου. Το 1846 ετών 65 πια, να κατοικεί ως Δημότης της πόλεως των Κρητών στον Αδάμαντα της Μήλου έχοντας πέντε άρρενα τέκνα και δύο θήλεα. Ο Χατζή Ρούσσος Βουρδουμπάς (1782-1850) ήταν ο Πετρόμπεης της Κρήτης κατά τους ιστορικούς. Ήταν κι αυτός μυημένος στη Φιλική Εταιρεία, υπήρξε μέλος της «Καγκελαρίας των Σφακίων» και έλαβε το αξίωμα του πεντακοσίαρχου. Ωστόσο, ο οξύθυμος χαρακτήρας του, ο υπερεγωισμός του ίσως, προκάλεσε αναταραχές οι οποίες έβλαψαν τον αγώνα [φόνευσε δια ασήμαντον αφορμήν τον μεγάλο οπλαρχηγό, Αρχηγό Μυλοποτάμου, Αντώνιο Μελιδώνη]. Φυλακίστηκε από τους Τούρκους το χρονικό διάστημα 1826-1830 και μετά την αποφυλάκισή του διατήρησε καλές σχέσεις με την τουρκική ηγεσία. Έλαβε επίσης μέρος στην κρητική εξέγερση του 1841 (επανάσταση Αρ. Χαιρέτη). Πέθανε περί το 1850.
Γαλανάκης Μανούσος εκ Χανίων κάτοικος Πρόνοιας Ναυπλίου και δημότης Μινώας πολέμησε το 1821 ως πεντηκόνταρχος και υπηρέτησε στο σώμα της χωροφυλακής Ναυπλίου.
Γερανιώτης Ιωάννης (1793-1885) εκ Γερανίου Κυδωνίας Χανίων. Αγωνιστής 1821-1830 στις Κρητικές επαναστάσεις ως πεντακοσίαρχος. Γαμβρός του στρατάρχη Βασίλειου Χάλη είχε νυμφετεί την πρωτοκόρη του Άννα. Πολέμησε με τον Νικηταρά στην Πελοπόννησο στην πολιορκία του φρουρίου του Ναυπλίου και κατετάγη στην Φάλαγγα Κρητών Ναυπλίου με το βαθμό του Λοχαγού.
Γιανναδάκης Εμμανουήλ. Γεννήθηκε στα 1786 στο Βραχάσι Μεραμπέλλου Λασιθίου και έζησε μέχρι το 1888. Υπήρξε ένας από τους πιο γενναίους αγωνιστές και διακρίθηκε σ’ όλες τις μάχες που έγιναν στην ανατολική Κρήτη. Οπλαρχηγός της Επαρχίας Μεραμβέλλου είχε μυηθεί από το 1817 στη Φιλική Εταιρία και έγινε Βλάμης (Αδελφοποιτός) με αγωνιστές της Ηπειρωτικής Ελλάδος. Κατά την επανάσταση του 1821 ήταν υπασπιστής και σύμβουλος του Γεωργίου Καραϊσκάκη. Διακρίθηκε σε πολλές μάχες για την ανδρεία του και ειδικά στην πολιορκία του Μεσολογγίου. Για τις υπηρεσίες του στην πατρίδα του παραχωρήθηκε έκταση 2.000 στρεμμάτων στο Ναύπλιο, τα οποία παραχώρησε αμέσως στην Μπουμπουλίνα για να ναυπηγήσει δύο καράβια για τον Αγώνα κατά των Τούρκων!
Γιακουμάκης Μιχαήλ εκ της επαρχίας Αυλοποτάμου Ρεθύμνου. Αγωνιστής του 1821 πολέμησε στις κρητικές επαναστάσεις 1821-1830 κάτω από τη σημαία του Αρχηγού Αλεξάνδρου Ανδρεαδάκη Ταγματάρχου και του Αντισυνταγματάρχη Κυριάκου Σγουρού. Στη συνέχεια μετέβη στην Πελοπόννησο όπου αγωνίστηκε με τον Νιώτη, Σαλούστρο, Καλλέργη και Ανδρεαδάκη. Γιακουμάκης Μιχαήλ (σύζυγος Ροδαμιά κάτοικος Μινώας Ναυπλίου) Πολέμησε στο 1821 σε διάφορες μάχες και φονεύθηκε το 1824. Άφησε την χήρα του και ένα ανήλικο ορφανό.
Γιαλεράκης Αντώνιος εκ Σφακίων. Αγωνιστής εκατόνταρχος του 1821-28. Πολιορκητής δια θαλάσσης της Κρήτης με το σκάφος του Άγιος Νικόλας, επέπεσε με 100 άνδρες εις τον Αγιο Ιωάννη τον Καημένον στην επαρχία Αγίου Βασιλείου Ρεθύμνης πολέμησε και στην Επισκοπή Ρεθύμνου. Γιαλεράκης Σταυρής. Εκ Σφακίων. Αγωνιστής 1821 πλοίαρχος, μετέφερε οικογένειες από τις Ανατολικές επαρχίες και τα Σφακιά.
Γιαννακάκης Νικόλαος εκ της επαρχίας Κνωσσού Ηρακλείου. Αγωνιστής 1821 από οικογένεια αγωνιστών (σφαγιασθέντων πατρός, αδελφών θείων..) Αιχμαλωτίσθηκε το 1823 εντός του Φρουρίου Ρεθύμνης, κατάφερε να αποδράσει και έλαβε μέρος στην κατάληψη της Γραμβούσας. Ακολούθησε τον Δημήτριο Κουρμούλη στην Πελοπόννησο και έλαβε μέρος στις διάφορες εκεί μάχες όπως και στην μάχη του Πειραιά (22/4/1827) που έπεσαν πολλοί Κρήτες αγωνιστές και αιχμαλωτίσθηκε ο Καλλέργης. Νυμφεύτηκε την θυγατέρα του Μιχαήλ Κουρμούλη.
Γρηγοράκης Νικόλαος εκ Σφακίων κάτοικος Μήλου.Αγωνίστηκε ως πενήνταρχος κατά το 1821-1828 με τους Τσιριντάνηδες, Ρούσσο Βουρδουμπά και Σήφη Δεληγιαννάκη, Συνεισέφερε στον αγώνα τουφέκια μολύβι κ.α. Από το 1830 απεκαταστάθη στην Μήλο.
Δημαράκης Γεώργιος. Αγωνιστής του 1821 από το Ρέθυμνο της Κρήτης.
Δεληγιαννάκηδες: Βάσσος Βαρδουλές ή Δεληγιαννάκης (Οπλαρχηγός Ρεθύμνης του 1821-31) Μανούσος Βασ. Βαρδουλές ή Δεληγιανάκης (ένας από τους 5 στρατάρχες της Κρήτης 1821-31 Συνταγματάρχης της Βασ. Φάλαγγας Ναυπλίου) Σήφης Νικ. Δεληγιαννάκης (1768-1874), Στρατής Νικ. Δεληγιαννάκης ή Μπικοστρατής (178;-1866), Γιώργης Νικ. Δεληγιαννάκης (178;-1822) Ανδρέας Δεληγιαννάκης (Διακοσίαρχος του 1821. Γιος του Σήφη). Μια μεγάλη και πασίγνωστη οικογένεια Αγωνιστών του 1821 που προσέφεραν τα μέγιστα στον αγώνα. Με καταγωγή από το Ασφένδου Σφακίων, μετοίκησαν στη Μήλο και Μονεμβασιά μετά τον αγώνα. Κατατάχθηκαν στην Φάλαγγα των Κρητών Ναυπλίου με διάφορους τιμητικούς τίτλους.
Διλιντάς Στρατής. Αγωνιστής του 1821 από τα Σφακιά, αγωνίστηκε και τιμήθηκε από τον Ρούσσο Βουρδουμπά με τον βαθμό του εκατόνταρχου. Έλαβε μέρος στη μάχη του Φραγκοκάστελλου, στη Μάλαξα κ.α. Κατετάγη στην Φάλαγγα Κρητών Ναυπλίου με το βαθμό του Υπολοχαγού.
Δρακονιανός Γεώργιος ή Ελληνάκης, καταγόταν από τη Δρακόνα Κολυμπαρίου Κισσάμου Χανίων. Γεννήθηκε περί το 1770 και έδρασε στην επανάσταση του 1821 όπου ορίστηκε Γενικός αρχηγός Κισάμου και πήρε μέρος σε πολλές μάχες χωρίς ποτέ να ηττηθεί. Πολέμησε στην Ηπειρωτική Ελλάδα με τον Καραϊσκάκη στην μάχη του Φαλήρου και με τον Χάλη Κουμή και Γερανιώτη στις Κρητικές επαναστάσεις και διορίστηκε τιμητικά στην Βασιλική Φάλαγγα Ναυπλίου με τον βαθμό του Λοχαγού με χαρακτήρα Αντισυνταγματάρχου. Με την σύνταξη του, μεγάλος πια, κι όταν η Ελλάδα είχε απελευθερωθεί, εγκαταστάθηκε στους Μολάους Λακωνίας όπου τέλειωσε τη ζωή του και εκεί ετάφη.
Ζερβουδάκης Παναγιώτης (περ. 1780-1840) Αγωνιστής του 1821 από την Κνωσσό (ή Τύλισσο Μαλεβυζίου) Ηρακλείου Κρήτης. Ανθυπολοχαγός της Φάλαγγας Κρητών Ναυπλίου. Ζερβουδάκης Νικηφόρος εκ Σφακίων πολέμησε υπό την αρχηγείαν του Γεώργιου Ζερβουδάκη, τραυματίσθηκε σοβαρά στη μάχη του Φόδελε. Μετοίκησε στη Σίφνο το 1830. Θεόδωρος Ζερβουδάκης αξιωματικός του 1821, από Μουρί Σφακίων. Πολέμησε αρχικά στη Σάμο το 1821 με τον αδελφό του Χατζή Γεώργιο Ζερβουδάκη όπου επέδειξαν ανδρείαν και διορίστηκαν από τον Τομπάζη τριακοσίαρχος αυτός και πεντακοσίαρχος ο Χ’’ Γεώργιος. Ο αδελφός του Λουκάς Ζερβουδάκης φονεύθηκε στο Σέλινο το 1822 ενώ ο άλλος αδελφός του Χ’’ Γεώργιος Ζερβουδάκης το 1823 στα Σφακιά.
Θεοδωράκης Αντων. Πολυχρόνης. Αγωνιστής του 1821 πολέμησε με τον Βασίλειο Χάλη τον Ν.Ρενιέρη κ.α. Θεοδωράκης Εμμανουήλ Αγωνιστής του 1821. Ανθυπολοχαγός της Φάλαγγας Κρητών Ναυπλίου. Φονεύθηκε εγκαταλείποντας πολυπληθή οικογένεια και σύζυγο, την χήρα του, Σοφία.
Θωμάκης Μιχαήλ από Γεράνι Χανίων. Έλαβε μέρος απ’ αρχής του αγώνα με τον Ιωάννη Γερανιώτη και στη μάχη Γερανίου. Μετέβη στην Πελοπόννησο όπου κατετάχθη στον τακτικό στρατό και πολέμησε στις μάχες του 1824-28.
Καγιαμπής Χατζή Νικόλαος. Με το παρανόμι Χ” Κουκούλας. Από το Αβδού Πεδάδος Ηρακλείου γεννήθηκε το 1798 και ανδρώθηκε μέσα σε σκληρές συνθήκες της σκλαβιάς. Παλαιό Ιερό λείψανο του αγώνα του 1821 ο Καπετάν Καγιαμπής έδρασε στην Ανατολική Κρήτη και η δράση του στο Οροπέδιο Λασιθίου και στα χαράκια της επαρχίας Πεδιάδος αντηχούν ακόμα, όταν με το θρυλικό μουλάρι του μετέφερε όπλα και πυρομαχικά στους επαναστάτες ακολουθώντας δύσβατα μονοπάτια, αθέατα από τον εχθρό. Με την καταστολή της επανάστασης ο Καπετάν Καγιαμπής μετέβη στην Πελοπόννησο ακολουθώντας τον Δημ. Καλλέργη όπου έλαβε μέρος σε διάφορες μάχες και στην πολιορκία του Μεσολογγίου. Εκεί τραυματίστηκε σοβαρά και για να μην τον πιάσουν οι Τούρκοι παριστάνει τον πεθαμένο εν μέσω πτωμάτων και καταφέρνει να σωθεί αντέχοντας τους πόνους κ μη βγάζοντας μιλιά όταν κάποιος Τούρκος στρατιώτης τον τρυπά με τη λόγχη του. Καταφέρνει να διαφύγει τη νύχτα σαν τον αρουραίο ανάμεσα σε πτώματα έρποντας και να κρυφτεί στους θάμνους διαφεύγοντας τον κίνδυνο. Αργότερα τον Απρίλιο του 1827 το σώμα του Καλλέργη και ο Καγιαμπής παίρνουν μέρος στη μάχη της Καστέλας του Φαλήρου και του Ανάλατου (σημερινού Νέου Κόσμου). Ο Καγιαμπής διορίζεται σημαιοφόρος του Καραϊσκάκη και μάχεται ανδρεία μαζί με τον Δημήτριο Καλλέργη και τους άνδρες του, ώσπου αιχμαλωτίζονται και φυλακίζονται. Οι συγγενείς του Καλλέργη από τη Ρωσία μετρούν 70.000 γρόσια ως λίτρα στους Τούρκους και μαζί του καταφέρνει να αποφυλακιστεί κι ο Καγιαμπής που το σκάει και επανέρχεται στην Κρήτη για να συνεχίσει τον αγώνα μαζί με τους σκλαβωμένους συμπατριώτες του πιο έμπειρος και αποφασισμένος από ποτέ! Απεβίωσε το 1889 στα 91 του χρόνια στο χωριό του, το Αβδού.
Καζάνης Μανουήλ (1793-1935). Από το Μαρμακέτω του Οροπεδίου Λασιθίου. Σπουδαίος αγωνιστής του 1821. Με τον Βασιλογεώργη αχώριστοι φίλοι και συναγωνιστές επιλέχθηκαν να εκπροσωπήσουν τον λαό του Λασιθίου στην ‘’Επαναστατική Γενική Συνέλευση Κρητών’’ που έλαβε χώρα στην Παναγία τη Θυμιανή στο Λουτρό Σφακίων τον Μάη του 1821 και στο “Κρητικό Συμβούλιο” τον Απρίλη του 1830 στις Μαργαρίτες Μυλοποτάμου. Αγωνίσθηκε κατά των Οθωμανών με το Πρώτο Σάλπισμα, άμα τη ενάρξει του αγώνος ευσυνειδήτως και με αυτοθυσία, διατηρών εξ ιδίων πόρων ικανούς στρατιώτας και βοηθών και χρηματικώς τας δημοσίας ανάγκας υπέρ του αγώνος της πατρίδος. Το 1822 διορίσθηκε εκ της Διοικήσεως της Κρήτης Οπλαρχηγός της επαρχίας Λασιθίου, έδρασε με ορμή και νικηφόρα κατά του εχθρού και επικράτησε ο βαθμός και ο επαναστατικός ενθουσιασμός του μέχρι της ήττας από του Οθωμανούς. Ο Καζάνης μετέβη στην Πελοπόννησο όπου πολέμησε στις εκεί μάχες και στη συνέχεια λαμβάνει μέρος στην έξοδο του Μεσολογγίου. Εκεί γνωρίζεται με έναν τσιφλικά ονόματι Λάσκαρη και με την οικογένεια του το 1835 καταφεύγει στην Νάξο ως πρόσφυγας. Την ίδια χρονιά, το 1835, απεβίωσε καταλείπων την θυγατέρα του Ελένη (που έγινε μετά νύφη του Βασιλογεώργη) και έναν γιο τον Κωνσταντίνο ο οποίος απεβίωσε το 1849.
Κακουλάκης Νικόλαος. Κρης αγωνιστής του 1821-1830. Αγωνίστηκε ως εκατόνταρχος με τον Βασ. Χάλη, Νικ. Ρενιέρη, Α. Φασούλη, Γεωργ. Σακοράφο, Α. Ψωμαδάκη, κλπ. Έλαβε μέρος στις μάχες στο Κρομμύδιο, Νεόκαστρο, Μύλους, Ναύπλιο, Δόμβραινα, Ράχοβα, Δίστομο και Πειραιά.
Καλογεράκης ή Δαιμονάκης Ιωάννης από Σφακιά, γεννημένος το 1800. Αγωνιστής του 1821. Έλαβε μέρος στη μάχη του Φραγκοκάστελλου υπό την αρχηγείαν τότε του ήδη Αντισυνταγματάρχου Στρατή Δεληγιαννάκη, εις την μάχην της Μαλάξης υπό την αρχηγείαν του Νικ. Λούπη, Λοχαγού της Φάλαγγας του Καστέλλου της Κισσάμου, υπό την αρχηγείαν του Γ. Λούπη ως και διαφόρους άλλες μάχες υπό την αρχηγεία του Εμμ. Κοκολάκη, ότε ήταν η έφοδος του φρουρίου Γραμβούσης. Παρευρέθη και εν τη ελευθέρα ήδη Ελλάδα κατά την μάχη των Αθηνών υπό την αρχηγεία του Στρατηγού Δημ. Καλλέργη και Φαβιέ Φιλέλληνος και την μάχη του Μεσολογγίου.
Καλλέργης Δημήτριος (1803-1867) Ο στρατηγός. Από την οικογένεια των Καλλεργών του Μυλοποτάμου πρωτεργάτης της επανάστασης του 1821. Διακρίθηκε στις μάχες της Γραμβούσας και της Αράχοβας. Στη μάχη Αναλάτου τραυματίστηκε και αιχμαλωτίσθηκε. Από τους αρχηγούς της Επανάστασης της 3ης Σεπτεμβρίου 1843 για την παραχώρηση Συντάγματος.
Καμπουράκης Νικόλαος από Κυδωνία Χανίων. Οπλαρχηγός και Ταγματάρχης, Αγωνιστής 1821. Καμπουράκης Πανανός από Κυδωνία Χανίων, γεννημένος το 1803. Αγωνιστής 1821. Έλαβε μέρος στη μάχη του Θέρισου, Μάλαξας, Κάμπους κλπ με τον Χάλη, Δρακωνιανό, Κοκολάκη κ.α.
Καπαρουνάκης Νικόλαος εξ Ηρακλείου. Αγωνιστής του 1821 στις Κρητικές επαναστάσεις. Πολέμησε στο Ρέθυμνο, Κυδωνία, Αυλοπόταμο, Ηράκλειο, κλπ με τον Απόστολο Ψωμαδάκη και τον Αναγνώστη Κουσκουμπέ.
Κελαϊδής Χατζή Γεώργιος (1784 -1824). Από το Μουρί Σφακίων. Ξεκίνησε ως Φιλικός και πολέμησε ως πεντακοσίαρχος σε όλες τις μάχες της Δυτικής Κρήτης από το 1821 έως το 1824 όπου εφονεύθη στην Αράδαινα Σφακίων στη θέση Φαράγγια.
Κοζάκος ή Καζάκος Ιωαν. Χαράλαμπος από το Καλόρουμα Χανίων παντρεύτηκε στις Στέρνες Ακρωτηρίου και απέκτησε πέντε γιους. Ο Χαραλάμπης επειδή εφόνευσε τον Γενίτσαρο Αμωνίου κατέφυγε στα Σφακιά, όπου έμεινε φυγόδικος για πολλά χρόνια. Κατά την επανάσταση του 1821 άρπαξε τα όπλα και βγήκε με τους άλλους στο μετερίζι του αγώνα. Στην επανάσταση του Χαιρέτη το 1841 έδωσε πάλι το παρόν. Τελεύτησε πριν το 1858.
Κόρακας Μιχαήλ (1797-1882) Πολεμάρχης από την Πόμπια της Κρήτης. Αγωνίστηκε για 60 σχεδόν χρόνια. Περίφημος αγωνιστής του 1821 και των Κρητικών Επαναστάσεων μέχρι το 1878. Γενικός Αρχηγός των 5 Ανατολικών Επαρχιών της Κρήτης στις επαναστάσεις 1866-78.
Κουμής, Ιάκωβος (Σπίνα Σελίνου; – Μολάοι 1860). Η καταγωγή της οικογένειας του ήταν από τους Καντανολαίους του Κουστογέρακου. Αγωνιστής του 1821. Πριν από την έναρξη της Επανάστασης μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία και αργότερα έγινε οπλαρχηγός Σελινιωτών. Συμμετείχε ενεργά στην πολιορκία και απελευθέρωση του κάστρου της Καντάνου από τον Εμ. Τομπάζη. Πήρε μέρος σε πολλές επιχειρήσεις στο νησί του έως το 1824, οπότε μετέβη στην Πελοπόννησο επικεφαλής σώματος Κρητικών. Εκεί πολέμησε στη Σφακτηρία και στο Νεόκαστρο και συμμετείχε επίσης στην εκστρατεία της Αττικής. Επέστρεψε στην Κρήτη και πολέμησε στην άλωση της Γραμβούσας, όπου αναμείχθηκε σε πειρατείες και καταδικάστηκε. Ήταν εύστροφος, ταχύς στις κινήσεις του, άριστος χρήστης του σπαθιού και του όπλου, πανέμορφος και τολμηρός. Έγινε συναρχηγός Σελίνου, μαζί με τον συμπολεμιστή του, από τον Βληθιά, Τσισκάκη Φραγκιά (Τσισκοφραγκιά). Συναγωνιστής του και ξακουστός, για την υπερφυσική δύναμη, που διέθετε, ήταν ο γαμπρός και χωριανός του Παναγιώτης Κατσίγαρης. Το 1831 εγκαταστάθηκε στο Ναύπλιο. Αργότερα πήρε μέρος στην Κρητική επανάσταση του 1841. Για τα ιστορικά γεγονότα του έτους αυτού έγραψε ανέκδοτα απομνημονεύματα. Δολοφονήθηκε στους Μολάους, όπου βρισκόταν ως ταγματάρχης της Φάλαγγας.
Κουρμούληδες. Επώνυμο ισχυρής οικογένειας κρυπτοχριστιανών, φιλικών και αγωνιστών της Κρήτης από τη Μεσσαρά. (Κουρμούλης Μιχαήλ, Κουρμούλης Γεώργιος, Κουρμούλης Δημήτριος, Κουρμούλης Εμμανουήλ -ανηψιός του Μιχαήλ). Οι Κουρμούληδες από την αρχή της επανάστασης προσέφεραν πολλά για τον αγώνα και πρωτίστως κρύβοντας κυνηγημένους αγωνιστές. Με χρήματα εξαγόραζαν σκλαβάκια Κρητικόπουλα και γυναίκες από τα σκλαβοπάζαρα και συνέδραμαν όποιος είχε ανάγκη. Ο Μιχαήλ Κουρμούλης (1765 – 1824) γνωστός ως το 1821 ως Χουσεΐν Αγάς, ήταν ο αρχηγός της οικογένειας και ένας αγωνιστής από τους σημαντικότερους οπλαρχηγούς που έδρασαν στο νησί. Συμμετείχε στην προετοιμασία της εξέγερσης στην Κρήτη, όντας μέλος της Φιλικής Εταιρείας, έχοντας μυηθεί από τον Γρηγόριο Καλλονά. Μάλιστα, κατά το Πάσχα του 1821 ενώ βρισκόταν στα Χανιά, φανέρωσε δημόσια τη χριστιανική του πίστη. Με την έναρξη της επανάστασης στην Κρήτη, τέθηκε επικεφαλής της οικογένειας των Κουρμούληδων – που αριθμούσε 75 ενόπλους- καθώς και των υπόλοιπων Μεσσαριτών ως πεντακοσίαρχος.
Κριτοβουλίδης Καλλίνικος (1792-1868). Φιλικός και αγωνιστής κατά την Επανάσταση του 1821, λόγιος και αποµνηµονευµατογράφος. Το 1819 µυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία. Πήρε ενεργό µέρος στην εξέγερση της Μεγαλονήσου και ασχολήθηκε κυρίως µε διοικητικά θέµατα. Μετά την καταστολή της Επανάστασης κατέφυγε στην Πελοπόννησο. Συµµετείχε στην επιχείρηση της Γραµβούσας και µετά την επιτυχή έκβασή της τοποθετήθηκε από την ελληνική κυβέρνηση µέλος της τριµελούς διοικητικής Επιτροπής Κρήτης.
Κριάρης ή Μπενής, Κωνσταντίνος (1797-1884) Αγωνιστής από μεγάλη ιστορική οικογένεια από το Κουστογέρακο Σελίνου. Με την έναρξη της επανάστασης, του1821 αυτός και τα πέντε αδέλφια του άρπαξαν τα όπλα και τάχτηκαν υπό την σημαία του πατέρα τους. Πρωταγωνίστησε και πάλι το 1841 και μέχρι την επανάσταση του 1878 ήταν στις επάλξεις ως αρχηγός πλέον της επαρχίας Σελίνου.
Κωνσταντουδάκης Ιωσήφ ή Σήφακας (1771-1823) Από την Ίμπρο Σφακίων γεννήθηκε στο Μελιδόνι Αποκορώνου, Αγωνιστής του 1821 ως Οπλαρχηγός Αποκορώνου.
Μαλικούτης Νικόλαος (1782-1830) από τα Βορίζα. Πολέμησε σε πάρα πολλές μάχες σε διάφορα μέρη της Κρήτης , στη μάχη του Φαλήρου, στην Πελοπόννησο και στη Στερεά Ελλάδα και δικαίως του δόθηκε ο τίτλος του Στρατηγού. Ήταν ο αρχηγός Μεσσαράς μετά τον θάνατο του Κρυπτοχριστιανού Μιχαήλ Κουρμούλη, μετά από ενέδρα στον Πλάτανο της Μεσσαράς τον Απρίλιο του 1830 πολεμώντας με τον Κόρακα, τον Κων. Λέκκα, Φραγγ. Μαστραχά, Γεωργ. Ρωμάνο, Αποστόλης Κατεχάκη, Νικ. Τσακίρη, κ.α. συνελήφθη από τους Τούρκους και γδάρθηκε ζωντανός στο Ηράκλειο.
Μάρκος Μπούζης ή Μπουζομάρκος από τα Σφακιά και ο Γεώργιος Παπαδάκης ή Ξέπαπας, ο παπάς που πέταξε τα ράσα για να αγωνιστεί, από το Τζιτζιφέ Αποκόρωνα, ο οποίος αντιπροσώπευσε την Κρήτη στη B’ Εθνοσυνέλευση του Άστρους, μαζί με τον Μπουζομάρκο άφησαν την τελευταία τους πνοή το 1823 στην προσπάθεια κατάληψης της Γραμβούσας.
Μαστραχάς Φραγκιάς (1793-1868) από τα Μαστραχιανά της Γέργερης της επαρχίας Καινούργιου Ηρακλείου. Κρητικός οπλαρχηγός που έγινε περίφημος για τη γενναιότητά του. Πήρε μέρος σε όλες τις επαναστάσεις που έγιναν στην Κρήτη από το 1821 ως το 1866.
Μελιδόνης Αντώνιος (?-1822) από το Μελιδόνι Μυλοποτάμου Ρεθύμνου. Φιλικός, οπλαρχηγός στην επανάσταση 1821-22. Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης εκτιμώντας τις ικανότητές του τον έστειλε μέχρι και στους ομογενείς της Μικράς Ασίας για να τους φέρει το μήνυμα της επανάστασης. Στη μάχη στο οχυρό του Βαθειακού και αφού σκότωσε πολλούς Τούρκους, γύρισε με πολλά λάφυρα πίσω σε όπλα και πολεμοφόδια, όπου από μια παρεξήγηση εφονεύθη από τον συμπολεμιστή του Χατζή Ρούσσο Βουρδουμπά. Ο Μελιδόνης που ήταν σπουδαίος αγωνιστής, τραγουδήθηκε όσο κανείς άλλος για τον άδικο χαμό του. Εξίσου ήρωες και τα αδέλφια του ο Γιώργης ο γιατρός που διέπρεψε στην Πόλη και Ηλίας που πολέμησε στη Σάμο και στην Πελοπόννησο αλλά είχε άδοξο τέλος. Ενώ μετέφερε αιχμαλώτους με το πλοίο του ανατινάχθηκε η πυριτιδαποθήκη. Ήταν κι αυτός μεταξύ των θυμάτων του φρικτού αυτού ατυχήματος.
Νιώτης Σταυρούλης (1795 – 1868) Από Ανώγεια Μυλοποτάμου. Οπλαρχηγός και μέλος της Φιλικής Εταιρείας και ξεκίνησε την πλούσια δράση του κατά των Τούρκων στην Επανάσταση του 1821 με επέκταση της πολεμικής του δραστηριότητας σε όλη την Κρήτη. Υπολοχαγός της Φάλαγγας Κρητών Ναυπλίου. Έλαβε ενεργά μέρος στις επαναστάσεις του 1821, 1844, 1866 – 1869, του 1877 – 1878 και του 1896 – 1898 με σώμα πολεμιστών υπό την αρχηγία του ιδίου και του Γρηγόρη Σπινθούρη.
Παπαδάκης Μιχ. Γεώργιος. Αγωνιστής 1821 – Πεντηκόνταρχος. Γεννήθηκε στο Βενεράτο και έλαβε όπλο από την αρχή της Επανάστασης του 1821. Υπό τις οδηγίες του Στρατάρχη Π. Ζερβουδάκη έλαβε μέρος σε όλες τις επίσημες μάχες της Κρητικής Επανάστασης με τους Δ. Καλλέργη, Π. Ζερβουδάκη, Γ. Πεζανό, Β. Χάλη, Ιακ. Κουμή κ.α. . Για την ανδρεία του στις μάχες και την φιλοπατρία του τιμήθηκε με το βαθμό του πεντηκοντάρχου. Τον Ιούλιο του 1822, παίρνει μέρος στη μάχη του Κρουσώνα και στις μάχες στην Γέργερη, στον Άγιο Μύρωνα, και στις Αμουργέλες στις 20 Αυγούστου του 1823 στην οποία οι Κρήτες κέρδισαν. Το 1825 συμμετείχε στην κατάληψη του φρουρίου της Γραμβούσας όπου και διέμεινε 13 μήνες για την περιφρούρηση της, άμισθος, ενώ το 1828 με τη αναζωπύρωση της επανάστασης στην Κρήτη ο Γ. Παπαδάκης πολεμά στο Φραγκοκάστελλο δίπλα στον Βορειοηπειρώτη Χατζή Μιχάλη Νταλιάνη.
Πιτσάκης Γεώργιος εκ Πεδιάδος Ηρακλείου. Αγωνιστής 1821 Ταγματάρχης της Φάλαγγας Κρητών Ναυπλίου.
Πρωτοπαπαδάκης Αναγνώστης ή Μώρος (1782- 1822). Ήρωας, πεντακοσίαρχος 1821. Γέννημα θρέμμα του Ασκύφου. Μέχρι το θάνατο του ήταν παρών στις περισσότερες μάχες στο νησί. Καταγόταν από την οικογένεια των Πάτερων ή Μαυροπάτερων και μετέπειτα επονομασθέντων σε Μοριανούς (Μωράκης). Έπεσε πολεμώντας ηρωικά στην μάχη της Μαλάξας κατά του Χασάν πασά το 1822.
Πρωτοπαπαδάκης Μανούσος ή Μανουσάκης από το Ασκύφου Σφακίων. Χαΐνης πριν την έναρξη της επανάστασης Οπλαρχηγός το 1821 συγκρότησε δικό του σώμα από 100 αγωνιστές Σφακιανούς και Αποκορωνιώτες και πολέμησε την στρατιά του Χασάν στον Αλμυρό. Το 1829 πολέμησε μαζί με τους Μανουσέλη και Δεληγιαννάκη στη μάχη του Γάλλου Ρεθύμνης όπου και τραυματίσθηκε στο πόδι μένοντας κουτσός. Συνέχισε πάραυτα να μάχεται στο Ναύπλιο όπου εντάχθηκε στην Βασιλική Φάλαγγα με το βαθμό του Υπολοχαγού και πέθανε σε νοσοκομείο του Ναυπλίου πάμφτωχος.
Σμπώκος Βασίλειος (1785-1858) εξ Ανωγείων Μυλοποτάμου. Ο Σμπώκος μαζί με το Νιώτη είχαν αναπτύξει δράση πριν από το 1821. Το 1822 συμμετείχε στις δύο μάχες του Σκλαβόκαμπου και τον Απρίλιο του 1823 στη μάχη του Γαζίου, κοντά στο Ηράκλειο. Αργότερα πολέμησε στην Πελοπόννησο, ενώ το 1828 ορίστηκε αρχηγός Μυλοπόταμου μαζί με τον Αλεξανδρή Ανδρεαδάκη.
Τσισκάκης Φραγκιάς (1792-1855) από τα Τσισκιανά Επανωχωρίου Σελίνου. Έλαβε μέρος σε όλες σχεδόν τις Κρητικές επαναστάσεις του 1821. Πολέμησε στα νησιά, στη Σάμο, την Κάσο, Ψαρά, την Ύδρα, Χίο, και στην Πελοπόννησο, στο Άργος, Δερβενάκια, στο Νεόκαστρο, Μύλους, στο Ναυαρίνο κ.α. στη Στερεά Ελλάδα, στο Μεσολόγγι κ.α.
Βασίλειος Χάλης (1785-1846) Ο αποκαλούμενος Στρατάρχης της Κρήτης από το Θέρισο Κυδωνίας ο σπουδαίος και γνωστός σε όλους μας Αρχηγός Κυδωνίας. Δήμαρχος και Ιδρυτής της Πρόνοιας Ναυπλίου. Αδελφοί Χάλη: Βασίλειος, Ιωάννης και Στέφανος. Τα τρία αδέρφια στην επανάσταση του 1821 έδρασαν πρωτοπόροι σε πολλές μάχες ο δε Βασίλειος έφτασε στον βαθμό του Συνταγματάρχη της Βασιλικής Φάλλαγος που συστάθηκε το 1835 από τον Βασιλιά Όθωνα. Ο Στέφανος είχε μια τραγική κατάληξη, όταν στις 19 Αυγούστου του 1821 εικοσιπέντε μόλις χρόνων, συμμετείχε στην νικηφόρα για τους επαναστάτες, μάχη στις Αλιάκες κοντά στον κόλπο της Σούδας όπου όμως έχασε τη ζωή του κατά τη διάρκεια εφόδου χτυπημένος από σφαίρα στο μέτωπο. Ο Γιάννης πέθανε πολεμώντας όταν λαβώθηκε κατά τα γεγονότα του Φραγκοκάστελλου και ξεψύχησε αργότερα στην οικία Μανουσογιαννάκη στην Ίμπρο Σφακίων όπου είχε μεταφερθεί.
Χούρδος Ιωάννης από Μυλοπόταμο αδελφός του Θόδωρου και Ρούσσου των σπουδαίων αγωνιστών εκ της μεγάλης οικογένειας των Χούρδων του Άη Γιάννη Σφακίων. Αγωνιστής 1821 Υπολοχαγός της Φάλαγγας Κρητών Ναυπλίου.
Χουδάλης Ιωάννης από τα Περιβόλια Κυδωνίας. Γεννήθηκε περί το 1785. Πολέμησε από το 1821 με όλους τους μεγάλους Οπλαρχηγούς. Διετέλεσε Λοχαγός της Φάλαγγας Κρητών Ναυπλίου. Έλαβε μέρος στις μάχες του 1821 στου Λούλου, στη Μάλαξα, στα Περιβόλια στο Νεροκούρου, στον Αλμυρό, στο Μελιδόνι Αποκορώνου. Αγωνίστηκε λιονταρίσια, λεβέντικα μέχρι την επανάσταση του 1858 με πολλές πληγές στο σώμα του από τους αγώνες υπέρ της ελευθερίας της πατρίδος μας, όπου τον συναντούμε ως Αρχηγό της Στρατιωτικής Κατοχής της Κρήτης. Ο Χουδάλης βρέθηκε στον Ασωπό της Επιδαύρου Λιμηράς (Επαρχία της Λακωνίας με έδρα τη Μονεμβασιά) όπως και τόσοι άλλου αγωνιστές ως πρόσφυγες με τις οικογένειες τους. Ο ίδιος στο ημερολόγιο του αναφέρει “την υστέρηση της Πατρίδος του Κρήτης και την εξ ανάγκης μετάβασή τους εις Αργολίδα…”
Φανδρίδης Νικόλαος (1802-1889) Γαμπρός του Βασ. Χάλη αφού νυμφεύτηκε την δευτεροκόρη του Ελένη. Γεννήθηκε στο Θέρισο και ήταν από οικογένεια προύχοντα. Μορφώθηκε αρκετά για την εποχή του και από πολύ νέος μυήθηκε στην Φιλική Εταιρία. Με την έναρξη της επανάστασης δημιούργησε μικρό σώμα με τους συμπατριώτες του και πολέμησε διαρκώς από το 1821 ως το 1829. Πήρε μέρος στις μάχες του Νταράτσου και αλλού. Πληγώθηκε και υπέφερε μέχρι τα γηρατειά. Μετά την επανάσταση κατέβηκε με την οικογένειά του στα Κύθηρα και στο Άργος. Πολιτεύτηκε στην Ελληνική Βουλή. Η επιτροπή βαθμολόγησης των αγωνιστών τον κατέταξε με βαθμό ταγματάρχη της Φάλαγγας, αλλά αυτός δεν δέχτηκε την θέση αυτή. Τιμήθηκε για τις υπηρεσίες του με τον Σταυρό του Αγώνα, ύστερα με τον Αργυρό Σταυρό, και αργότερα, από τον Βασιλέα Γεώργιο με τον Χρυσό Σταυρό του Σωτήρος. Στο Άργος ίδρυσε σχολείο, στο οποίο μαθήτευσαν όλοι του Άργους και οι αξιωματικοί του ιππικού. Οι γιοί του, Ιωάννης, Πέτρος, Χαράλαμπος, Διομήδης και Βασίλειος, αγωνίστηκαν ισάξια με τον πατέρα τους και διακρίθηκαν όλοι στις μάχες και στα γράμματα. Απεβίωσε στα Χανιά τον Νοέμβριο του 1889.
Ψωμαδάκης Απόστολος εκ Πυργιωτίσσης Ηρακλείου. Αγωνιστής 1821 ταγματάρχης στην Φάλαγγα Κρητών Ναυπλίου.
Και πολλοί-πολλοί άλλοι…. Όπως ο Μανουήλ Βερνάρδος από το Ρέθυμνο, λόγιος και επαναστάτης, ο Γεώργιος Σακορράφος (1790-1865) Γενικός Αρχηγός Ρεθύμνου, από τον Αγ. Κωνσταντίνο Ρεθύμνου, ο Αναγνώστης Παναγιωτάκης ή Παναγιώτου ή Πω(ο)λίδης (Σφακιά 1790 – Μήλος 1870) Φιλικός από τα Σφακιά που αγωνίστηκε στις επαναστάσεις 1821-1830 και έλαβε τον τίτλο του Ταγματάρχη στην Βασ. Φάλαγγα, ο Κωνσταντής Λέκκας από τα Βορίζια που έπεσε μαχόμενος στην ενέδρα στον Πλάτανο τής Μεσσαράς το 1830, ο Αστρινός Χατζηδάκης από τα Βορίζια γαμπρός του Μιχαήλ Κουρμούλη που έπεσε στην πολιορκία του πύργου στον Παννασό Ηρακλείου, ο Γεώργιος Ρωμάνος από τα Βορίζια που συνέχισε σαν υπαρχηγός μετέπειτα του Μιχαήλ Κόρακα. Όλοι τους πολεμήσανε στην μάχη του Ναυπλίου και σε άλλες μάχες όπου διακρίθηκαν για τον ηρωισμό τους. Αθάνατοι!!!
* Θα ζητήσουμε να μας συγχωρήσουν οι τιμημένοι νεκροί μας, για όσους δεν αναφέραμε… δεν τους λησμονήσαμε, απλά δεν μας παίρνει ο τόπος και ο χρόνος…
