Ι. Οι προηγούμενες πτωχεύσεις και τα αντίστοιχα «Μνημόνια»
Δεν είναι η πρώτη φορά, που η Ελλάδα υπέγραψε «Μνημόνια» με ξένα κράτη και Διεθνείς Οργανισμούς. Έστω και αν οι σχετικές υπογραφές τέθηκαν κάτω από κείμενα με ανάλογο περιεχόμενο αλλά με άλλους τίτλους. Δεν είναι πάλι η πρώτη φορά, που η Ελλάδα, ως κράτος, έπαυσε τις πληρωμές της. Είτε ουσιαστικά. Είτε τυπικά και ουσιαστικά. Κάθε παύση πληρωμών συνιστούσε τραγική φάση μέσα στην πολυτάραχη Ιστορία μας. Σηματοδοτούσε καθοδική πορεία, στο μέσο ή στην αφετηρία μιας επώδυνης οικονομικής και, κυρίως, πολιτικής και ηθικής κρίσεως. Και η αθέατη πλευρά της τραγωδίας; Κάθε τέτοια κατάρρευση και κατάντια μπορούσε να είχε προβλεφθεί νωρίτερα και έγκαιρα.
ΙΙ. Το δημόσιο χρέος δεν είναι από μόνο του τραγικό γεγονός
Η ύπαρξη δημόσιου χρέους δεν είναι από μόνη της ένα τραγικό γεγονός. Ενοχλεί, αλλά δεν καταστρέφει. Ούτε υπονομεύει την οικονομική ανάπτυξη και πρόοδο. Χρειαζόμεθα χρήμα, που κατά κανόνα δεν έχουμε, για τα μεγάλα ή μικρά έργα υποδομής. Σε όλους τους τομείς οικονομικής και κοινωνικής δραστηριότητας. Χρειαζόμεθα σύγχρονους δρόμους και αεροδρόμια σύγχρονα, που δεν μπορούμε να χρηματοδοτήσουμε μόνο με χρήματα των φορολογουμένων. Μια τόσο πλατιά χρηματοδότηση απαιτεί συνεισφορά από τους χρήστες των έργων υποδομής. Ευεργετείται οπωσδήποτε και από άμεση κρατική συνεισφορά. Κυρίως, όμως, προϋποθέτει μια ευρεία βάση πλούσιου τραπεζικού δανεισμού.
Ένα δεν επιτρέπεται. Η χρηματοδότηση καταναλωτικών δαπανών με δημόσιο και ιδιωτικό δανεισμό. Κάτι τέτοιο, δυστυχώς, συνέβη στο ελληνικό δημόσιο χρέος. Προηγήθηκε, βέβαια, ο ιδιωτικός τομέας. Μέσα από την εγκληματικά επιπόλαιη και αστόχαστη ενθάρρυνσης μιας ξέφρενης ιδιωτικής σπατάλης από την μεριά των τραπεζών.
Αυτά τα πληρώνουμε! Πληρώνουμε γιατί το Δημόσιο αποδείχτηκε σπάταλο. Πληρώνουμε γιατί και ως ιδιώτες καταναλώσαμε πολύ παραπάνω από τα εισοδήματά μας. Πληρώνουμε, πολύ απλά, γιατί ζήσαμε, για πολλά χρόνια, μέσα σε λιβάδια χορταστικής μακαριότητας, σε σχέση με το τι παράγουμε συνολικά, ως έθνος και ως άτομα. Παράγουμε λιγότερα, πολύ λιγότερα, από όσα ξοδεύουμε. Ζήσαμε σε μια «φούσκα». Και η «φούσκα» έσκασε μέσα στα χέρια μας.
ΙΙΙ. Έλλειψη ειλικρίνειας και σεβασμού στη διεθνή νομιμότητα
Θα μπορούσαμε παρολ’ αυτά να αντιμετωπίσουμε αυτό το χάσμα ανάμεσα στην παραγωγή και στην κατανάλωση, αρκεί να είχαν συντρέξει δύο προϋποθέσεις. Και άλλα έθνη και κράτη χρωστούν. Και χρωστούν, και αυτά, πολλά. Όμως, κατάφεραν να διαχειριστούν τα ελλείμματά τους. Να περιορίσουν τις δαπάνες τους.
Η πρώτη προϋπόθεση. Αρκεί στις διεθνείς συναλλαγές μας να είχαμε συμπεριφερθεί με εντιμότητα. Δεν μπορεί το καλοκαίρι του 2009 να ισχυριζόμασταν στις Ευρωπαϊκές Αρχές ότι το έλλειμμα του κρατικού προϋπολογισμού (η κύρια πηγή αύξησης του δημόσιου χρέους) ανερχόταν στο 3,7% του Ακαθάριστου Εθνικού Προϊόντος, ενώ, στην πραγματικότητα το έλλειμμα αυτό είχε προσλάβει χαοτικά χαρακτηριστικά. Τελικά, καταλογίστηκε στο 15,7% του Ακαθάριστου Εθνικού Προϊόντος. Δεν ήμασταν μόνο ψεύτες! Ήμασταν και ανόητοι! Γιατί τα σχετικά στοιχεία τα είχαν οι Ευρωπαϊκές Αρχές από την αρχή του μοιραίου εκείνου καλοκαιριού. Τα είχε η Τράπεζα της Ελλάδας! Που έχει παύσει (από καιρό!) να είναι αποκεντρωμένη υπηρεσία της εκάστοτε κυβέρνησης. Ευτυχώς. Τα είχε (όλα τα στοιχεία!) το πολιτικό σύστημα. Αφού η Τράπεζα της Ελλάδος είχε ενημερώσει, τεκμηριωμένα, όλους μας. Και σ΄ αυτό το τελευταίο δεν επιτρέπεται ούτε μια διάψευση.
Η δεύτερη προϋπόθεση. Διαχρονικά, δεν σεβαστήκαμε τις υποχρεώσεις μας έναντι της Διεθνούς Κοινότητας και τους διεθνείς και αναγνωρισμένους από το σύνολο, σχεδόν, των χωρών του κόσμου, οργανισμούς. Δεν σεβαστήκαμε την ευρωπαϊκή νομιμότητα. Στην οποίαν προσχωρήσαμε με τη θέλησή μας, σχεδόν επαιτώντας. Πήραμε άπειρα προγράμματα. Σημαντικό μέρος των εκατομμυρίων και δισεκατομμυρίων, ευρώ και ECU, συγχρηματοδότησαν, αληθινά μεγάλα έργα. Άλλαξαν τη φυσιογνωμία της πατρίδας μας και επηρέασαν θετικά την οικονομική πρόοδο και ανάπτυξη. Δεν είναι, όμως, και μικρό το μέρος, είτε σχετικά είτε σε απόλυτους αριθμούς, που κατευθύνθηκαν στην αλόγιστη κατανάλωση. Ακόμα και στις τσέπες επιτηδείων. Γίναμε πασίγνωστοι από τις επιδοτήσεις για καλλιέργεια γης, πολλαπλασίως μεγαλύτερης σε έκταση από όσο η ίδια η πατρίδα μας. Στην «Ευρω-απάτη» διακριθήκαμε!
IV. To αληθινό περιεχόμενο του Μνημονίου. Συρρίκνωση της εθνικής κυριαρχίας;
Το Μάιο του 2010, δεν είχαμε άλλη επιλογή παρά να δανειστούμε κάτω από όρους. Κι όπως κάθε δανειστής, έτσι και οι δικοί μας κρατικοί δανειστές αξίωσαν να ξέρουνε που θα διαθέταμε τα δανεικά και ποιες εγγυήσεις για την επιστροφή τους θα τους δίναμε.
Το μεγαλύτερο μέρος του Μνημονίου περιέχει εγγυητικές ρήτρες ότι θα εφαρμόσουμε, επιτέλους, το Ευρωπαϊκό Δίκαιο. Αυτές οι ρήτρες προκάλεσαν τις οξύτερες φάσεις της κοινωνικής αναταραχής, που έχει ως υπόβαθρο τη βαθειά οικονομική κρίση που διανύουμε. Οι Ευρωπαίοι, κυρίως, και κοντά σε αυτούς το ΔΝΤ θεώρησαν ως μια αναγκαία εγγυητική ρήτρα την εφαρμογή, επιτέλους, των Αρχών της Ενιαίας και Ανοικτής Αγοράς που διέπει το σύνολο της Ε.Ε.
Υπήρξαν αξιόλογοι δημόσιοι άνδρες (πολλοί φέρουν και την επιστημονική τήβεννο), οι οποίοι κατήγγειλαν το Μνημόνιο. Συνιστά εκχώρηση εθνικής κυριαρχίας, ισχυριστήκαν. Οι κρίσεις τους και οι προτάσεις τους προκαλούν απογοήτευση. Μάλλον δεν έχουν κατανοήσει ιστορικά τις εξελίξεις στο Διεθνές Δίκαιο και τις μεταβολές στο περιεχόμενο της εθνικής κυριαρχίας. Τα Κράτη δεν είναι πια οι αυθαίρετοι «μάγκες» της παγκόσμιας κοινότητας. Υπόκεινται σε κανόνες. Το βασικό τους περιεχόμενο είναι καταγεγραμμένο σε συμβάσεις, που τα ίδια τα κράτη υπέγραψαν και αυτοδεσμεύτηκαν. Η σύμβαση αποτελεί την κύρια πηγή κανόνων για τον πολιτισμένο άνθρωπο. Από τα πρώτα βήματά του. Και, επιτέλους, η προσχώρηση μας στην ενωμένη Ευρώπη, κύρια πηγή των περισσοτέρων κανόνων, που διέπουν ακόμα και την καθημερινότητά μας, αποτελεί ιστορική πια επιλογή του ελληνικού λαού. Σύμφωνα, πάντοτε, με όλες τις πρόσφορες για την ιστορία ενδείξεις.
V. Τι πέτυχε και που και πως απέτυχε το πρώτο Μνημόνιο
Το πρώτο «Μνημόνιο» (γιατί θα ακολουθήσουν κι άλλα!) πέτυχε ως προς τον πρώτο και κύριο στόχο του. Να μην χρεωκοπήσουμε ολοκληρωτικά το Μάιο του 2010. Πέτυχε στο ότι ξεκίνησε μια «χλωμή», έστω, διαδικασία ουσιαστικής ενσωμάτωσης της ελληνικής κοινωνίας και οικονομίας στην μεγάλη ευρωπαϊκή οικογένεια. Απέτυχε, όμως, σε δύο μέτωπα. Μεγάλο μέρος του δεν εφαρμόζεται. Παρέμεινε στα χαρτιά. Απέτυχε και επικοινωνιακά.
Η ίδια η Κυβέρνηση δεν το εφάρμοσε σε σημαντικά κεφάλαιά του. Μολονότι πήρε και μια δεύτερη νομιμοποιητική εντολή μέσα από το αποτέλεσμα των περιφερειακών και δημοτικών εκλογών τον Οκτώβριο του 2010. Σε αρκετές περιπτώσεις δεν κατάφερε να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά τις αντιδράσεις των συνδικαλιστών, που είναι σπλάχνο από τα σπλάχνα της. Αρκετές φορές συναλλάχτηκε μαζί τους. Και ατίμασε την υπογραφή της στα διεθνή συμβατικά κείμενα μέσα από ψευδεπίγραφες και, τελικώς, «παραμορφωτικές», δήθεν εφαρμογές των διεθνών της δεσμεύσεων.
Επανέρχομαι στην επικοινωνιακά παταγώδη αποτυχία του Μνημονίου. Δεν είπε ολόκληρη την αλήθεια η Κυβέρνηση από την αρχή. Ο έντιμος λόγος του Πρωθυπουργού δεν βρήκε μιμητές. Παρά μόνον ελάχιστους μέσα στην Κυβέρνηση. Κι ακόμα λιγότερους στην Κοινοβουλευτική Ομάδα. Κι ακόμα, ακόμα λιγότερους στο κόμμα, που τον στηρίζει. Αυτό που τον νομιμοποιεί δημοκρατικά και κοινοβουλευτικά.
Η Κυβέρνηση δημιούργησε ένα πολύ υψηλό επίπεδο προσδοκιών. Ένα «χάπι ευτυχίας» μπροστά στην εξαιρετικά σκληρή και ακραία λιτότητα που προέβλεπε και επέβαλε το Μνημόνιο. Έδωσε ημερομηνίες εξόδου προς τις αγορές και την ευτυχία πολύ νωρίς για να είναι αληθινές. Έπρεπε ήδη από πολύ πριν από σήμερα να είχαμε μπει στις αγορές με το σπαθί των θυσιών μας. Έτσι επεχείρησε να μας πείσει. Αστεία πράγματα! Και ταυτόχρονα τραγικά!
Κυρίως, όμως, έλλειψε ένας ρωμαλέος και εμπνευσμένος πολιτικός λόγος. Από τη μια λόγος πειθούς και λόγος ειλικρινούς παραμυθίας έναντι των συνεπειών από τις ακραίες λύσεις του Μνημονίου. Καθόλου καταγγελτικός. Ποτέ με προτεταμένο το δάκτυλο του δεξιού χεριού. Και οποιοσδήποτε λόγος αυτοκριτικός. Και από την άλλη έλλειψε ο πολιτικός λόγος αστείρευτης μεθοδικής καθοδήγησης. Μέσα από καινούργια ιδανικά και εμπλουτισμένες αξίες. Μέσα από οραματικούς, πλην, προσιτούς στόχους.
VI. Το αληθινά και ιστορικά ζητούμενο
Με τη σύνταξη, υπογραφή και εφαρμογή «μνημονίων» δεν αλλάζουν οι κοινωνίες. Ούτε οι συλλογικές συμπεριφορές. Οι κοινωνίες αλλάζουν με οραματικές και αποτελεσματικές ηγεσίες και με λαούς οι οποίοι θέλουν να επιβιώσουν. Ούτε με το αρχικό μνημόνιο, ούτε με το μεσοπρόθεσμο πρόγραμμα δημοσιονομικής εξυγίανσης, ούτε με μία ή δύο ή τρεις δανειακές συμβάσεις θα σωθεί η ελληνική οικονομία. Έχει αποδειχτεί ιστορικά ότι απαραίτητη προϋπόθεση για την ιστορική παραμονή των κοινωνιών και οικονομιών είναι η διαρκής πρόοδος και προσαρμογή τους. Η στασιμότητα συνιστά παράγοντα πτώσης ή εξαφάνισης ή ιστορικής εξόδου.
Πολλοί μιλούν για ανάπτυξη. Και σ’ αυτό τα έχουμε μπερδέψει. Ανάπτυξη δεν σημαίνει αυτόματα η αύξηση της ζήτησης. Με «γωνιές» και με «μπαράκια» δεν κατακτούμε την οικονομική άνοδο. Ούτε αναστρέφουμε την κάθοδο της ύφεσης. Η διεύρυνση του παραγωγικού μηχανισμού της χώρας είναι το ζητούμενο. Και ο ανταγωνισμός και η ποιότητα στην προσφορά αγαθών και υπηρεσιών.
Αυτά, όμως, συζητούνται μόνο σε επίπεδο τίτλων και συνθημάτων. Τα τελευταία επτά χρόνια δεν πραγματοποιήθηκε καμιά σοβαρή επένδυση. Και ούτε ανατρέψαμε τις συμπεριφορές που οδήγησαν στην παρούσα κρίση. Ακόμα και τη μεγάλη πρόκληση των εναλλακτικών μορφών ενέργειας, την μετατρέψαμε σε επιδοματική ουσιαστικά πολιτική, αργούσας γης και άεργων αγροτών.
VII. Οι ελάχιστες προϋποθέσεις
Πρώτη ελάχιστη προϋπόθεση είναι η ενεργός συμμετοχή του λαού μας σε μια άλλη πορεία. Οι ποικιλώνυμοι και αγοραίοι «αγανακτισμένοι» δεν συνιστούν απάντηση στις νέες προκλήσεις. Οι χυδαίες έναντι των κορυφαίων δημοκρατικών θεσμών συμπεριφορές τους αντιστοιχούν περισσότερο σε ενδείξεις παρακμής και ιστορικού αναχωρητισμού.
Αυτή είναι η πιο δύσκολη προϋπόθεση. Κανένας λαός δεν επιβιώνει χωρίς να το θέλει ο ίδιος. Έχουμε γνωρίσει και εμείς οι έλληνες, (όχι μόνο οι νεοέλληνες), περιόδους ετσιθελικής εγκατάλειψης των ιστορικών γηπέδων. Αυτή η προϋπόθεση δεν επιτυγχάνεται με ευχολόγια ή αφορισμούς, αλαζονικές αποστροφές και σκληρά εξουσιαστικές συμπεριφορές. Ούτε η ενεργός συμμετοχή του λαού αποκτάται αυτόματα. Θέλει συμμετοχή και των πνευματικών ανθρώπων. Και ανάληψη του μεριδίου ευθύνης που τους ανήκει.
Θέλει καινούριες ηγεσίες σε όλους τους χώρους. Αυτή είναι η δεύτερη ελάχιστη προϋπόθεση. Συνήθως, οι ηγεσίες διαμορφώνονται γύρω από ένα άξονα συμφερόντων, οικονομικών, κοινωνικών ή ιδεολογικών. Η παρούσα οικονομική κρίση σε όλο τον κόσμο δοκιμάζει ιδίως τη μεσαία τάξη. Ενώ καθιστά ομιχλώδη τη σύνθεση εκείνων που προτείνονται ή αυτοπροτείνονται για να αναλάβουν ηγετικές πρωτοβουλίες ή θέσεις. Η διαμόρφωση ηγεσίας ή ηγεσιών σε συνθήκες ανοικτής κοινωνίας είναι η μεγαλύτερη πρόκληση της ανθρωπότητας σήμερα. Παίζουν ή χορεύουν κυριολεκτικά «μπλόκα» συμφερόντων που μετακινούνται πάνω σε άμμο. Στη χώρα μας για πολλά χρόνια διαμόρφωναν ή τροφοδοτούσαν τις ηγεσίες τα κόμματα. Εδώ και είκοσι περίπου χρόνια ο ρόλος των κομμάτων περιορίστηκε ή και παρουσίασε και εκφυλιστικά φαινόμενα. Προφανώς η ιστορία δεν έχει ακόμη αποφασίσει σε ποιους θα χαρίσει το χρίσμα της ηγεσίας. Εμείς μπορούμε να δηλώσουμε ικανοποιημένοι αν και εφόσον τηρούνται όλοι οι κανόνες της ανοικτής κοινωνίας. Που είναι γνωστοί. Μερικοί από αυτούς είναι καταγεγραμμένοι στο Σύνταγμά μας και στα διεθνή κείμενα που μας δεσμεύουν. Αλλά όχι μόνο.
VIII. Υπάρχει ελπίδα;
Προσωπικά δεν συμμερίζομαι κανένα εφιαλτικό σενάριο. Έστω και ασθενή, υπάρχει βούληση να ξεπεράσουμε την κρίση. Τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό. Η μη σύμπραξη του λαού μας, όσο και της ευρωπαϊκής κοινής γνώμης, στα πρώτα στάδια μιας ιστορικής προσπάθειας, οφείλεται στη βαθιά δυσπιστία όλων των λαών στην αξιοπιστία και φερεγγυότητα του πολιτικού λόγου. Όχι μόνο του λόγου των ελλήνων πολιτικών. Αν θα επιχειρούσε κάποιος να χαρακτηρίσει την παρούσα στάση του ελληνικού, αλλά και των άλλων ευρωπαϊκών λαών, θα κατέληγε στη φράση: θετική αναμονή με πολλές επιφυλάξεις. Για να μετατραπούν οι επιφυλάξεις σε ενεργό και δημιουργική συμμετοχή των λαών, απαιτούνται κάποια πρώτα θετικά αποτελέσματα. Τουλάχιστον.
Αντώνης Ν. Βγόντζας
Δικηγόρος
Πρόεδρος της “Αλληλεγγύης Δικηγόρων”