Με τίτλο «Ο Μαρξ προέβλεψε την παρούσα κρίση – και μας δείχνει την έξοδο», η εφημερίδα The Guardian δημοσιεύει εκτενές άρθρο του Γιάνη Βαρουφάκη. Πρόκειται για προσαρμογή από την εισαγωγή που έγραψε ο πρώην υπουργός Οικονομικών για νέα έκδοση του «Κομμουνιστικού Μανιφέστου», η οποία θα κυκλοφορήσει στις 26 Απριλίου στη Βρετανία (εκδ. Vintage Classics)
«Το Κομμουνιστικό Μανιφέστο προέβλεψε τον επιθετικό και πολωμένο παγκόσμιο καπιταλισμό του 21ου αιώνα. Αλλά ο Μαρξ και ο Ένγκελς μας έδειξαν επίσης ότι έχουμε τη δύναμη να δημιουργήσουμε έναν καλύτερο κόσμο», γράφει ο Γιάνης Βαρουφάκης, ο οποίος κάνει προς το τέλος του άρθρου και μια σύντομη αναφορά στην κυβερνητική θητεία του. Ακολουθούν αποσπάσματα από το δημοσίευμα του Guardian:
«Για να πετύχει ένα μανιφέστο, πρέπει να μιλήσει στις καρδιές μας σαν ένα ποίημα, να στοιχειώσει το μυαλό μας με εικόνες και ιδέες εκθαμβωτικά νέες. Πρέπει να έχει τη δύναμη μιας συμφωνίας του Μπετόβεν, προτρέποντάς μας να δράσουμε για ένα μέλλον που θα τερματίσει τον περιττό μαζικό πόνο και θα εμπνεύσει την ανθρωπότητα να πραγματοποιήσει τις δυνατότητές της για αυθεντική ελευθερία.
Κανένα μανιφέστο δεν το κατάφερε καλύτερα από αυτό που δημοσιεύθηκε τον Φεβρουάριο του 1848 στην οδό Λίβερπουλ 46 του Λονδίνου. Το Κομμουνιστικό Μανιφέστο (ή το Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος, όπως κυκλοφόρησε για πρώτη φορά) το έγραψαν δύο νεαροί Γερμανοί – ο Καρλ Μαρξ, ένας 29χρονος φιλόσοφος, και ο Φρίντριχ Ενγκελς, 28χρονος κληρονόμος ενός μύλου στο Μάντσεστερ.
Ως έργο πολιτικής λογοτεχνίας, το μανιφέστο παραμένει αξεπέραστο. Οι πιο διαβόητες φράσεις του, συμπεριλαμβανομένης και της εισαγωγής («Ενα φάντασμα πλανιέται στην Ευρώπη – το φάντασμα του κομμουνισμού») έχουν μια σαιξπηρική ποιότητα.
Για το άμεσο αναγνωστικό κοινό του Μαρξ και του Έγκελς, το μανιφέστο τους ήταν ένα κάλεσμα για δράση που συχνά σήμαινε δίωξη, ή, σε ορισμένες περιπτώσεις, μακρά φυλάκιση. Σήμερα, οι νέοι είναι αντιμέτωποι με ένα παρόμοιο δίλημμα: να συμμορφωθούν σε μια κατεστημένη τάξη που καταρρέει και είναι ανίκανη να αναπαραχθεί ή να της αντιταχθούν με σημαντικό προσωπικό κόστος, αναζητώντας νέους τρόπους εργασίας, παιχνιδιού και διαβίωσης με τους άλλους; Παρόλο που τα κομμουνιστικά κόμματα έχουν εξαφανιστεί σχεδόν εξ ολοκλήρου από την πολιτική σκηνή, το πνεύμα του κομμουνισμού που καθοδηγεί το μανιφέστο αποδεικνύεται δύσκολο να σιωπήσει.
Όπως αποδείχθηκε, το μανιφέστο ήταν σωστό, αν και με καθυστέρηση. Χρειάστηκε η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης και η ένταξη δύο δισεκατομμυρίων Κινέζων και Ινδών εργατών στην καπιταλιστική αγορά εργασίας για να δικαιωθεί η πρόβλεψή του. Πράγματι, για να μπορέσει να παγκοσμιοποιηθεί πλήρως το κεφάλαιο, έπρεπε πρώτα να καταρρεύσουν τα καθεστώτα που υποσχέθηκαν υπακοή στο μανιφέστο.
Οποιος διαβάσει το μανιφέστο σήμερα θα ανακαλύψει με έκπληξη την εικόνα ενός κόσμου σαν τον δικό μας, που παραπαίει με φόβο στην άκρη της τεχνολογικής καινοτομίας. Στην εποχή του μανιφέστου, ήταν η ατμομηχανή που αποτελούσε τη μεγαλύτερη πρόκληση για τους ρυθμούς και τις ρουτίνες της φεουδαρχικής ζωής.
Αλλά για τον Μαρξ και τον Ένγκελς, αυτή η διαταραχή είναι ευπρόσδεκτη. Λειτουργεί ως καταλύτης για την τελική ώθηση που χρειάζεται η ανθρωπότητα για να καταργήσει τις εναπομείνασες προκαταλήψεις μας που στηρίζουν το μεγάλο χάσμα μεταξύ εκείνων που κατέχουν τα μηχανήματα και εκείνων που τα σχεδιάζουν, τα χειρίζονται και εργάζονται μαζί τους. Σήμερα, το βλέπουμε αυτό στις συζητήσεις για τα δεινά της παγκοσμιοποίησης. Ενώ χαιρετίζουν τον τρόπο με τον οποίο η παγκοσμιοποίηση έχει βγάλει δισεκατομμύρια ανθρώπους από την απόλυτη ανέχεια στη σχετική φτώχεια, σεβάσμιες δυτικές εφημερίδες, προσωπικότητες του Χόλιγουντ, επιχειρηματίες της Silicon Valley, επίσκοποι, ακόμα και πολυδισεκατομμυριούχοι χρηματιστές, όλοι θρηνούν για μερικές από τις λιγότερο επιθυμητές επιπτώσεις της: ανυπόφορη ανισότητα, άγρια απληστία, κλιματική αλλαγή και την ομηρία των κοινοβουλευτικών δημοκρατιών μας από τραπεζίτες και τους υπερ-πλούσιους.
Τίποτα από αυτά δεν πρέπει να προκαλεί έκπληξη στον αναγνώστη του μανιφέστου. Εάν το μανιφέστο έχει την ίδια δύναμη να διεγείρει, να ενθουσιάζει και να μας ντροπιάζει όπως το 1848, είναι επειδή η πάλη των κοινωνικών τάξεων είναι τόσο παλαιά όσο ο ίδιος ο χρόνος. Ο Μαρξ και ο Ένγκελς το συνόψισαν σε λίγες τολμηρές λέξεις: «Η ιστορία όλων των μέχρι σήμερα υπαρχουσών κοινωνιών είναι η ιστορία των ταξικών αγώνων».
Αυτή είναι η δεινή κατάσταση στην οποία βρισκόμαστε σήμερα. Παρόλο που χρωστάμε στον καπιταλισμό επειδή μείωσε όλες τις ταξικές διακρίσεις στο χάσμα ανάμεσα στους έχοντες και στους μη έχοντες, ο Μαρξ και ο Ένγκελς θέλουν να συνειδητοποιήσουμε ότι ο καπιταλισμός δεν αναπτύσσεται επαρκώς για να επιβιώσει από τις τεχνολογίες που ο ίδιος δημιουργεί. Είναι καθήκον μας να αποσύρουμε την παλιά έννοια των ιδιωτικών μέσων παραγωγής και να επιβάλλουμε μια μεταμόρφωση, η οποία θα πρέπει να περιλαμβάνει την κοινωνική ιδιοκτησία μηχανημάτων, γης και πόρων.
Ο Μαρξ και ο Ένγκελς δεν κατάφεραν να εκτιμήσουν τον αντίκτυπο του έργου τους στον ίδιο τον καπιταλισμό. Στον βαθμό που το μανιφέστο βοήθησε στη διαμόρφωση της Σοβιετικής Ένωσης, των δορυφόρων της Ανατολικής Ευρώπης, της Κούβας του Κάστρο, της Γιουγκοσλαβίας του Τίτο και αρκετών σοσιαλδημοκρατικών κυβερνήσεων στη Δύση, δεν θα έπρεπε οι εξελίξεις αυτές να προκαλέσουν μια αλυσιδωτή αντίδραση που θα κατέστρεφε τις προβλέψεις και τις αναλύσεις του μανιφέστου; Μετά τη ρωσική επανάσταση και στη συνέχεια τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, ο φόβος του κομμουνισμού ανάγκασε τα καπιταλιστικά καθεστώτα να υιοθετήσουν συνταξιοδοτικά συστήματα, εθνικές υπηρεσίες Υγείας, ακόμη και την ιδέα να πληρώνουν οι πλούσιοι για τους φτωχούς και τους μικροαστούς φοιτητές για να σπουδάζουν σε φιλελεύθερα πανεπιστήμια.
Αλλά αυτό που καθιστά το μανιφέστο πραγματικά εμπνευσμένο σήμερα είναι η πρότασή του για εμάς, εδώ και τώρα.
Αν ο καπιταλισμός φαίνεται άδικος είναι επειδή υποδουλώνει τους πάντες, πλούσιους και φτωχούς, σπαταλώντας ανθρώπινους και φυσικούς πόρους. Η ίδια «γραμμή παραγωγής» που παράγει άφθονο πλούτο παράγει επίσης βαθιά δυστυχία και δυσαρέσκεια σε βιομηχανική κλίμακα.
Επομένως, το πρώτο μας καθήκον – σύμφωνα με το μανιφέστο – είναι να αναγνωρίσουμε την τάση αυτής της «κατακλυσμικής ενέργειας» να υπονομεύει τον εαυτό της.
Όταν δημοσιογράφοι με ρωτάνε ποιος ή τι είναι η μεγαλύτερη απειλή για τον καπιταλισμό σήμερα, αψηφώ τις προσδοκίες τους απαντώντας: το κεφάλαιο! Φυσικά, αυτή είναι μια ιδέα που έχω κλέψει εδώ και δεκαετίες από το μανιφέστο. Δεδομένου ότι δεν είναι ούτε δυνατό ούτε επιθυμητό να ακυρωθεί η «ενέργεια» του καπιταλισμού, η σύσταση του μανιφέστου είναι να ωθήσουμε το κεφάλαιο μέχρι τα όριά του, περιορίζοντας τις συνέπειές του και προετοιμάζοντας την κοινωνικοποίησή του.
Πρέπει να οργανωθούμε πολιτικά για να υπερασπιστούμε τους αδύναμους, να ενδυναμώσουμε τους πολλούς και να προετοιμάσουμε το έδαφος για την αναστροφή των παραλογισμών του καπιταλισμού.
Πριν από μερικά χρόνια, χαρακτήρισα τον εαυτό μου ασταθή, ελευθεριακό μαρξιστή και δέχθηκα εξίσου άγρια επίθεση από μη μαρξιστές και μαρξιστές. Λίγο αργότερα, βρέθηκα σε μια πολιτική θέση κάποιας σημασίας, σε μια περίοδο έντονων συγκρούσεων μεταξύ της τότε ελληνικής κυβέρνησης και μερικών από τους ισχυρότερους παράγοντες του καπιταλισμού. Η νέα ανάγνωση του μανιφέστου για τους σκοπούς της σύνταξης αυτής της εισαγωγής ήταν λίγο σαν να καλούσα τα φαντάσματα του Μαρξ και του Ένγκελς να φωνάξουν ένα μείγμα μομφής και υποστήριξης στο αυτί μου.
Το βιβλίο «Ανίκητοι Ηττημένοι», τα απομνημονεύματά μου από την εποχή που υπηρέτησα ως υπουργός Οικονομικών της Ελλάδας το 2015, λέει την ιστορία της συντριβής της ελληνικής άνοιξης μέσα από έναν συνδυασμό ωμής δύναμης (εκ μέρους των πιστωτών της Ελλάδας) και ενός διχασμένου μετώπου εντός της δικής μου κυβέρνησης. Η περιγραφή είναι όσο πιο ειλικρινής και ακριβής μπορούσα».