Γράφει ο Παναγιώτης Ξηρουχάκης
«Τα βιβλία που έχουμε ανάγκη είναι εκείνα που πέφτουν σαν το τσεκούρι στην παγωμένη θάλασσα της ψυχής μας» Φράντς Κάφκα
Για αιώνες η ζωγραφική αποτελούσε τον πιο πιστό τρόπο απεικόνισης της πραγματικότητας.Οι άνθρωποι έβλεπαν μέχρι πρόσφατα στους πίνακες πολλά περισσότερα απ’ ότι βλέπουνε σήμερα. Δεν είναι τυχαίο ότι η εκκλησία χρησιμοποιούσε τους εκκλησιαστικούς πίνακες για να μορφώσει το (αγράμματο) ποίμνιο σε εκκλησιαστικά θέματα (πχ για τα πάθη του Χριστού). Οι φτωχοί άνθρωποι εκείνων των χρόνων δεν μπορούσαν να διαβάσουν και ο καλύτερος τρόπος για να μάθουν κάτι ήταν μέσα από εικόνες. Η εκκλησιαστική ζωγραφική έχει ονομαστεί και «η θεολογία των αγραμμάτων» και οι αγιογραφίες τα βιβλία του λαού.
Ένας άλλος ρόλος της ζωγραφικής ήταν η απεικόνιση των μαχών κατόπιν παραγγελίας του εκάστοτε βασιλιά για να «περιγράψει» στους υπηκόους του βασιλείου τα κατορθώματά του. Αυτοί οι ζωγράφοι έχουν ονομαστεί «πολεμικοί καλλιτέχνες». Πρέπει να γίνει κατανοητό ότι τότε δεν υπήρχε ο κινηματογράφος, ούτε η φωτογραφία. Και η ζωγραφική ήταν ο μόνος τρόπος για την «αναπαράσταση» της πραγματικότητας.
Βέβαια αυτή η αναπαράσταση δεν ήταν ακριβής. Δεν χρειάζεται και πολύ μυαλό για να καταλάβει κάποιος ότι η απεικόνιση των μαχών γινόταν προς όφελος του βασιλιά που είχε παραγγείλλει τον πίνακα…
Η ζωγραφική λοιπόν ήταν άλλο ένα όπλο στη φαρέτρα των εξουσιαστικών μηχανισμών. Ένα όπλο προπαγάνδας, όπως είναι σήμερα τα ΜΜΕ και σε μεγάλη έκταση και ο κινηματογράφος. Το 1874 λοιπόν διοργανώνεται στο υπουργείο εσωτερικών της τσαρικής Ρωσίας έκθεση ζωγραφικής με θέμα τον δεκαετή πόλεμο του τσάρου ενάντια στις τουρκμένικες φυλές του Τουρκεστάν, μιας μεγάλης σε έκταση περιοχή της κεντρικής Ασίας. Πιο συγκεκριμένα το Τουρκεστάν είναι ο γεωγραφικός χώρος που καλύπτει σχεδόν το σύνολο της Κεντρικής Ασίας και που συνορεύει με τη Σιβηρία στα βόρεια, το Θιβέτ, το Πακιστάν, το Αφγανιστάν και το Ιράν στα νότια, την έρημο Γκόμπι στα ανατολικά και τη Κασπία Θάλασσα στα δυτικά. Χωρίζεται σε δυτικό και ανατολικό Τουρκεστάν. Σήμερα μεγάλο μέρος του δυτικού τμήματός του ανήκει στις χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης, ενώ το ανατολικό τμήμα ανήκει στη Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας. Όσο αφορά λοιπόν στο Δυτικό Τουρκεστάν το 1865 η Ρωσία κήρυξε πόλεμο στα διάφορα εμιράτα που κυριαρχούσαν εκεί. Περιττό να πούμε ότι αυτή η περιοχή παρουσιάζονταν τότε στη Ρωσία με τα πιο μελανά χρώματα: απολίτιστη και βάρβαρη.
ΒΑΣΙΛΙ ΒΕΡΕΣΤΣΑΓΚΙΝ
Ο Βερεστσάγκιν υπήρξε επίσημος ζωγράφος του στρατού. Πήγε όμως στο μέτωπο όταν ο στρατηγός Κάουφμαν, επικεφαλής στην εκστρατεία, τον προσκάλεσε να συμμετάσχει σαν τοπογράφος. Εκεί ο ζωγράφος διακρίθηκε στις μάχες και παρασημοφορήθηκε. Στη συνέχεια κάποιος δούκας του ανέθεσε να ζωγραφίσει κάποιες σκηνές μάχης. Μέχρι εδώ όλα καλά. Έχουμε μία κλασική περίπτωση ενός καλλιτέχνη που υπηρετεί τα συμφέροντα της πατρίδας του (και περισσότερο της άρχουσας τάξης). Όμως ο ζωγράφος έκανε το ασύλληπτο. Αποτύπωσε τις μάχες με φωτογραφική πιστότητα. Χωρίς ωραιοποιήσεις, παραποιήσεις κλπ.
Προσπάθησε να δείξει στον κόσμο το πραγματικό πρόσωπο του πολέμου. Έτσι όμως δημιουργήθηκε ένα πρόβλημα. Ο θεατής δεν μπορούσε να ξεχωρίσει ποιοι είναι πιο βάρβαροι. Οι «απολίτιστοι» Τουρκμένοι ή οι «πολιτισμένοι» Ρώσοι φαντάροι?
Όταν τα έργα παρουσιάστηκαν στην έκθεση προκλήθηκε σάλος. Οι εθνικιστές επιτέθηκαν με μένος στο ζωγράφο. Μάλιστα ο στρατηγός Κάουφμαν χειροδίκησε εις βάρος του ζωγράφου όταν είδε τους πίνακες!
Το να λες την αλήθεια είχε και θα έχει πάντα κόστος. Ο ζωγράφος όμως δεν μπορούσε να ανεχτεί τη συμπεριφορά του ρώσικου στρατού απέναντι στους μουσουλμάνους στη διάρκεια της εκστρατείας. Η αντιμετώπισή τους σαν υπανθρώπους και απολίτιστους τον άφησε βαθιά ενοχλημένο. Οι πίνακές του ήταν μια φωνή διαμαρτυρίας ενάντια στον «εκπολιτιστικό πόλεμο» του τσάρου.
«Η αποθέωση του πολέμου»
Το συγκλονιστικό του έργο «Αποθέωση του πολέμου» ήταν ένα από τα δύο έργα που δεν επιτράπηκε καν να παρουσιαστούν στην έκθεση. Τον πίνακα αυτόν τον αφιέρωσε σε όλους τους κατακτητές του παρελθόντος, παρόντος και μέλλοντος. Με τον πίνακα αυτόν ο ζωγράφος έγινε ακόμα πιο «αγαπητός» στους σοβινιστικούς κύκλους.
Τελικά ο ζωγράφος αναγκάστηκε να φύγει από τη χώρα και να κάνει επιτυχημένη καριέρα (κυρίως σαν «πολεμικός ζωγράφος») στο εξωτερικό, όπου έζησε για το υπόλοιπο της ζωής του. Και τότε όμως δε σιώπησε αλλά προσπάθησε να λέει μέσα από το έργο του αλήθειες και να προκαλεί το κοινό να σκεφτεί για διάφορα θέματα, όπως πχ. για τις εκτελέσεις επαναστατών από τα κράτη.
Έτσι παρουσίασε μια τριλογία (1884) με θέμα τις εκτελέσεις. To ένα έργο αφορά μία εκτέλεση μηδενιστών από τον Τσάρο. Οι άλλοι δυο πίνακες έχουν να κάνουν με τη σταύρωση του Χριστού και ο άλλος πίνακας αφορά την εκτέλεση Ινδών επαναστατών από το βρετανικό στρατό. Ο τελευταίος αυτός πίνακας («Η καταστολή της ινδικής επανάστασης από τους βρετανούς») προκάλεσε τη σκληρή κριτική των βρετανικών σοβινιστικών και μιλιταριστικών κύκλων που αμφισβήτησαν ότι ο βρετανικός στρατός έκανε ακόμα εκτελέσεις με το φριχτό τρόπο που περιγράφει ο πίνακας (ενώ κάποιοι βρετανοί υποστήριξαν ότι ο στρατός τους δεν έκανε ποτέ τέτοιου είδους εκτελέσεις): Οι μελλοθάνατοι δένονταν μπρος την κάννη του κανονιού και η εκτέλεση τους γινόταν με την πυροδότηση του… Ο ζωγράφος δημοσιοποίησε λοιπόν στο ευρύ κοινό τις βάρβαρες πρακτικές της αποικιοκρατίας.
«Η καταστολή της ινδικής επανάστασης από τους βρετανούς» (1884)
Φαντάζομαι ότι προκάλεσε και την οργή των ευυπόληπτων πολιτών καθώς στην ίδια τριλογία η σταύρωση του Χριστού παρουσιάζεται μαζί με την εκτέλεση των ρώσων μηδενιστών. Αυτό από μόνο του αποτελεί μία δήλωση (η εξουσία αντιμετωπίζει διαχρονικά τους επαναστάτες με τον ίδιο τρόπο ) και δε χρειάζεται και πολλή σκέψη για να καταλάβει κανείς πως νιώσανε πολλοί φανατικοί χριστιανοί που βλέπανε τους μηδενιστές σαν το απόλυτο κακό. Προφανώς όμως και στα χρόνια του Χριστού, οι ευυπόληπτοι πολίτες έβλεπαν και εκείνον έτσι και γι’ αυτόν τον σταύρωσαν.
Πέθανε το 1904 στο ρωσο-ιαπωνικό πόλεμο, όταν το πλοίο στο οποίο βρισκόταν βυθίστηκε. Είχε πάει εκεί για να ζωγραφίσει ξανά σκηνές μαχών.
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Επεκτείνοντας τον ορισμό του Κάφκα για τα σημαντικά βιβλία στη ζωγραφική, μπορούμε να πούμε ότι ο Ρώσος ζωγράφος έστειλε πολλά τσεκούρια στον πάγο της ψυχής του «πολιτισμένου» ανθρώπου. Ο Βερεστσάγκιν πήγε στην κόλαση και την έφερε πίσω μαζί του : την παρουσίασε στο πολιτισμένο κοινό. Αυτό που έκανε, δεν ήταν εύκολο.
Ειδικά στην περίπτωση της έκθεσης στην Αγία Πετρούπολη, κτύπησε την προπαγάνδα της εποχής του με έναν τρόπο πρωτόγνωρο και αποτελεσματικό. Επειδή οι ζωγράφοι μαχών εκείνη την εποχή (για τους λόγους που εξηγήσαμε παραπάνω) είχαν το ρόλο πολεμικών φωτορεπόρτερ (και συνάμα τη δύναμη που έχουν αυτοί σήμερα στα διάφορα μέτωπα πολέμου), η κίνησή του είχε συνέπειες τόσο στο χώρο της τέχνης, όσο και της δημοσιογραφίας (οι ειδήσεις που έρχονταν από το μέτωπο και προορίζονταν για το κοινό ήταν λογοκριμένες από τους ίδιους τους δημοσιογράφους ώστε να είναι αρεστές στον τσάρο) .
Το αντίστοιχο στη σύγχρονη εποχή είναι πχ . κάποιοι Αμερικάνοι δημοσιογράφοι και φωτορεπόρτερ (ελάχιστοι είναι η αλήθεια) που έδειξαν την αλήθεια γύρω από εγκλήματα του αμερικάνικου στρατού (πχ. σε Ιράκ, Αφγανιστάν και Πακιστάν) και των αμερικάνικων μυστικών υπηρεσιών (πχ. εμπόριο όπλων στη Συρία). Η συντριπτική πλειοψηφία τους σιωπά. Όπως και η πλειονότητα των καλλιτεχνών στη χώρα μας που στα χρόνια της οικονομικής κρίσης συνεχίζουν να είναι υποταγμένοι στα κελεύσματα της δόξας και του χρήματος…
Επίσης δεν πρέπει να μας διαφεύγει ότι ο Βερεστσάγκιν βρισκόταν στο μέτωπο σαν στρατιωτικός. Είναι γνωστό ότι ο στρατός απαιτεί από τα μέλη του απόλυτη σιωπή για τα τεκταινόμενα στα μέτωπα. Δε δίστασε όμως να πει μέσα από τα έργα του την αλήθεια και να κατηγορηθεί σαν προδότης (δε χρειάζεται και πολύ φαντασία για να καταλάβει κανείς τι θάρρος χρειάζεται μία τέτοια επιλογή). Δεν μπορεί να μην πάει το μυαλό μας σε κάποιους βετεράνους των σύγχρονων πολέμων που γυρνώντας στην πατρίδα τους μιλάνε για το τι πράγματι έγινε εκεί (επίσης δεν μπορεί να μην πάει το μυαλό μας στο Σνόουντεν που πριν προχωρήσει σε σημαντικές αποκαλύψεις, εργαζόταν στις μυστικές υπηρεσίες των ΗΠΑ και τώρα τον κυνηγάνε σε όλη την υφήλιο).
Κυρίαρχη (συστημική) τέχνη, δημοσιογραφία, μιλιταρισμός είναι έννοιες που δεν μπορούν τελικά να μελετηθούν ξεχωριστά (καθώς κοινός τους σκοπός είναι η διαιώνιση του συστήματος), ενώ κατά διαστήματα ταυτίζονται σχεδόν ολοκληρωτικά όταν η «πατρίδα» το έχει ανάγκη.
Προσωπικότητες σαν το Ρώσο ζωγράφο σπάνιζαν τότε και ίσως (και αυτό είναι το τραγικό) σπανίζουν ακόμα περισσότερο σήμερα τα χρόνια ενός γενικευμένου παγκόσμιου οικονομικοστρατιωτικού πολέμου. Όπου όπως γίνεται σε όλους τους πολέμους, η αλήθεια πεθαίνει πρώτη.