* Το άρθρο του συγγραφέα, καθηγητή Φιλοσοφίας στο πανεπιστήμιο της Αμβέρσας και επιστημονικού συνεργάτη στο πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ, Bence Nanay δημοσιεύτηκε στο Aeon. Τo Αeon, είναι διαδικτυακό περιοδικό, που θέτει μεγάλα ερωτήματα, αναζητώντας φρέσκες απαντήσεις και μια νέα οπτική στην κοινωνική πραγματικότητα, την επιστήμη, τη φιλοσοφία και τον πολιτισμό. Το NEWS 24/7 αναδημοσιεύει κάθε εβδομάδα μια ιστορία για όσους λατρεύουν την πρωτότυπη σκέψη πάνω σε παλιά και νέα ζητήματα.
Υπάρχει μια φράση που είναι τόσο πιθανό να βρείτε σε ένα σοβαρό κείμενο φιλοσοφίας όσο και στο πιο περίεργο βιβλίο αυτοβοήθειας: “Γνώθι σαυτόν!” Η φράση έχει σοβαρή φιλοσοφική γενεαλογία: στην εποχή του Σωκράτη, ήταν λίγο πολύ κοινά αποδεκτή σοφία (λαξευμένη στον προαύλιο χώρο του Ναού του Απόλλωνα στους Δελφούς) αν και μια μορφή της φράσης φτάνει πίσω στην Αρχαία Αίγυπτο. Και έκτοτε, η πλειονότητα των φιλοσόφων έχει κάτι να πει γι’ αυτό.
Αλλά το “Γνώρισε τον εαυτό σου!” αποτελεί επίσης έκκληση αυτοβοήθειας. Είναι ο στόχος σου να αποδεχτείς τον εαυτό σου; Λοιπόν, πρέπει πρώτα να γνωρίσεις τον εαυτό σου. Ή να παίρνεις καλές αποφάσεις – αποφάσεις που είναι κατάλληλες για σένα; Και πάλι, αυτό θα ήταν δύσκολο αν δεν γνώριζες τον εαυτό σου. Το πρόβλημα είναι ότι τίποτα από αυτά δεν βασίζεται σε μια ρεαλιστική εικόνα του εαυτού μας και του τρόπου με τον οποίο παίρνουμε αποφάσεις. Ολόκληρη αυτή η επιχείρηση “γνωριμίας του εαυτού” δεν είναι τόσο απλή όσο φαίνεται. Στην πραγματικότητα, μπορεί να είναι μια σοβαρή φιλοσοφική σύγχυση – για να μην πω κακές συμβουλές.
Ας πάρουμε ένα καθημερινό παράδειγμα. Πας στο τοπικό καφέ και παραγγέλνεις έναν εσπρέσο. Γιατί; Μόνο μια στιγμιαία ιδιοτροπία; Δοκιμάζεις κάτι νέο; Ίσως ξέρεις ότι η ιδιοκτήτρια είναι Ιταλίδα και θα σε έκρινε αν παράγγελνες έναν καπουτσίνο μετά τις 11 το πρωί; Ή μήπως είσαι απλώς τύπος του εσπρέσο;
Υποψιάζομαι ότι η τελευταία από αυτές τις εναλλακτικές αντικατοπτρίζει καλύτερα τις επιλογές σου. Κάνεις πολλά από αυτά που κάνεις γιατί πιστεύεις ότι συνδυάζονται με το είδος του ανθρώπου που νομίζεις ότι είσαι. Παραγγέλνεις αυγά μπένεντικτ επειδή είσαι τύπος των αυγών μπένεντικτ. Είναι μέρος αυτού που είσαι. Και αυτό ισχύει για πολλές από τις καθημερινές μας επιλογές. Πηγαίνεις στο τμήμα φιλοσοφίας του βιβλιοπωλείου και στο τμήμα δίκαιου εμπορίου στο μπακάλικο επειδή είσαι ένας φιλόσοφος που ενδιαφέρεται για την παγκόσμια δικαιοσύνη και αυτό κάνουν οι φιλόσοφοι που ενδιαφέρονται για την παγκόσμια δικαιοσύνη.
Όλοι έχουμε αρκετά σταθερές ιδέες για το τι είδους άνθρωποι είμαστε. Και αυτό είναι για καλύτερο – δεν χρειάζεται να σκεφτόμαστε πολύ σκληρά όταν παραγγέλνουμε καφέ κάθε πρωί. Αυτές οι ιδέες για το τι είδους άνθρωποι είμαστε μπορεί επίσης να συνοδεύονται από ιδέες για το τι είδους άνθρωποι δεν είμαστε – δεν πρόκειται να ψωνίσω στην Costco, δεν είμαι τέτοιος άνθρωπος. (Αυτός ο τρόπος σκέψης για τον εαυτό σου θα μπορούσε εύκολα να διολισθήσει στην ηθικοποίηση των προτιμήσεών σου, αλλά ας μην ανοίξουμε τον Ασκό του Αιόλου εδώ).
Υπάρχει, ωστόσο, ένα βαθύ πρόβλημα με αυτή τη νοητική διευθέτηση: οι άνθρωποι αλλάζουν. Υπάρχουν ταραχώδεις περίοδοι που αλλάζουμε δραστικά – σε περιόδους ρομαντικής αγάπης, ας πούμε, ή διαζυγίου ή απόκτησης παιδιών. Συχνά έχουμε συναίσθηση αυτών των αλλαγών. Αφού αποκτήσεις παιδιά, πιθανότατα θα παρατηρήσεις ότι ξαφνικά έγινες πρωινός τύπος.
Αλλά οι περισσότερες αλλαγές συμβαίνουν σταδιακά και απαρατήρητα. Μερικοί μηχανισμοί αυτών των αλλαγών είναι καλά κατανοητοί, όπως το “απλή επίδραση της έκθεσης”: όσο περισσότερο εκτίθεσαι σε κάτι, τόσο περισσότερο σου αρέσει. Ένα άλλο, πιο ανησυχητικό, είναι ότι όσο περισσότερο η επιθυμία σου για κάτι αποτυγχάνει, τόσο περισσότερο τείνεις να το αντιπαθείς. Αυτές οι αλλαγές συμβαίνουν σταδιακά, συχνά χωρίς να παρατηρούμε τίποτα.
Το πρόβλημα είναι το εξής: εάν αλλάξουμε ενώ η εικόνα του εαυτού μας παραμένει η ίδια, τότε θα υπάρξει μια βαθιά άβυσσος μεταξύ αυτού που είμαστε και αυτού που νομίζουμε ότι είμαστε. Και αυτό οδηγεί σε σύγκρουση.
Για να κάνουμε τα πράγματα χειρότερα, είμαστε εξαιρετικά καλοί στο να απορρίπτουμε ακόμη και την πιθανότητα να αλλάξουμε. Ψυχολόγοι έχουν δώσει σε αυτό το φαινόμενο ένα φανταχτερό όνομα: “Η Ψευδαίσθηση στο Τέλος της Ιστορίας”. Όλοι πιστεύουμε ότι αυτό που είμαστε τώρα είναι το τελικό προϊόν: θα είμαστε ίδιοι σε 5, 10, 20 χρόνια. Όμως, όπως διαπίστωσαν οι ίδιοι ψυχολόγοι, αυτό είναι εντελώς παραληρηματικό – οι προτιμήσεις και οι αξίες μας θα είναι ήδη πολύ διαφορετικές στο όχι και τόσο μακρινό μέλλον.
Γιατί είναι αυτό τόσο μεγάλο θέμα; Μπορεί να είναι εντάξει όταν πρόκειται να παραγγείλεις εσπρέσο. Ίσως τώρα προτιμάς κάπως τον καπουτσίνο, αλλά θεωρείς τον εαυτό σου τύπο του εσπρέσο, οπότε συνεχίζεις να παραγγέλνεις εσπρέσο. Έτσι, απολαμβάνεις το πρωινό σου ρόφημα λίγο λιγότερο – όχι και κάτι τόσο σπουδαίο.
Αλλά αυτό που ισχύει για τον εσπρέσο ισχύει και για άλλες προτιμήσεις και αξίες στη ζωή. Ίσως παλιότερα απολάμβανες πραγματικά να ασχολείσαι με τη φιλοσοφία, αλλά δεν το κάνεις πια. Αλλά καθώς το να είσαι φιλόσοφος είναι ένα τόσο σταθερό χαρακτηριστικό της αυτοεικόνας σου, συνεχίζεις να το κάνεις. Υπάρχει τεράστια διαφορά ανάμεσα σε αυτό που σου αρέσει και σε αυτό που κάνεις. Αυτό που κάνεις δεν υπαγορεύεται από το τι σου αρέσει, αλλά από το είδος του ανθρώπου που πιστεύεις ότι είσαι.
Το πραγματικό κακό αυτής της κατάστασης δεν είναι μόνο ότι ξοδεύεις μεγάλο μέρος του χρόνου σου κάνοντας κάτι που δεν σου αρέσει ιδιαίτερα (και συχνά κατηγορηματικά αντιπαθές). Αντιθέτως, είναι ότι στο ανθρώπινο μυαλό δεν αρέσουν οι κατάφωρες αντιφάσεις αυτού του είδους. Κάνει ό,τι μπορεί για να κρύψει αυτή την αντίφαση: ένα φαινόμενο γνωστό ως γνωστική ασυμφωνία.
Η απόκρυψη μιας μεγάλης αντίφασης μεταξύ αυτού που μας αρέσει και αυτού που κάνουμε απαιτεί σημαντική διανοητική προσπάθεια και αυτό αφήνει λίγη ενέργεια για να κάνουμε οτιδήποτε άλλο. Και αν σου απομένει λίγη ψυχική ενέργεια, είναι πολύ πιο δύσκολο να κλείσεις την τηλεόραση ή να αντισταθείς στο να αφιερώσεις μισή ώρα κοιτάζοντας το Facebook ή το Instagram.
“Γνώθι σαυτόν!”, σωστά; Αν λάβουμε σοβαρά υπόψη τη σημασία της αλλαγής στη ζωή μας, αυτό απλώς δεν αποτελεί επιλογή. Ίσως είσαι σε θέση να ξέρεις τι σκέφτεσαι για τον εαυτό σου αυτή τη στιγμή. Αλλά αυτό που πιστεύεις για τον εαυτό σου είναι πολύ διαφορετικό από αυτό που είσαι και τι πραγματικά σου αρέσει. Και σε μερικές μέρες ή εβδομάδες, όλα αυτά μπορεί ούτως ή άλλως να αλλάξουν.
Η γνώση του εαυτού σου αποτελεί εμπόδιο για την αναγνώριση και την συμφιλίωση με τις διαρκώς μεταβαλλόμενες αξίες. Εάν γνωρίζεις ότι είσαι τέτοιου είδους άτομο, αυτό περιορίζει σημαντικά την ελευθερία σου. Μπορεί να ήσουν εκείνος που διάλεξε να γίνεις τύπος εσπρέσο ή άνθρωπος που κάνει δωρεές για φιλανθρωπικό σκοπό, αλλά, όταν αυτά τα χαρακτηριστικά ενσωματωθούν στην εικόνα του εαυτού σου, θα έχεις πολύ λίγο λόγο για την κατεύθυνση που πηγαίνει η ζωή σου. Οποιαδήποτε αλλαγή είτε θα λογοκρινόταν είτε θα οδηγούσε σε γνωστική ασυμφωνία. Όπως έγραψε ο Αντρέ Ζιντ στο Autumn Leaves (1950): “Μια κάμπια που ψάχνει να γνωρίσει τον εαυτό της δεν θα γινόταν ποτέ πεταλούδα”.