του Γιάννη Σκαλιδάκη
Μια φορά και έναν καιρό, σε μια χώρα μαστιζόμενη από πολιτική βία και φατριασμό, εισέβαλαν οι Γερμανοί στο πλαίσιο ενός πολέμου που διεξαγόταν με καθαρά στρατιωτικό τρόπο. Ο βάρβαρος τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίστηκαν από ντόπιους άτακτους, εξανάγκασε τους πρώτους σε αντίποινα και έτσι ο πόλεμος έγινε βρώμικος και την πλήρωσε όλη η Ευρώπη. Μετά μάλιστα τον πόλεμο, οι Γερμανοί αποζημίωσαν τους πολίτες αυτής της χώρας, αλλά εκείνοι τα έφαγαν σε πολιτικά ρουσφέτια και τώρα ζητάνε κι άλλα. Πρόκειται καθαρά για ένα failed state.
Αναγνωρίζετε τη χώρα αυτή; Είναι η Ελλάδα του Χάιντς Ρίχτερ.
Μιας και τελείωσε, μέχρι νεωτέρας, η εκδίκαση της υπόθεσής του, θεωρώ πως μπορώ να διατυπώσω ορισμένες σκέψεις για τον ίδιο και το έργο του χωρίς να θεωρηθώ υποστηρικτής διώξεων της ελευθερίας γνώμης και συνοδοιπόρος σκοτεινών κέντρων.
Ας ξεκινήσω λοιπόν με το συμπέρασμα, που ενισχύεται με κάθε δημόσια παρέμβαση του Ρίχτερ: ο ίδιος έχει πάρει οριστικά διαζύγιο με την ιστορική έρευνα, όσο διασταλτικά και αν φανταστεί κάποιος ότι τούτη διεξάγεται, και μεθοδικά ασκεί μια δημόσια παρέμβαση που οδηγεί αντικειμενικά σε συγκεκριμένα πολιτικά αποτελέσματα. Προπαγανδίζει τη σχετικοποίηση της δράσης του 3ου Ράιχ στην κατεχόμενη Ελλάδα, υποστηρίζοντας ταυτόχρονα τις σύγχρονες γερμανικές πολιτικές εκμετάλλευσης –οικονομικής και πολιτικής– των αποδιοπομπαίων Ελλήνων. Όποιος εξανίσταται για τη σύγκριση της γερμανικής πολιτικής τότε και τώρα, πολύ απλά μπορεί να παρακολουθήσει τη δραστηριότητα Ρίχτερ και να διαμαρτυρηθεί στον ίδιο.
Ο Ρίχτερ ξεκίνησε την ενασχόλησή του με τα ελληνικά πράγματα, όντας υπότροφος της Χούντας των συνταγματαρχών, όπως προ ετών δήλωσε ο ίδιος.[1] «Απλώς έκανα έρευνα», μας λέει, όπως άλλωστε και άλλοι που μελετούσαν κατά την εν λόγω περίοδο. Είχε βέβαια προλάβει να κάνει τουρισμό στα τέλη του ‘50 σε μια χώρα με χωριά «κατεστραμμένα πρώτα από τους Γερμανούς και στη συνέχεια από τους κομμουνιστές και τους εθνικιστές». Μια καλή αρχή, λοιπόν.
Η αλήθεια είναι πως αποδείχτηκε πολυγραφότατος, μολονότι ακόμα και στα έργα που τον καθιέρωσαν ως ιστορικό της περιόδου (όπως το «1936-1946: Δυο επαναστάσεις και αντεπαναστάσεις στην Ελλάδα»), οι πολιτικές του προτιμήσεις και προσωπικές συμπάθειες επηρέαζαν δραστικά την ποιότητα των συμπερασμάτων του. Ο ιστορικός Χάγκεν Φλάισερ, στο δικό του έργο για την περίοδο, «Στέμμα και Σβάστικα», αναφέρει ρητά τις παραλείψεις και τα λάθη του Ρίχτερ και δεν παραλείπει να παρατηρήσει πως «και τα χρησιμοποιούμενα έργα συχνά αξιολογούνται με λίαν αμφισβητήσιμο τρόπο».[2] Όπως για να γράψει την ιστορία ευνοϊκά προς τις συμπάθειές του, π.χ. τότε τον Κομνηνό Πυρομάγλου και κατ’ επέκταση τον Πλαστήρα, ενώ αλλού «αφήνει πάλι τη φαντασία του να καλπάσει».[3] Ας κρατήσουμε αυτήν την πρακτική.
Δεν θα επεκταθώ εδώ στο σύνολο του έργου του Ρίχτερ, ομολογώ άλλωστε πως μου διαφεύγουν τα περί Κύπρου συμπεράσματά του. Απλά να αναφέρω πως ο ίδιος δεν ενδιαφέρθηκε να αναθεωρήσει καταφανώς παρωχημένα σχήματα και συμπεράσματα σε μια σχετικά πρόσφατη έκδοση («Η Εθνική Αντίσταση και οι συνέπειές της», Μεσόγειος 2009), που αναπαράγει παλιότερα δημοσιεύματά του. Η τότε σοσιαλδημοκρατική του τοποθέτηση τον οδήγησε στο διαχωρισμό των στελεχών του αριστερού κινήματος στους «καλούς» σοσιαλιστές και στους «κακούς» σταλινικούς, δηλαδή τους «ακραίους» του ΚΚΕ, τα «πρωτοπαλίκαρα» του Ζαχαριάδη. Η προχειρολογία δε της συλλογής αυτής φτάνει σε τραγελαφικά επίπεδα, όπως ότι ο ΕΑΜ [sic] έφτασε ως τα 7,5 εκατομμύρια μέλη και άλλα τινά.[4]
Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η σειρά Peleus, στις εκδόσεις Rutzen, που συνεπιμελείται ο Ρίχτερ με τον αρχαιολόγο Reinhard Stupperich από το 1995, με θέμα πάντα την ιστορία και αρχαιολογία Ελλάδας και Κύπρου.[5] Εδώ θα βρει κανείς έργα για την Κατοχή στην Ελλάδα (από την Πελοπόννησο ως τη Μακεδονία) που εκδόθηκαν ή αναμένεται να εκδοθούν στα ελληνικά και που μπορούμε να εντάξουμε στο corpus του γνωστού αναθεωρητικού ρεύματος Καλύβα-Μαραντζίδη. Το 2015 εκδίδεται το έργο του Harald Gilbert, Das besetzte Kreta 1941-1945 (Η κατεχόμενη Κρήτη 1941-1945). Μια κριτική του έργου αυτού από τον Λουκά Λυμπερόπουλο παρατηρεί πως είναι ατυχής η χρήση όρων όπως «συμμαχική εισβολή» (Alliierteninvasion) και «επιδρομή ανταρτών» (Partisanenüberfall), καθώς και η αγνόηση της Έκθεσης της Κεντρικής Επιτροπής Διαπιστώσεως Ωμοτήτων Κρήτης.[6] Εντυπωσιακό είναι πάντως και το τελευταίο μέχρι στιγμής πόνημα της σειράς αυτής καθώς δεν είναι άλλο από τα απομνημονεύματα του ζεύγους Ελισάβετ και Κωνσταντίνου Λογοθετόπουλου, με πρόλογο του Ρίχτερ και παράρτημα το γνωστό Ιδού η Αλήθεια, του επικεφαλής της Ελληνικής Πολιτείας ανάμεσα στους Τσολάκογλου και Ράλλη.[7]
Κάποια στιγμή ο Ρίχτερ, για λόγους που μόνο ο ίδιος γνωρίζει, προσέγγισε το γερμανικό στρατό και κατά τη συνήθειά του προσάρμοσε τα πορίσματά του προς όφελος των νέων του συμπαθειών. Το 2011 δημοσίευσε όχι ένα αλλά τρία άρθρα στα δύο πρώτα τεύχη του περιοδικού «Der Deutsche Fallschirmjäger» (Οι Γερμανοί Αλεξιπτωτιστές), όργανο του ομώνυμου συνδέσμου του σώματος (Der Bund Deutscher Fallschirmjäger).[8]Πρόκειται φυσικά για τις μονάδες που πήραν μέρος στη Μάχη της Κρήτης, ενώ δεύτερος πρόεδρος του συνδέσμου (1952-1954) υπήρξε ο τότε διοικητής τους Kurt Student, καταδικασμένος για εγκλήματα πολέμου στην Κρήτη και απελευθερωθείς το 1948 για λόγους υγείας. Την ίδια χρονιά, στη σειρά Peleus εκδόθηκε και το επίμαχο έργο του για την «Επιχείρηση Ερμής: Κατάκτηση της νήσου Κρήτης το Μάιο 1941». Το έργο θα κυκλοφορήσει και στην Ελλάδα με τον ηπιότερο τίτλο «Η Μάχη της Κρήτης» από τις εκδόσεις Γκοβόστη. Εδώ θα βρούμε τα γνωστά περί των ιπποτών αλεξιπτωτιστών και των βαρβάρων Κρητικών, ας μην επαναλαμβανόμαστε.
Το τελευταίο επεισόδιο Ρίχτερ είναι η δημιουργική λογιστική του όσον αφορά στις γερμανικές αποζημιώσεις με το πρωτοφανές συμπέρασμα πως η κατεχόμενη Ελλάδα χρωστάει και από πάνω στο γερμανικό κράτος.[9] Προφανώς υιοθετεί τη μέθοδο «όσο πιο τερατώδες το ψέμα, τόσο περισσότερη εντύπωση μπορεί να κάνει». Λογικό, μιας και η επιθετική του τακτική ως τώρα έχει αποφέρει καρπούς, καθώς ένα μέρος της κοινής γνώμης και στην Ελλάδα –μέσω π.χ. της προβολής του από την εφημερίδαΚαθημερινή– τον βλέπει ως μια μετριοπαθή, ευρωπαϊκή φωνή, ενάντια πάντοτε στα άκρα και στον «πελατειασμό» (sic – νεολογισμός Ρίχτερ).[10] Το τελευταίο αυτό δημοσίευμα είναι χαρακτηριστικό των ρατσιστικών του απόψεων για τους Έλληνες και της αμετροέπειας του ίδιου. Πραγματικά, όμως, εντυπωσιάζει το πώς, στην προσπάθειά του να αντιστρέψει την πραγματικότητα όσον αφορά τις επανορθώσεις, δεν διστάζει να τα βάλει και με τους Έλληνες Εβραίους που έπαιρναν αποζημιώσεις επειδή… ψήφιζαν ΕΡΕ.[11] Και προαναγγέλλει νέες αποκαλύψεις, για το κατοχικό δάνειο αυτή τη φορά.
Η ευθυγράμμιση Ρίχτερ με τη στοχοποίηση του ελληνικού λαού από γερμανικά κέντρα ως υπεύθυνου για την κρίση, λίγο-πολύ άξιου της μοίρας του αλλά και ανεπίδεκτου διόρθωσης παρά τις φιλότιμες γερμανικές προσπάθειες, είναι πλήρης. Η παραπάνω συνέντευξη στην Καθημερινή είναι ενδεικτική, αλλά έρχεται έπειτα από σειρά παρόμοιων δημοσιευμάτων. Τον Ιούνιο του 2012 είχε δημοσιεύσει στο περιοδικό The book’s journal (τεύχος 20) ένα πολυσέλιδο άρθρο με τίτλο «Η πολιτική κουλτούρα της Ελλάδας».[12] Εκεί υπάρχει η εξήγηση για όλα τα δεινά της Ελλάδας: οι πελατειακές σχέσεις. Σε ένα κείμενο κοινότοπο με τα γνωστά περί 400 χρόνων οπισθοδρόμησης και της διαφοράς Ελλάδας και Ευρώπης (δυτικής εννοείται), ο γνωστός «πελατειασμός» είναι πραγματικά η εξήγηση για πάσα νόσο στην Ελλάδα και τα Βαλκάνια: «πελατειακά κόμματα», «πελατειακός φασισμός», μέχρι και «πελατειακός κομμουνισμός» σερβίρεται. Το πιο ενδιαφέρον είναι πως για τα προβλήματα της Ελλάδας έχουν ευθύνη και οι Βρετανοί και οι Αμερικανοί, όχι όμως φυσικά η Γερμανία, που σπούδασε τον μοναδικό που προσπάθησε να αντισταθεί στο πελατειακό σύστημα, τον Κώστα Σημίτη. Αφού λύση δεν μπορεί να υπάρξει, πρέπει αλλοδαποί (από ποια χώρα άραγε;) να ελέγχουν αυστηρά τους κρατικούς λογαριασμούς. «Κι αυτό φυσικά δεν γίνεται χωρίς τη συρρίκνωση της εθνικής κυριαρχίας», συμπεραίνει ο επίδοξος σωτήρας. Δεν θα είναι και η πρώτη φορά, να συμπληρώσουμε εμείς.
Αφού λοιπόν δηλώσαμε σε όλους τους τόνους την αντίθεσή μας στην ποινικοποίηση της γνώμης, δεν μένει παρά να μελαγχολήσουμε με τη σκέψη πόσο μεγαλύτερη απήχηση θα είχαν τα γραφόμενα του Ρίχτερ αν ο ίδιος παρουσιαζόταν ανενόχλητος ως έγκριτος ιστορικός, επίτιμος διδάκτορας του Πανεπιστημίου Κρήτης συν τοις άλλοις. Κι αν όντως η ποινικοποίηση δεν είναι λύση, πού είναι η αντίδραση των ιστορικών; Πώς έγινε δεκτή η θλιβερή αυτή βράβευση από το Πανεπιστήμιο Κρήτης και πότε θα ανακληθεί επιτέλους;
Είναι άξιο παρατήρησης και προβληματισμού ότι, ενώ οι θέσεις Ρίχτερ με αφορμή τη Μάχη της Κρήτης, και εσχάτως για τις γερμανικές αποζημιώσεις, είναι ψευδείς, παρ’ ότι θρασύτατα ενδύονται το μανδύα της επιστημονικής αλήθειας, οι αντιδράσεις του επιστημονικού κόσμου είναι ήπιες μέχρι παρεξηγήσεως. Τα σχετικά ψηφίσματα και τα αρκετά άρθρα κατά της δίωξής του πολλές φορές υπεραμύνονταν της ελευθερίας της γνώμης και της έκφρασης, αδιαφορώντας επιδεικτικά για τα γραφόμενά του, ενώ ο ίδιος ρητά δήλωνε πως «ως ιστορικός είμαι υποχρεωμένος να λέω την αλήθεια», όχι απλά τη γνώμη του.[13] Πόσο χτυπητή η αντίθεση με την αντιμετώπιση του αναθεωρητή David Irving από τον ιστορικό Richard J. Evans: «Αν ως ιστορικό εννοούμε κάποιον που ερευνά να ανακαλύψει την αλήθεια για το παρελθόν και να μας δώσει μια όσο το δυνατόν πιο ακριβή αναπαράστασή του, τότε ο Ίρβινγκ δεν είναι ιστορικός».[14]
Για ποιο λόγο αυτή η ανοχή; Έχει τόσο επικρατήσει ο σχετικισμός, που η μόνη κόκκινη γραμμή είναι η άρνηση της Σοά και όλα τα υπόλοιπα είναι συζητήσιμα; Ο φόβος ταύτισης μιας εύλογης κριτικής με, γενικά και αόριστα, τον εθνικισμό, τον τοπικισμό, τον αντι-ευρωπαϊσμό, έχει οδηγήσει στην αυτολογοκρισία; Το αποτέλεσμα είναι πως μια κακώς εννοούμενη πολιτική ορθότητα και ένας εφησυχασμένος ακαδημαϊσμός μοιάζουν να αγνοούν ότι το κεντρικό επίδικο είναι το πώς θα γραφτεί και ξαναγραφτεί η ιστορία στο μέλλον. Και εδώ η περίοδος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου είναι κομβική, όπως παρατηρούμε με τις συγκρίσεις «ολοκληρωτισμών» από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και την αναβίωση του ναζισμού στην ανατολική Ευρώπη. Ας μην εξαιρεθεί η εγχώρια εκδοχή αναθεωρητισμού που μεθοδικά ξαναγράφει την ιστορία της δεκαετίας του 1940 στη χώρα μας κατά τρόπο ανάλογο με τα πονήματα Ρίχτερ.
Ιστορικοί του διαμετρήματος των Pierre Vidal-Naquet και Richard J. Evans έδωσαν μάχες εναντίον του αναθεωρητισμού με σταθερότητα και κόστος. Το ίδιο θα λέγαμε, όσον αφορά την περίπτωσή μας, για τον ιστορικό Γιώργο Μαργαρίτη που, αν δεν λαθεύουμε, μόνος σήκωσε το βάρος της αντιπαράθεσης με επιστημονικούς όρους.[15]Με αυτοκριτική διάθεση, δεν μένει παρά να αναλάβουμε τις ευθύνες μας –και εδώ απευθύνομαι στους συναδέλφους ιστορικούς–, αν δεν επιθυμούμε στο μέλλον η ιστοριογραφία να μοιάζει με αυτήν της πρώτης παραγράφου αυτού του κειμένου, και κυρίως, αν δεν θέλουμε «αυτό που συνέβη» στον Β΄Παγκόσμιο Πόλεμο να ξανασυμβεί.[16]
______________________
Σημειώσεις
[1] http://www.tovima.gr/opinions/article/?aid=181430. Στην εισαγωγή του βιβλίου «Η Εθνική Αντίσταση και οι συνέπειές της» (Μεσόγειος, 2009), αφηγήθηκε πως είχε αιτηθεί υποτροφία στα πλαίσια ενός προγράμματος εκπαιδευτικών ανταλλαγών (DAAD) με βάση μια συμφωνία των υπουργείων πολιτισμού της Ελλάδας και της Γερμανίας πριν το πραξικόπημα αλλά την έλαβε μετά από αυτό.
[2] Χάγκεν Φλάισερ, Στέμμα και Σβάστικα, τόμος 1, Αθήνα, Παπαζήσης, 1995, σ. 36-37.
[3] Στο ίδιο, σ. 155, 301.
[4] Βλ. βιβλιοκρισία μου: Heinz A. Richter, Η Εθνική Αντίσταση και οι συνέπειές της, Αθήνα, Μεσόγειος, 2009. Ουτοπία, τεύχος 88, Ιανουάριος-Φεβρουάριος 2010, σσ. 177-180. On-line: https://goo.gl/qxWeHt.
[5] http://www.rutzen-verlag.de/listen/liste-peleus.html.
[6] http://www.sehepunkte.de/2015/10/27023.html.
[7] http://www.harrassowitz-verlag.de/title_1141.ahtml.
[8] Η βιβλιογραφία Ρίχτερ εδώ: http://kiatipis.org/Writers/H/Heinz.A.Richter/2012-05-08_Bibliographie.pdf.
[9] http://www.neakriti.gr/?page=newsdetail&DocID=1299688&srv=127.
[10] http://www.kathimerini.gr/849765/article/proswpa/synentey3eis/xains-rixter-gia-ola-ftaiei-to-pelateiako-kratos.
[11] Εδώ η απάντηση του Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου: http://goo.gl/UtxUjW.
[12] Αναφέρεται πως πρωτοδημοσιεύτηκε στο Lettre International τον χειμώνα του 2012. Στη βιβλιογραφία του βρίσκουμε τον ίδιο τίτλο σε σειρά 4 δημοσιευμάτων στηνGriechenland Zeitung, και με ελαφρώς παραλλαγμένο στο Exantas, στο APUZ και στο politismos.eu. Όλα το καλοκαίρι του 2012 και παραδόξως αναφέρονται ως ξεχωριστά δημοσιεύματα στο βιογραφικό του.
[13] http://www.kathimerini.gr/841044/article/epikairothta/ellada/h-istorikh-episthmh-sto-edwlio.
[14] http://hdot.org/en/trial/defense/evans/6.html.
[15] http://tvxs.gr/news/egrapsan-eipan/kai-pali-dystyxos-gia-ton-ko-rixter.