Του Δημήτρη Καλτσώνη
Θα επιχειρήσω να επικεντρώσω την προσοχή σας στην εμπειρία διαγραφής του χρέους ιδίως κρατών της Λατινικής Αμερικής, καθώς και σε κάποια συμπεράσματα που μπορούν να εξαχθούν. Τα συμπεράσματα αυτά πιθανότατα θα αποδειχθούν χρήσιμα για τη δική μας προσπάθεια.
Είναι εφικτό;
Το πρώτο που διακρίνει κανείς μελετώντας την ιστορική εμπειρία είναι ότι η διαγραφή χρέους δεν είναι ένα σπάνιο φαινόμενο. Δεν αποτελεί μια σπάνια εξαίρεση. Αντίθετα, συναντιέται συχνά στην ιστορία, παλαιότερη και πρόσφατη, της αμερικανικής ηπείρου. Το Μεξικό, η Κούβα, η Κόστα Ρίκα, το Περού, η Παραγουάη, η Βραζιλία, η Βολιβία, το Εκουαδόρ, η Αργεντινή, η Βενεζουέλα αλλά και οι ίδιες οι ΗΠΑ έχουν κατά καιρούς διαγράψει μονομερώς χρέη.
Επομένως, αν σε αυτή την εμπειρία προσθέσει κανείς την εμπειρία άλλων κρατών του πλανήτη και μάλιστα ευρωπαϊκών, τότε γίνεται ολοφάνερο ότι η διαγραφή του χρέους δεν είναι κάτι το ακατόρθωτο.
Τι είδους κυβερνήσεις διαγράφουν το χρέος;
Το δεύτερο που έχει σημασία να σημειωθεί είναι το είδος των κυβερνήσεων που προχωρούν σε μονομερή διαγραφή του χρέους. Εδώ διακρίνονται κατά βάση δύο κατηγορίες.
Η πρώτη είναι επαναστατικές κυβερνήσεις, όπως αυτή της Κούβας μετά το 1959. Η Κούβα μάλιστα ανέλαβε διεθνείς πρωτοβουλίες προκειμένου να συνενώσει σε ένα κίνημα λαών και κυβερνήσεων υπέρ της διαγραφής του χρέους των εξαρτημένων και υφιστάμενων την καταλήστευση από τις ιμπεριαλιστικές δυνάμεις χωρών. Ήδη από το 1985 ο Φιδέλ Κάστρο καλούσε σε μια τέτοια συστράτευση των χωρών της Λ. Αμερικής αλλά και ευρύτερα του τρίτου κόσμου. Οι προσπάθειες βρήκαν ανταπόκριση στους λαούς αλλά και σε ένα μέρος των κυβερνήσεων, εκτός από εκείνες που ήταν υπό την απόλυτη επιρροή της Ουάσιγκτον.
Το 1986 η κυβέρνηση της Κούβας σταμάτησε την αποπληρωμή του χρέους στο λεγόμενο Κλαμπ του Παρισιού. Ξεκίνησαν διαπραγματεύσεις ανάμεσα στα δύο μέρη οι οποίες δεν κατέληξαν πουθενά. Η Κούβα δεν έχει πληρώσει τα χρέη της αποικιοκρατίας. Πριν λίγα χρόνια διέγραψε χρέος 85 δισ δολαρίων προς τη Ρωσία. Η Ρωσία δεν αντέδρασε αρνητικά. Αυτό εξηγείται από το γεγονός ότι ενδιαφέρεται να αναπτύξει τις οικονομικές σχέσεις με την Κούβα και ότι αντιλαμβάνεται πως έχει να κάνει με μια ανεξάρτητη, κυρίαρχη, Κουβανική Δημοκρατία.
Η δεύτερη κατηγορία είναι κυβερνήσεις μεταρρυθμιστικές, μεγαλύτερου ή μικρότερου βάθους. Για παράδειγμα, η κυβέρνηση του Μεξικού σταμάτησε να πληρώνει το χρέος της πιεζόμενη από την επαναστατική εξέγερση των αγροτών υπό τον Εμιλιάνο Ζαπάτα. Ανάμεσα στα 1914 και 1942 οι διάφορες κυβερνήσεις του Μεξικού κατέβαλαν μόνο απολύτως συμβολικά ποσά στους δανειστές. Ξεκίνησαν διαπραγματεύσεις οι οποίες διάρκεσαν 20 ολόκληρα χρόνια. Στο τέλος αυτής της διαδρομής, η προοδευτική κυβέρνηση του Λάσαρο Καρδένας ανάγκασε τους πιστωτές όχι μόνο να δεχτούν τη διαγραφή του χρέους κατά 80% αλλά επέβαλε και την εθνικοποίηση των επιχειρήσεών τους που λυμαίνονταν το πετρέλαιο και το σιδηροδρομικό δίκτυο της χώρας.
Στη δεκαετία του 1930 και άλλες κυβερνήσεις, όπως αυτές της Βραζιλίας, της Βολιβίας και του Εκουαδόρ διέκοψαν την αποπληρωμή του χρέους για κάποιες δεκαετίες ή το περιέκοψαν κατά 30% (Βραζιλία). Κατά τη δεκαετία του 1930, συνολικά 14 κυβερνήσεις διέκοψαν την αποπληρωμή του χρέους για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα.
Το 1985 η μετριοπαθής μεταρρυθμιστική κυβέρνηση του Άλαν Γκαρσία στο Περού περιόρισε την αποπληρωμή του χρέους στο 10% των εισοδημάτων της χώρας από τις εξαγωγές. Οι ΗΠΑ σύντομα αποσταθεροποίησαν την κυβέρνηση, παρότι δεν είχε προβεί σε διαγραφή του χρέους. Να επισημάνω την αντίφαση, καθώς οι ίδιες οι ΗΠΑ, για άλλους λόγους, είχαν συμφωνήσει το 1953, η Γερμανία να αποπληρώνει το χρέος της μόνο ως το 5% των εσόδων της από εξαγωγές.
Οι πιο πρόσφατες περιπτώσεις είναι αυτές της Αργεντινής, του Εκουαδόρ και της Παραγουάης. Η λύση που επέλεξε η Αργεντινή ήταν συναινετική. Ήρθε σε συμφωνία με την πλειοψηφία των δανειστών. Περιέκοψε μεν το χρέος αλλά υιοθέτησε ρήτρες ευνοϊκές για τους δανειστές. Αυτός είναι ο βασικός λόγος που βρήκε σύντομα το πρόβλημα του χρέους ξανά μπροστά της. Το 2008 μάλιστα, η πρόεδρος Κριστίνα Κίρσνερ δήλωσε πως η Αργεντινή θα αποπληρώσει αναδρομικά τα χρέη της προς το Κλαμπ του Παρισιού.
Σε πιο ριζοσπαστική κατεύθυνση, η κυβέρνηση Κορέα στο Εκουαδόρ προέβη σε μερική, μονομερή διαγραφή του χρέους. Παρά τις προσπάθειες αποσταθεροποίησης, που έφτασαν μέχρι το πραξικόπημα, η κυβέρνηση Κορέα τα κατάφερε. Επιπλέον, αυτό καθόλου δεν δημιούργησε πρόβλημα στη χώρα αυτή να έχει πρόσβαση στη δανειοδότηση μέσω των χρηματοπιστωτικών αγορών. Και μάλιστα, τα επιτόκια που πέτυχε ήταν πιο χαμηλά από εκείνα της Αργεντινής και της Βενεζουέλας (7% έναντι 12 και 15% αντίστοιχα).
Η Παραγουάη το 2005 διακήρυξε ενώπιον της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ την άρνηση της χώρας να αποπληρώσει το χρέος. Έχουν περάσει δέκα χρόνια και η Παραγουάη δεν πληρώνει το χρέος, ούτε κάποια κύρωση της έχει επιβληθεί.
Υπήρξαν και σπανιότερες περιπτώσεις κατά τις οποίες η διαγραφή χρέους έγινε με πρωτοβουλία των ΗΠΑ για λόγους γεωπολιτικούς. Στην Ευρώπη γνωρίζουμε την περίπτωση της Γερμανίας του 1953. Στη Λ. Αμερική το 1922 η νέα κυβέρνηση της Κόστα Ρίκα δεν αναγνώρισε τα χρέη των προηγούμενων κυβερνήσεων προς τη Βρετανία και προς βρετανικές και καναδικές τράπεζες. Το Ανώτατο Δικαστήριο των ΗΠΑ (ο γνωστός δικαστής Ταφτ) έκρινε ότι η πράξη αυτή ήταν ορθή και νόμιμη. Μην ξεχνάμε ότι παρόμοια αντιμετώπιση επιφύλαξαν οι ΗΠΑ για την Πολωνία το 1991 προκειμένου να την εντάξουν πλήρως στο γεωπολιτικό τους μπλοκ.
Αντιδράσεις και αντιμετώπισή τους
Εύκολα συνάγεται το συμπέρασμα ότι η μερική ή ολική διαγραφή του χρέους, η παύση αποπληρωμής του είναι ένα συχνό φαινόμενο και στη Λ. Αμερική. Το βάθος της λύσης εξαρτάται κυρίως (όχι μόνο) από το βαθμό ριζοσπαστισμού των κυβερνήσεων: η λύση του Εκουαδόρ είναι προσφορότερη της Αργεντινής, της Κούβας προσφορότερη του Εκουαδόρ.
Οι αντιδράσεις των δανειστών είναι αναμενόμενες. Ωστόσο, υπάρχουν τρόποι να αντιμετωπιστούν. Όσο πιο σθεναρά αντιμετωπίζει μια κυβέρνηση τους δανειστές, τόσο αυτοί έχουν περιορισμένες δυνατότητες. Αν η αποσταθεροποίηση της απείθαρχης κυβέρνησης δεν πετύχει, αναδιπλώνονται για να μην χάσουν εντελώς την πρόσβαση στην αγορά της χώρας αυτής.
Άρα, ζήτημα κλειδί είναι η αποφασιστικότητα μιας κυβέρνησης και ιδίως του λαού, η στήριξή της στο λαϊκό κίνημα και ο θαρραλέος αναπροσανατολισμός της εξωτερικής και οικονομικής της πολιτικής. Όσο κανείς μένει εντός του πλέγματος οικονομικών σχέσεων που έχουν χαράξει οι δανειστές, δεν μπορεί να βρει ισχυρά στηρίγματα αλλού, σε άλλες χώρες. Και αντίστροφα: όταν μια κυβέρνηση εξέρχεται των ορίων που της έχουν χαράξει οι δανειστές, τρίτες χώρες μπορεί να προστρέξουν (για το δικό τους βέβαια συμφέρον) να συμβάλλουν.
Είναι αποτελεσματική η διαγραφή χρέους;
Τίθεται τέλος ένα άλλο ερώτημα: γιατί οι χώρες που διέγραψαν το χρέος τους, βρέθηκαν μετά από κάποια χρόνια πάλι στην ίδια θέση; Η διαγραφή του χρέους, για να είναι αποτελεσματική πρέπει να συνοδεύεται από μια δέσμη μέτρων που αντιμετωπίζουν τις βαθύτερες αιτίες του. Δηλαδή, πρέπει να προάγουν την παραγωγική, φιλολαϊκή ανασυγκρότηση της χώρας, την απαλλαγή της από την εξάρτηση και την καταλήστευση από το ξένο και εγχώριο μεγάλο κεφάλαιο, την αλλαγή της ανισότιμης θέσης της στο διεθνή καταμερισμό εργασίας.
*Ομιλία στη διημερίδα της «Κίνησης για τη Διαγραφή του Χρέους Τώρα», 18-19/6/2015, Πάντειο Πανεπιστήμιο