Του Κωνσταντίνου Χαντζόπουλου | Ενας μεγαλειώδης, επιβλητικός ουρανός, με σύννεφα που μοιάζουν να γεννούν το φως που θα διώξει το σκοτάδι, απλώνεται πάνω από τη μεσαιωνική πόλη του Τολέδο σαν μια ουράνια πύλη που ανοίγει επάνω από τον ψηλό καθεδρικό του. Από κάτω η γη, με τα σκοτεινά της χρώματα, την τραχιά πέτρα και το χώμα, μοιάζει να αγκαλιάζει αυτή τη μεσαιωνική θαυμαστή πόλη σαν να μη θέλει να την αφήσει να υψωθεί στα ουράνια και να χαθεί μέσα στο φως. Ετσι ζωγράφισε την πόλη του, το Τολέδο, το 1599, ένας από τους πιο θαυμαστούς ζωγράφους που γνώρισε ποτέ η Ισπανία και ο κόσμος ολάκερος, ο Γκρέκο.
Με αφορμή το Ετος Ελ Γκρέκο για τα 400 χρόνια από τον θάνατό του, θα ήθελα να μιλήσω σύντομα για το πώς ένας ζωγράφος από την Κρήτη έφτασε να γίνει το σύμβολο για τη νέα Ισπανία και πώς το έργο του έγινε το όχημα στην αναζήτηση της ταυτότητας του ισπανικού έθνους στα τέλη του 19ου αιώνα.
Εψαχναν νέα ταυτότητα
Το 1898, η Ισπανία έχασε τον πόλεμο με τις ΗΠΑ και ως αποτέλεσμα και τις τελευταίες κτήσεις της, την Κούβα, το Πουέρτο Ρίκο και τις Φιλιππίνες. Η ισπανική κοινωνία τής τότε εποχής βυθίστηκε σε βαθιά κρίση και αποζητούσε μια νέα ταυτότητα για να εισέλθει στον νέο αιώνα που ανέτελλε. Ο πεσιμισμός, η αγωνία και η διαρκής αναζήτηση εκφράστηκαν μέσα από μεγάλους συγγραφείς και δημιουργούς εκείνης της εποχής, όπως τον Ουναμούνο, τον Αθορίν ή τον Μπαρόχα. Αυτοί, καθώς και άλλοι, ήταν τα μέλη της διάσημης Γενιάς του ’98 και χρειάζονταν άμεσα έναν πνευματικό οδηγό, έναν φάρο να τους οδηγήσει σε αυτή τη νύχτα: και τον βρήκαν στο πρόσωπο του Γκρέκο.
Φαίνεται ότι το μεταφυσικό μήνυμα της τέχνης του ήταν πολύ ισχυρό και διαχρονικό, ξεκινώντας από τα μεσαιωνικά σαλόνια έφτασε μέχρι τη Γενιά του ’98 της Μαδρίτης (Ουναμούνο, Μπαρόχα, Αθορίν και άλλοι), η οποία και αναβίωσε το πνεύμα του ζωγράφου από την Κρήτη για να το παραδώσει στις επόμενες γενιές με μια νέα «ιδεολογική σφραγίδα». Μέσα από τα έργα τους, που οδήγησαν στη λεγόμενη ανάπλαση της εθνικής ταυτότητας της Ισπανίας (regeneracionismo), οι συγγραφείς της Γενιάς του ’98 διατηρούσαν αυτό το απόκρυφο νήμα με το πνεύμα του Γκρέκο, που ήταν σε θέση να δημιουργεί εικόνες γεμάτες μυστικιστική δύναμη για την ενότητα της γης και του ουρανού, του Θεού και του ανθρώπου.
Στην πραγματικότητα μετέφρασαν αυτή τη δύναμη σε ισχυρό μήνυμα δημιουργίας της νέας ισπανικής ψυχής, με τις ρίζες της στην καστιγιάνικη γη και στον λαό της, τον λεγόμενο «καστίθο», που έμελλε να διαποτίσει όλες τις πτυχές της δημιουργίας της Γενιάς του ’98 αλλά και μεταγενέστερα, τόσο στην ιδεολογία όσο στη λογοτεχνία και την τέχνη. Σε αυτό το κομβικό σημείο, ο Γκρέκο μετατράπηκε σε σύμβολο μιας γενιάς σε αγχώδη αναζήτηση για την ταυτότητα με την οποία θα μπορούσε να εισέλθει σε έναν συναρπαστικό 20ό αιώνα, μιας γενιάς που έπρεπε να κοιτάξει πίσω για να προχωρήσει μπροστά και βρήκε, όλως ειρωνικώς, στην τέχνη του μεγάλου ζωγράφου από την Ελλάδα, μαθητευόμενου στην Ιταλία και την Κρήτη, γόνιμο έδαφος για να εξελίξει μια νέα εθνική ιδεολογία.
Στον κατάλογο της έκθεσης «Το βλέμμα της Γενιάς του ’98», που πραγματοποιήθηκε για τα εκατό χρόνια από το 1898, ο Χοσέ Αλβαρεθ Λόπερα (José Alvarez Lopera) αναφέρει μεταξύ άλλων: «Το ότι τελικά ο ζωγράφος-σύμβολο αυτής της νέας εθνικής ιδεολογίας –και αυτός με τον οποίο όλοι της Γενιάς του ’98 ένιωθαν πιο ταυτισμένοι και θεωρούσαν τον μέγιστο εκφραστή της ουσίας του ισπανικού έθνους– έφτασε να είναι ο Γκρέκο, ένας Ελληνας που μαθήτευσε στην Κρήτη και την Ιταλία, μπορεί να μοιάζει αρκετά παράδοξο, αλλά στην πραγματικότητα δεν είναι καθόλου. Γιατί η Γενιά του ’98 βρήκε τον δικό της Γκρέκο, έναν Γκρέκο καστίθο τον οποίο ταύτισε με το Τολέδο, έναν ζωγράφο της καστιγιάνικης ουσίας και πνευματικότητας και εκφραστή της ψυχής και του έθνους της Ισπανίας».
Η εικόνα ενός έθνους
Εντέλει, καθώς μαθαίνουμε από τους ίδιους Ισπανούς στοχαστές, ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος-Ελ Γκρέκο έφτασε να γίνει το σύμβολο μιας νέας γενιάς, να ξεπεράσει πολιτιστικούς φραγμούς και το έργο του να σμιλεύσει την εικόνα ενός έθνους. Ετσι, ο ζωγράφος από την Κρήτη, με τη μοναδική αυτή περιέργεια και διαρκή εσωτερική αναζήτηση που διέπουν το ελληνικό πνεύμα, κατόρθωσε να αποτυπώσει πάνω στον καμβά την ψυχή του ισπανικού λαού.
