Το βιβλίο «Καθρεφτίσματα» του Χρήστου Τσαντή είναι ένα σύνολο από εννιά Δοκίμια Ιστορίας. Εννιά κείμενα εστιασμένα σε θέματα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου που εκτείνονται όμως και με πολλούς τρόπους αναφέρονται στη σύγχρονη ευρωπαϊκή πραγματικότητα. Αν, με τρόπο λίγο αυθαίρετο, θα έπρεπε να συνοψίσουμε σε μια λέξη ποιο είναι το θέμα που τέμνει διαγώνια όλα τα κείμενα, τότε σίγουρα θα διακινδυνεύαμε την άποψη ότι τα «Καθρεφτίσματα» αναφέρονται με πολλαπλούς τρόπους στον ολοκληρωτισμό. Τον ολοκληρωτισμό σε κάθε του μορφή.
Γιατί όμως πρόκειται για Δοκίμια και όχι άρθρα Ιστορίας; Ο συγγραφέας άλλωστε τεκμηριώνει από πηγές όσα γράφει, δεν κάνει μυθοπλασίες, υπομνηματίζει στο τέλος του βιβλίου με πληρότητα. Ο λόγος που χρησιμοποιούμε τον όρο Δοκίμια είναι γιατί ο Χρήστος Τσαντής στη δόμηση των κειμένων δεν ακολουθεί τις επιστημολογικές συμβάσεις της ακαδημαϊκής Ιστορίας. Τα κείμενά του αναπτύσσονται με τρόπο ελεύθερο, με γλώσσα κάθε άλλο παρά ξύλινη. Είναι λαϊκός χωρίς λαϊκισμούς. Μαζί με τις πρωτογενείς πηγές χρησιμοποιεί αποσπάσματα από λογοτέχνες, φιλόσοφους, ποιητές. Σκοπός του δεν είναι να τέρψει, ούτε όμως να διδάξει με έναν πατερναλιστικό δασκαλίστικο τρόπο. Πιο πολύ ανασκαλεύοντας την ιστορία του «σύντομου 20ου αιώνα» θέλει να μοιραστεί μαζί μας την ανησυχία του και να μας προτρέψει να δούμε τις αντιστοιχίες με την σημερινή πραγματικότητα. Σε αυτές τις αντιστοιχίες οφείλεται και ο τίτλος του βιβλίου. Είναι ένα μικρό σχετικά βιβλίο, όχι για να γίνει ελκυστικό και ευκολοδιάβαστο, αλλά γιατί, αν έχεις κάτι σημαντικό να πεις, δεν χρειάζεται να φλυαρήσεις.
Ας μας επιτραπεί να ξεφυλλίσουμε λίγο το βιβλίο κρατώντας μερικά σημεία αιχμής από κάθε κεφάλαιο.
Στο πρώτο κεφάλαιο «Εισαγωγή σε ένα μύθο» αποσαφηνίζονται κιόλας μερικές από τις προβληματικές που διαπερνούν όλο το βιβλίο. Ο συγγραφέας τοποθετείται με σαφήνεια σε μερικά από τα μεγάλα ζητήματα που απασχολούν την σύγχρονη ιστοριογραφία. Αναφέρεται στο φαινόμενο του «Ιστορικού Αναθεωρητισμού», δηλαδή την συστηματική προσπάθεια συγκεκριμένων πολιτικών και ακαδημαϊκών κύκλων να λειάνουν τις απόψεις για τον φασισμό και τον ναζισμό. Να παρουσιάσουν τη φασιστική λαίλαπα ως ένα ατύχημα της ιστορίας που οφείλεται σε λάθη και υπερβολές μιας ολιγομελούς ομάδας τρελών. Ακόμη χειρότερα παρουσιάζουν το φασιστικό φαινόμενο ως αντίδραση του σύγχρονου κόσμου στην κομμουνιστική επιβολή ή το χάος που έφεραν οι επαναστάσεις ενός περίπου αιώνα (1848-1936…). Στην Ελλάδα ο Ιστορικός Αναθεωρητισμός είναι ιδιαίτερα δραστήριος καθώς, για παράδειγμα, επιχειρεί να δικαιολογήσει το φαινόμενο του δωσιλογισμού ή, εσχάτως, να αποκαθάρει τους Απριλιανούς πραξικοπηματίες.
Μέρος αυτής της προσπάθειας είναι να εξισώσει στη συλλογική μνήμη τον φασισμό και τον κομμουνισμό ως ανεστραμμένα είδωλα βίας. Έτσι, σε μια ιδιότυπη ζυγαριά αίματος, εφόσον όπως λέει ο ποιητής «(έ)χουν όλα τα αίματα ξαντιμεθεί», τότε είμαστε πάτσι. Ο Χρήστος Τσαντής αποκρούει κατηγορηματικά μια τέτοια εξίσωση. Ξεκαθαρίζει ότι δεν είναι ιστορικά αποδεκτή η εξίσωση του απελευθερωτικού οράματος του κομμουνισμού με το πρόταγμα του απόλυτου ζόφου. Πρώτον, γιατί ο φασισμός και ο ναζισμός δεν είναι στιγμιαία ατυχήματα, αλλά έχουν στο DNA τους, στη γέννησή τους τη φρίκη και το έγκλημα. Δεύτερον, γιατί είναι αυθαίρετη η ταύτιση της σοσιαλιστικής ιδεολογίας με τις σταλινικές πρακτικές. Ο σταλινισμός δεν ήταν η εφαρμογή στην πράξη της σοσιαλιστικής ιδεολογίας αλλά η απόλυτη στρέβλωση και ή άρνησή της
Στο δεύτερο κεφάλαιο ο συγγραφέας ανατρέχει στις απαρχές και τη γέννηση του ναζιστικού καθεστώτος. Ξεκινώντας από το 1919 κάνει μια ιστορική αναδρομή για να φτάσει στις παραμονές του πολέμου, όταν ο Χίτλερ είναι παντοδύναμος και ο ναζισμός έχει θεριέψει. Εν συντομία αναφέρονται η γέννηση των Ταγμάτων Εφόδου, η ίδρυση των SS, αλλά και η ανάπτυξη του Εθνικοσοσιαλισμού. Εδώ γίνονται και τεκμηριώνονται δυο παραδοχές: Πρώτον, ο ναζισμός δεν είναι μια κακιά στιγμή της ιστορίας, αλλά ένα συλλογικό έγκλημα που ετοιμάστηκε για χρόνια και έχει ιστορικές ρίζες και αιτίες. Δεύτερον, ότι με τον ναζισμό συνοδοιπόρησε αλλά και τον εξέθρεψε μεγάλο κομμάτι της Δυτικής κεφαλαιοκρατίας και του πολιτικού κόσμου. Ουδείς, λοιπόν, στην Ευρώπη και την Βόρεια Αμερική δικαιούται να παριστάνει τον ανήξερο.
Στο τρίτο κείμενο αποδομείται ένας δημοφιλής ιστορικός μύθος στον χώρο της Αριστεράς: η περίφημη «διορατικότητα» του Στάλιν. Δηλαδή η κεντρική ιδέα ότι ο λαοφιλής ηγέτης της ΕΣΣΔ γνώριζε τον επερχόμενο κίνδυνο και προετοιμάστηκε γι’ αυτόν σε συνθήκες καπιταλιστικής περικύκλωσης κ.τ.λ. Εδώ υπάρχουν ορισμένες κεντρικές παραδοχές. Ο Στάλιν ήταν μεν επαρκώς πληροφορημένος για τα σχέδια του Χίτλερ από πολλές πλευρές, αλλά μέχρι την τελευταία στιγμή δεν πίστεψε ότι η επίθεση θα γίνει. Ο ίδιος ακολούθησε πολιτική κατευνασμού που καθόλου δεν διέφερε από τους Γάλλους «πορκουάδες». Μέχρι την τελευταία στιγμή άλλωστε, αφοσιωμένος στην απόλυτη επικράτησή του στο εσωτερικό της Σοβιετικής ένωσης, ουδόλως ενδιαφέρθηκε για την σύμπηξη ενός πλατιού αντιφασιστικού μετώπου.
Η ιδέα αυτή αναπτύσσεται εκτενέστερα στο τέταρτο δοκίμιο που αναφέρεται στις σταλινικές εκκαθαρίσεις. Τις παραμονές του πολέμου ο Στάλιν και μια κλειστή γραφειοκρατία που πρόσκειται σε αυτόν εξοντώνει τη μεγάλη πλειοψηφία των στελεχών που έκαναν την μεγάλη Οκτωβριανή επανάσταση. Τα πιο ζωντανά στοιχεία του κόμματος, της τέχνης, της λογοτεχνίας, της επιστήμης, ακόμη και τα πιο ικανά στελέχη του στρατού οδηγούνται σε δίκες-παρωδίες και από εκεί στη φυλακή, στην εξορία και στον θάνατο. Σε μια εποχή που η «μεγάλη σοβιετική πατρίδα» θα έπρεπε να ετοιμάζεται με όλες της τις δυνάμεις για τον μεγάλο πόλεμο, η κοινωνία απορφανίζεται από τους καλύτερους πολίτες και βυθίζεται στην εσωστρέφεια. Ταυτόχρονα, χτίζονται καθημερινά τα προνόμια της γραφειοκρατίας που αποξενώνουν τη σοβιετική εξουσία από τον λαό, διώκονται και εκκαθαρίζονται ακόμη και Γερμανοί μαρξιστές και επαναστάτες που κατέφυγαν στη Μόσχα για να γλυτώσουν από τον Χίτλερ…
Το πέμπτο κεφάλαιο είναι αφιερωμένο στο περίφημο σύμφωνο Μολότωφ-Ρίμπεντροπ. Αποδομείται ένας μύθος που για δεκαετίες αρεσκόταν να προβάλλουν ο Στάλιν αλλά και οι επίγονοί του. Ο μύθος λέει ότι ο Στάλιν υπέγραψε με τον Χίτλερ το σύμφωνο μη επίθεσης για να κερδίσει χρόνο για την πολεμική του προπαρασκευή. Με στέρεα επιχειρήματα και χρήση πρωτογενών πηγών αποδεικνύεται από τον συγγραφέα ότι η συμφωνία είχε στόχο το μοίρασμα των εδαφών και των σφαιρών επιρροής. Στην περίπτωση της Πολωνίας μάλιστα αυτό έγινε πράξη. Ήταν μια πολιτική που συνδύαζε τον κατευνασμό του Χίτλερ με τα άμεσα κέρδη. Άλλωστε, όσο το σύμφωνο ήταν εν ισχύ, εν μέσω του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, η Σοβιετική Ένωση προμηθεύει τη Γερμανία με πετρέλαιο, σιτηρά και μεταλλεύματα. Τον χρόνο τον κερδίζει, όμως, μόνο ο Χίτλερ.
Όταν η Ανατολική Ευρώπη πέφτει στα χέρια του Χίτλερ, συγκεντρώνονται πια τεράστια στρατεύματα στα σύνορα με την Σ.Ε. Οι προειδοποιήσεις προς τον Στάλιν είναι πάμπολλες. Ο Στάλιν τις αγνοεί συστηματικά και τις καταγγέλλει ως προβοκάτσια. Σας διαβάζω μόνο ένα μικρό απόσπασμα που με συγκλόνισε: «Την παραμονή της επίθεσης ένας Γερμανός (προφανώς αντιφασίστας) περνά τα σύνορα και ενημερώνει τους Ρώσους για την επίθεση. Το μήνυμα μεταφέρθηκε στον Στάλιν. Το αποτέλεσμα; Ο άνθρωπος αυτός εκτελέστηκε ως πράκτορας του εχθρού». Δυστυχώς η πολιτική αυτή του κατευνασμού είχε τραγικές συνέπειες για τον λαό. Τα εκατομμύρια των θυμάτων θα ήταν σαφώς λιγότερα αν η ηγεσία ήταν βαθιά αποφασισμένη και προετοιμασμένη.
Και εδώ μια ακόμη ξεκάθαρη αποσαφήνιση από τον συγγραφέα. Είμαστε μόλις δυο μέρες πριν από την 9η Μαΐου, τη μέρα που η σοβιετική σημαία κυμάτισε στο Ράιχσταγκ , την ημέρα που όλοι οι σύμμαχοι τιμούν ως την ημέρα της νίκης. Οι παραλείψεις της σοβιετικής γραφειοκρατίας καθόλου δεν μειώνουν, αντίθετα εξυψώνουν, τον αγώνα και την θυσία του σοβιετικού λαού. Η εποποιία της Πίνδου δεν ανήκει στον Μεταξά, όπως και η εποποιία του Στάλινγκραντ δεν ανήκει στον Στάλιν.
Το επόμενο δοκίμιο έχει διαφορετικό ύφος και δομή. Με εκτενή αποσπάσματα στον «Ιούλιο Καίσαρα» του Σαίξπηρ, και παραπομπές στον Σπινόζα, στον Μακιαβέλι, τον Λένιν και την Αλεξάντρα Κολοντάι, την Ρόζα Λούξεμπουργκ και τον Χόρχε Μπουκάι επιχειρούνται κάποιες σκέψεις πάνω στη γέννηση του ολοκληρωτισμού. Τον συγγραφέα τον απασχολεί ο τρόπος, ο μηχανισμός που ο αμοραλισμός οδηγεί στην γραφειοκρατικοποίηση. Ο τρόπος δηλαδή που μετατρέπεται ένας επαναστάτης σε εξουσιαστή.
Το επόμενο, όγδοο κεφάλαιο, μας μεταφέρει στην Ευρώπη του 21ου αιώνα. Έχει τον εύστοχο τίτλο «Γριά γεννιέται η νέα Ευρώπη». Περιγράφει την εκ νέου ανάδυση και ενδυνάμωση νεοφασιστικών και νεοναζιστικών μορφωμάτων. Εθνικιστικοί πολιτικοί σχηματισμοί σηκώνουν κεφάλι, μπαίνουν στα κοινοβούλια, αναλαμβάνουν υπουργεία. Στη χώρα μας η εγκληματική οργάνωση της Χρυσής Αυγής. Το χειρότερο από όλα είναι όμως ότι οι ρατσιστικές ιδέες, κρυπτόμενες πίσω από την λαοφιλή ξενοφοβία, αποκτούν πρόσβαση στα ανώτερα κλιμάκια της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Συγκροτούν μεγάλο μέρος της ατζέντας. Και αυτό δεν είναι κατά τον Χρήστο Τσαντή ένα παροδικό φαινόμενο. 73 χρόνια μετά την κατάληψη του Ράιχσταγκ, είναι αδιανόητο να υπάρχουν «Μόριες». Ο πόλεμος μάς χτυπάει την πόρτα, οι πρόσφυγες πληθαίνουν, τα στρατόπεδα εγκλεισμού είναι μια απάντηση που έρχεται από το παρελθόν.
Το τελευταίο μικρό αλλά σημαντικό δοκίμιο έχει τον τίτλο «Ο Φόβος Τυφλώνει». Αναφέρεται σε ένα είδος μαζικής συλλογικής τύφλωσης την οποία τόσο εύστοχα περιέγραψε ο Ζοζέ Σαραμάγκου. Δε θα αναφερθούμε εκτενέστερα σε αυτό. Είναι κατανοητό.
Ας συνοψίσουμε: Τα «Καθρεφτίσματα» του Χρήστου Τσαντή αξίζει να τα διαβάσουμε. Όχι για να μάθουμε τίποτε, άλλωστε ο συγγραφέας δεν επιθυμεί τίποτε να μας διδάξει. Αξίζει να τα διαβάσουμε για να αυξήσουμε τις απορίες μας, να περιορίσουμε τις βεβαιότητές μας. Ακόμη κι αν διαφωνούμε με την προβληματική του, ακόμη και αν οι αποφάνσεις του μας οργίζουν. Να τα διαβάσουμε για να σκαλίσουμε τη στάχτη που θάβει τις συλλογικές μνήμες, να αναζωπυρώσουμε μικρές αμφιβολίες, να ξυπνήσουμε τις θεμελιακές απορίες που μας μετατρέπουν από ικανά τετράποδα σε πολίτες. Ο Τσαντής θέτει ερωτήματα, τις απαντήσεις ας τις δώσουν, με οποιοδήποτε τρόπο, οι αναγνώστες.
* Ο Μανώλης Χατζηπαναγιώτου είναι δάσκαλος. Μίλησε στην εκδήλωση την Δευτέρα που έγινε στις 8/5/2018 στα Χανιά, για την παρουσίαση του βιβλίου, μαζί με τους: Κωνσταντίνο Φίσερ, εικαστικό καλλιτέχνη και μέλος του συλλόγου «Νέοι Πολίτες του Κόσμου», και τον ο Σήφη Μιχελογιάννη, αντιπρόεδρος του Ελληνικού Τμήματος της Διεθνούς Εταιρείας Φίλων Νίκου Καζαντζάκη.