Επιλεκτικές αναγνώσεις του παρελθόντος. Έφτασε ο Homo erectus στην Κρήτη;

Του αρχαιολόγου Πάνου Ζερβουδάκη

Homo erectus ο ναύτης, Homo neanderthalensis ο καλλιτέχνης

Δύο πρόσφατες δημοσιεύσεις σε διαδικτυακά μέσα θίγουν καυτά ζητήματα της αρχαιολογικής έρευνας όπως η ναυσιπλοΐα κατά το Μέσο Πλειστόκαινο, η οποία συνδέεται με την ανάπτυξη των γλωσσικών ικανοτήτων και η απαρχή της σύγχρονης συμπεριφοράς όπως αυτή τεκμηριώνεται στην τέχνη των σπηλαίων. Κοινό σημείο τους είναι η πρώιμη χρονολόγηση αυτών των χαρακτηριστικών τα οποία αποδίδονται στον Homoerectus και τονHomoneanderthalensisαντίστοιχα. Υπάρχει ωστόσο μια υπόρρητη αντίφαση, την οποία λίγοι συνειδητοποιούν, ακόμα και στους επιστημονικούς κύκλους.

Η κατάκτηση της γλώσσας στην ανοικτή θάλασσα

Ο καθηγητής γλωσσολογίας και ανθρωπολογίας Ντάνιελ Έβερετ του Πανεπιστημίου Μπέντλεϊ της Μασαχουσέτης, συγγραφέας του βιβλίου «Πώς ξεκίνησε η γλώσσα» υποστηρίζει ότι μέχρι σήμερα έχουν υποτιμηθεί οι ικανότητες του Homoerectus, και επιχειρεί να συνδέσει τις ικανότητες ναυσιπλοΐας, τις οποίες προτείνουν πολλοί αρχαιολόγοι ότι είχε αυτό το είδος, με την εμφάνιση της γλώσσας. Ως τεκμήριο της ικανότητας ναυσιπλοΐας αναφέρει ίχνη του erectus τα οποία έχουν βρεθεί σε διάφορα μέρη χωρίς χερσαία σύνδεση με την Αφρική, όπου πρωτοεμφανίζεται το είδος αυτό, όπως η νήσος Φλόρες της Ινδονησίας και η Κρήτη. Η θεωρία αυτή είχε διατυπωθεί αρχικά πριν από περίπου δύο δεκαετίες από τον Ρόμπερτ Μπεντνάρικ μετά την ανακάλυψη των πρώτων λίθινων ευρημάτων στη νήσο Φλόρες, χωρίς ωστόσο να βρει θερμή ανταπόκριση από την υπόλοιπη επιστημονική κοινότητα.

Πράγματι, η εξάπλωση του Homo erectus από την Αφρική στην Ευρασίααποτελεί μια πρώτη ένδειξη ανεπτυγμένων διανοητικών ικανοτήτων, η οποία έγινε σταδιακά πριν από σχεδόν ένα εκατομμύριο χρόνια αποτελώντας αδιάσειστο τεκμήριο της μακράς εξελικτικής πορείας του είδους μας.

Έφτασε ο Homoerectusστην Κρήτη;

«Οι Erectus ταξίδεψαν με πλοίο έως την Κρήτη και διάφορα άλλα νησιά. Το έκαναν από πρόθεση». Αν και παρουσιάζεται από τον Έβερετ σαν δεδομένο, η συγκεκριμένη πρόταση κάθε άλλο παρά δεδομένη είναι. Η θεωρία της μετακίνησης ανθρωπιδών στην Κρήτη κατά το Πλειστόκαινο, η οποία έχει τραβήξει τα φώτα της δημοσιότητας την τελευταία δεκαετία, προτείνει ότι οHomo erectus μετακινήθηκε μέσω θαλάσσης από την Αφρική ή κάποιο σημείο του Αιγαίου προς την Κρήτη. Η πρόταση αυτή, ωστόσο, έχει τεθεί εν αμφιβόλω από μέρος της ακαδημαϊκής κοινότητας. Οι κύριοι λόγοι για την αμφισβήτηση της παρουσίας Homo erectus στην Κρήτη είναι οι εξής:

• η απουσία σκελετικών λειψάνων του συγκεκριμένου είδους στο νησί ή οπουδήποτε αλλού στο Αιγαίο‧ αντιθέτως σκελετικά κατάλοιπα του Homo neanderthalensis στην Μάνη, από όπου κάλλιστα θα μπορούσε να έχει διασχίσει την απόσταση μέχρι την Κρήτη μέσω θαλάσσης. Επίσης, υπάρχουν σκελετικά κατάλοιπα Homosapiens στην Βόρεια Αφρική τα οποία χρονολογούνται 160 χιλιάδες χρόνια πΠ, οπότε ακόμα και αν θεωρήσουμε εφικτή μια θαλάσσια μετακίνηση από την Αφρική στην Κρήτη κατά το Πλειστόκαινο, αυτή είναι πιθανότερο να έγινε από ομάδες Homo sapiens,σκελετικά κατάλοιπα του οποίου έχουν βρεθεί στην Κρήτη, χρονολογούμενα περίπου 50 – 12 χιλιάδες χπΠ.
• η χρονολόγηση των λίθινων τεχνέργων από τον Πλακιά στις 800 χιλιάδες χπΠ έχει γίνει κυρίως με βάση την τυπολογία των τεχνέργων και δευτερευόντως μέσω απόλυτης χρονολόγησης. Η τελευταία προσφέρει έναterminus ante quem στις 110 χιλιάδες χπΠ για κάποια από τα ευρήματα που βρέθηκαν συνεκτικοποιημένα σε ανυψωμένες αποθέσεις αιγιαλού. Η χρονολόγηση των λίθινων τεχνέργων πριν τις 110 χιλιάδες χπΠ δεν σημαίνει απαραιτήτως και την ασφαλή χρονολόγησή τους στις 800 χιλιάδες χπΠ και την συνεπακόλουθη απόδοσή τους στον Homo erectus, όπως έχει επανειλημμένα προταθεί έχοντας ωστόσο δεχθεί κριτική.

Ωστόσο η άποψη ότι η Κρήτη κατοικήθηκε από Homo erectus τείνει να παγιωθεί σε μερίδα του ευρέως κοινού μέσω διαδοχικών δημοσιεύσεων σε ηλεκτρονικά και έντυπα μέσα ενημέρωσης, και όπως φαίνεται από την πρόσφατη δημοσίευση του βιβλίου του Έβερετ, μέρος της επιστημονικής κοινότητας φαίνεται να την αποδέχεται χωρίς να λαμβάνει υπόψιν ούτε τον σοβαρό επιστημονικό αντίλογο, ούτε έναν άλλο, συχνά παρεξηγημένο, ανθρωπίδη του Πλειστοκαίνου.

Ταλαντούχοι καλλιτέχνες, αλλά ανίκανοι για θαλάσσια ταξίδια;

Η πρόταση ότι οι Νεάντερταλ ήταν οι δημιουργοί των αρχαιότερων βραχογραφιών που έχουν βρεθεί σε σπήλαιο της Ευρώπης χρονολογούμενων σχεδόν 65.000 χπΠ, τουλάχιστον 20.000 χρόνια νωρίτερα από την εμφάνιση των σύγχρονων ανθρώπων στη Ευρώπη, αποτελεί ένα ακόμα βήμα προς την επανεκτίμηση των γνωστικών τους ικανοτήτων. Όσο εντυπωσιακή και αν είναι αυτή η ανακάλυψη, δεν καθιστά τους Homoneanderthalensis τους μοναδικούς ή τους πρώτους καλλιτέχνες του Πλειστοκαίνου. Παλαιολιθικές βραχογραφίες έχουν βρεθεί σε όλο σχεδόν τον κόσμο, από το Σουλάβεσι μέχρι την Ναμίμπια, ενώ εγχαράξεις σε ώχρα από την Νότια Αφρική έχουν χρονολογηθεί στα 77.000 χπΠ. Η συντριπτική πλειοψηφία των βραχογραφιών της Παλαιολιθικής αποδίδεται στον Homosapiens – πρόσφατα μάλιστα επαναξιολογήθηκανπροϊστορικές βραχογραφίες στην Κρήτη – αν και η απόλυτη χρονολόγησή τους αποτελεί πάντα δυσεπίλυτο πρόβλημα.

Παρ’ όλα αυτά, ο Homoneanderthalensis αγνοείται επιδεικτικά στην συζήτηση για την πρώιμη ναυσιπλοΐα. Και αν στη νήσο Φλορές και τον Ειρηνικό Ωκεανό είναι δύσκολο να βρέθηκαν ποτέ οι Νεάντερταλ, στο Αιγαίο υπάρχουν πλήθος ευρημάτων τα οποία αποδεικνύουν την μακρά και έντονη παρουσία τους στην Ήπειρο, το Ιόνιο, την Μακεδονία και την Πελοπόννησο. Είναι λοιπόν απορίας άξιο, γιατί να μην προτείνεται η Πελοπόννησος ως πιθανότερη αφετηρία των πρώτων ανθρωπιδών που βρέθηκαν στην Κρήτη πριν από περίπου 100 χιλιάδες χρόνια. Φαίνεται λοιπόν ότι είμαστε πρόθυμοι να αποδεχτούμε τις καλλιτεχνικές ανησυχίες και να φανταστούμε τον Homoneanderthalensisσαν Πικάσο, αλλά εξακολουθούμε να υποτιμούμε τις γνωστικές του ικανότητες πιστεύοντας ότι αποκλείεται να ήταν ικανός για διάσχιση της θάλασσας σαν άλλος Ποπάϊ.