Μέσα στον θόρυβο των τελευταίων ημερών και την καταδίκη του Ιράν από κυβερνήσεις όπως της Γαλλίας, της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της Ελλάδας, χάθηκαν από τη δημόσια συζήτηση τα βασικά γεγονότα και η ιστορική πορεία της σημερινής αντιπαράθεσης στη Μέση Ανατολή.

Από το 2023, το Ισραήλ έχει πραγματοποιήσει αλλεπάλληλες στρατιωτικές επιχειρήσεις εντός ιρανικού εδάφους, συμπεριλαμβανομένων στοχευμένων δολοφονιών ανώτερων στελεχών των Φρουρών της Επανάστασης (IRGC). Οι ενέργειες αυτές έγιναν χωρίς την παραμικρή έγκριση από διεθνείς οργανισμούς ή δικαστήρια, παραβιάζοντας τον Καταστατικό Χάρτη του ΟΗΕ και πλήττοντας την αρχή της κρατικής κυριαρχίας.

Παράλληλα, η στρατηγική του Ισραήλ δεν περιορίζεται στα σύνορα του Ιράν. Σύμφωνα με καταγεγραμμένα στοιχεία, από το 2023 έως σήμερα έχουν πραγματοποιηθεί περισσότερες από 350 αεροπορικές επιδρομές σε συριακό έδαφος, στοχεύοντας ιρανικές βάσεις, υποδομές της Χεζμπολάχ και εφοδιαστικές αλυσίδες όπλων. Η Δαμασκός και το Ιντλίμπ αποτελούν επίκεντρα αυτών των επιθέσεων, οι οποίες συχνά τελούνται σε συνεργασία με τις Ηνωμένες Πολιτείες.

Πρόκειται, δηλαδή, για ένα δίκτυο πολεμικών ενεργειών σε τρίτα, κυρίαρχα κράτη, με στόχο την αποδυνάμωση του Ιράν. Αναπόφευκτα, γεννάται το ερώτημα: αν αντίστοιχες επιθέσεις πραγματοποιούνταν από τη Ρωσία σε στρατιωτικούς στόχους της Δύσης, πώς θα αντιδρούσαν Παρίσι, Βερολίνο και Ουάσινγκτον;

Η ένταση κορυφώθηκε με τη δολοφονία του Ιρανού στρατηγού Qasem Soleimani, επικεφαλής της Δύναμης Quds, στις 3 Ιανουαρίου 2020, από τις Ηνωμένες Πολιτείες στο αεροδρόμιο της Βαγδάτης. Ο Σουλεϊμανί είχε κομβικό ρόλο στην ιρανική εξωτερική πολιτική μέσω δικτύων επιρροής σε Λίβανο, Συρία, Παλαιστίνη και Υεμένη. Η δολοφονία του στόχευε στη διάλυση του περιφερειακού αποτρεπτικού μηχανισμού του Ιράν και άλλαξε τη δυναμική της σύγκρουσης.

Το πυρηνικό πρόγραμμα: μύθοι και πραγματικότητες

Η Διεθνής Υπηρεσία Ατομικής Ενέργειας (IAEA) έχει επανειλημμένα δηλώσει ότι δεν υπάρχουν αποδείξεις ότι το Ιράν αναπτύσσει πυρηνικά όπλα. Το ιρανικό θρησκευτικό κατεστημένο έχει εκδώσει ακόμη και φετφά που απαγορεύει τη χρήση πυρηνικών όπλων ως αντίθετη προς το Ισλάμ.

Το Ιράν, μάλιστα, έχει προτείνει τη δημιουργία Ζώνης Ελεύθερης από Πυρηνικά Όπλα στη Μέση Ανατολή, πρόταση που απορρίφθηκε – κυρίως λόγω της άρνησης του Ισραήλ να αναγνωρίσει ή να αποκαλύψει το δικό του πυρηνικό οπλοστάσιο.

JCPOA: η συμφωνία που ακυρώθηκε από την Ουάσινγκτον

Το 2015, με τη διαμεσολάβηση της Ε.Ε., υπογράφηκε η Κοινή Ολοκληρωμένη Δράση (JCPOA), η οποία προέβλεπε περιορισμό του εμπλουτισμού ουρανίου και αυστηρούς ελέγχους από την IAEA, με αντάλλαγμα την άρση των κυρώσεων. Ωστόσο, το 2018, οι ΗΠΑ επί προεδρίας Ντόναλντ Τραμπ αποχώρησαν μονομερώς, επαναφέροντας κυρώσεις και εγκαινιάζοντας την πολιτική της «μέγιστης πίεσης».

Η συγκεκριμένη στρατηγική, που είχε εφαρμοστεί και στη Βόρεια Κορέα χωρίς επιτυχία, περιλάμβανε οικονομικό αποκλεισμό, εμπάργκο στο πετρέλαιο και κυρώσεις σε τραπεζικά ιδρύματα, με σκοπό την ανατροπή της ιρανικής στάσης. Το Ιράν, με τη σειρά του, απάντησε κλιμακώνοντας σταδιακά τον εμπλουτισμό ουρανίου, διατηρώντας πάντως το πυρηνικό του πρόγραμμα εντός μη στρατιωτικών ορίων.

Η αδιέξοδη επαναπροσέγγιση με τον Μπάιντεν

Το 2021, ο πρόεδρος Τζο Μπάιντεν δήλωσε πρόθεση επαναφοράς στη συμφωνία, απαιτώντας όμως μονομερή συμμόρφωση από το Ιράν πριν από οποιαδήποτε άρση κυρώσεων. Το Ιράν ζήτησε, αντ’ αυτού, εγγυήσεις μη επαναχώρησης των ΗΠΑ, πλήρη τραπεζική αποκατάσταση και άρση κυρώσεων σε συγχρονισμό με τα βήματά του. Οι ΗΠΑ απέρριψαν τις αξιώσεις αυτές, οδηγώντας σε ναυάγιο των διαπραγματεύσεων στη Βιέννη, το Ομάν και το Κατάρ (2021–2023).

Επιστροφή στην πολιτική «μέγιστης πίεσης» το 2025

Τον Φεβρουάριο 2025, ο Τραμπ επανήλθε με Προεδρικό Υπόμνημα που επανενεργοποιούσε την πολιτική των κυρώσεων και απαιτούσε από το Ιράν την υπογραφή νέας συμφωνίας εντός δύο μηνών, απειλώντας με «πολύ χειρότερες συνέπειες». Παράλληλα, στάλθηκαν στρατηγικά βομβαρδιστικά B-2 στην περιοχή, ενώ η Ουάσινγκτον άνοιξε διαύλους μέσω του Ομάν.

Στις 13 Ιουνίου, μόλις δύο ημέρες πριν από νέες διαπραγματεύσεις, εξαπολύθηκε στρατιωτική επίθεση εναντίον ιρανικών στόχων. Η χρονική συγκυρία δεν μπορεί να θεωρηθεί τυχαία. Διεθνείς αναλυτές επισημαίνουν ότι ίσως δεν πρόκειται για μέσο πίεσης, αλλά για προσπάθεια ακύρωσης του διαλόγου εκ των προτέρων.

Η αδυναμία συμφωνίας ως στρατηγική

Όσο πλησιάζουν οι δύο πλευρές σε πιθανή συμφωνία, τόσο συχνότερα εμφανίζονται «συμπτώσεις» που διακόπτουν τη διαδικασία: κυρώσεις, στοχευμένες δολοφονίες, στρατιωτικές επιθέσεις. Ενδεχομένως, το ζητούμενο να μην είναι η εξεύρεση λύσης, αλλά η διατήρηση του αδιεξόδου ως πάγιας στρατηγικής.

Η εικόνα που διαμορφώνεται δεν αφορά απλώς το πυρηνικό πρόγραμμα ενός κράτους, αλλά μια γεωπολιτική αναμέτρηση με πολλαπλούς στόχους: αποτροπή, αποσταθεροποίηση, ή ακόμη και αλλαγή καθεστώτος.

Η δημόσια συζήτηση στην Ελλάδα και την Ευρώπη δεν μπορεί να περιορίζεται σε δηλώσεις καταδίκης. Οφείλει να αναμετρηθεί με την πλήρη εικόνα — και να αξιολογήσει τα δεδομένα με βάση το διεθνές δίκαιο, τη γεωπολιτική πραγματικότητα και τη στρατηγική συνέπεια.