Της Μαργαρίτας Πουρναρά
Μόλις είχε εγκαινιαστεί το Μουσείο της Ελεύθερνας, ο Νίκος Σταμπολίδης με είχε κατεβάσει όλο καμάρι στο ισόγειο για να μου δείξει τις αποθήκες και τα εργαστήρια συντήρησης. Τυλιγμένο σε ένα ύφασμα ήταν ένα σύμπλεγμα Αφροδίτης και Ερωτος, όπως είχε βγει από το χώμα. Ο καθηγητής με άφησε να ακουμπήσω με τα ακροδάχτυλά μου το όμορφο πρόσωπο της θεάς. Στην πρόσφατη επίσκεψή μου, η εικόνα του υπογείου είχε αλλάξει. Εκτός από την πληθώρα πήλινων, μαρμάρινων και μεταλλικών ευρημάτων από τη νεκρόπολη της Ομηρικής εποχής, τον χώρο είχαν γεμίσει κιονόκρανα, ελληνιστικά και ρωμαϊκά, θραύσματα από αρχιτεκτονικά μέλη, τμήματα γλυπτικού διακόσμου από τις δύο νέες θέσεις όπου ανασκάπτει: την Αγία Ειρήνη και τον Αγιο Μάρκο. Εκεί εντόπισε τα κατάλοιπα δύο παλαιοχριστιανικών βασιλικών, οι οποίες κρύβουν πολλές εκπλήξεις.
Η Ελεύθερνα υπήρξε τρανή πόλη, που κατοικήθηκε από την προϊστορική αρχαιότητα έως και τον 14ο αιώνα μ.Χ., όταν την κατέστρεψαν οι Βενετοί για να τιθασεύσουν τους επαναστάτες κατοίκους της. Το 1985, ξεκίνησε εκεί ανασκαφές το Πανεπιστήμιο Κρήτης, και ο Νίκος Σταμπολίδης ανακάλυψε το νεκροταφείο της «Ορθής Πέτρας». Λίγο αργότερα, ο Πέτρος Θέμελης έφερε στο φως μια βασιλική του Μιχαήλ Αρχαγγέλου, με πλούσιο διάκοσμο. Σε κοντινή απόσταση από αυτήν, ο Σταμπολίδης εστίασε τις νέες ανασκαφικές του προσπάθειες πριν από λίγο καιρό σε δύο βασιλικές που είναι οικοδομημένες με τμήματα από παλαιότερα κτίσματα. Το πιο ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι ήρθαν στο φως, ως ενσματωμένα αρχιτεκτονικά μέλη τους, αρχαϊκές επιγραφές με νόμους και ημερολόγια. Κάποιες είναι αρχαιότερες και από εκείνες της Γόρτυνας.
Ο Νίκος Σταμπολίδης ανασκάπτει την Ελεύθερνα από το 1985.
Τους καρπούς της πρόσφατης έρευνας, τους παρακολουθήσαμε σε ειδική εκδήλωση που έγινε στο Νερατζέ Τζαμί, στην πόλη του Ρεθύμνου, πριν από μερικές ημέρες. Οπως και η ανασκαφή της Ελεύθερνας, το μνημείο έχει υιοθετηθεί από το Ιδρυμα Δασκαλαντωνάκη, το οποίο φροντίζει για την αποκατάστασή του. Οπως υπογράμμισε ο Νίκος Σταμπολίδης, η Αγία Ειρήνη του Θεού είναι μεγάλο κτίσμα, μεγέθους περίπου 25×17 μ., με εντυπωσιακό ψηφιδωτό χαλί με φυτική απεικόνιση.
Η δεύτερη βασιλική, στη θέση «Αγιος Μάρκος», είναι μικρότερη σε μέγεθος. Το σημαντικότερο είναι ότι η συγκεκριμένη φαίνεται να ήταν διακοσμημένη με γλυπτικό διάκοσμο, που παρήχθη σε τοπικό εργαστήρι. Τα κιονόκρανα, με πτηνά και κεφάλια από κριάρια, μας παραπέμπουν στην Αχειροποίητο της Θεσσαλονίκης.
Ο αρχαιολόγος τρέφει ελπίδες ότι μπορεί να αναστηλωθεί, τουλάχιστον εν μέρει. Η έρευνα φωτίζει την εποχή κατά την οποία έσμιξαν ο αρχαίος και ο χριστιανισμός κόσμος, μια μεταβατική περίοδος που έχει ακόμα πολλά να αποκαλύψει.
