Η Αθήνα πνίγεται. Τα ενοίκια εκτοξεύονται, οι δρόμοι μοιάζουν με πάρκινγκ, τα σχολεία και τα νοσοκομεία υπολειτουργούν υπό το βάρος της υπερσυγκέντρωσης. Την ίδια στιγμή, σε μεγάλο τμήμα της περιφέρειας — και ιδιαίτερα στις ορεινές και ακριτικές περιοχές — σπίτια σαπίζουν ακατοίκητα, χωράφια μένουν ακαλλιέργητα, χωριά ερημώνουν. Υπάρχει λύση;

Αυτή η χωρική και δημογραφική ανισορροπία δεν είναι απλώς στατιστικό δεδομένο. Υπονομεύει την κοινωνική συνοχή, τη διατροφική αυτάρκεια, την παραγωγική βάση της χώρας. Και ενώ οι κυβερνήσεις διαχρονικά μιλούν για «αποκέντρωση», στην πράξη οι πολιτικές εξακολουθούν να ευνοούν την Αθήνα και τη Θεσ/νικη.

Μπροστά σε αυτή την πρόκληση, μια Κοινωνική Συνεταιριστική Επιχείρηση με έδρα το Δεμάτι Ζαγορίου — ένα απομακρυσμένο ορεινό χωριό με ελάχιστους μόνιμους κατοίκους — προτείνει κάτι διαφορετικό. «Τα Ψηλά Βουνά» αναπτύσσουν έναν συστηματικό μηχανισμό που επιδιώκει να μετατρέψει το ενδιαφέρον για επιστροφή στην ύπαιθρο σε πραγματική εγκατάσταση.

Ο μηχανισμός στηρίζεται σε δύο συμπληρωματικές δομές: τα Γραφεία Προσέλκυσης Πληθυσμού σε τοπικό επίπεδο και τα Γραφεία Αποκέντρωσης στα μεγάλα αστικά κέντρα.

Τα πρώτα στεγάζονται σε δήμους που επιθυμούν να υποδεχθούν νέους κατοίκους. Καταγράφουν τα διαθέσιμα ακίνητα, τις υπηρεσίες, τις θέσεις εργασίας και τις επιχειρηματικές ευκαιρίες και ανάγκες της περιοχής. Υποστηρίζουν τους υπάρχοντες κατοίκους στην αξιοποίηση ανεκμετάλλευτων περιουσιών. Διασυνδέουν την ομογένεια με τον τόπο καταγωγής. Διευκολύνουν ακόμη και συνεταιριστικά σχήματα κατοικίας — μια προσέγγιση που κερδίζει έδαφος σε χώρες όπως η Γερμανία και η Ελβετία.

Τα Γραφεία Αποκέντρωσης, από την άλλη, λειτουργούν σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη ως γέφυρες επικοινωνίας. Εκεί απευθύνονται πολίτες που αναζητούν εναλλακτική — τηλεργαζόμενοι, νέες οικογένειες, συνταξιούχοι, άνθρωποι που έχουν κουραστεί από την αστική πίεση. Τα γραφεία αυτά οργανώνουν ενημερωτικές εκδηλώσεις, προβάλλουν ιστορίες ανθρώπων που εγκαταστάθηκαν με επιτυχία σε χωριά, και συγκροτούν βάσεις δεδομένων με τα προφίλ των ενδιαφερομένων (δεξιότητες, επαγγελματικές δυνατότητες, προτιμήσεις για τρόπο ζωής). Αυτά τα δεδομένα διασταυρώνονται με τις καταγραφές των τοπικών γραφείων, ώστε να γίνεται στοχευμένη αντιστοίχιση: οι κατάλληλοι άνθρωποι να κατευθύνονται στις κατάλληλες περιοχές.

Οι Πρεσβευτές Αποκέντρωσης

Ανάμεσα στις δύο δομές, ένα τρίτο στοιχείο δίνει ανθρώπινη διάσταση στον μηχανισμό: το Δίκτυο Πρεσβευτών Αποκέντρωσης. Πρόκειται για κατοίκους και ανθρώπους ενεργά συνδεδεμένους με ορεινά χωριά, που λειτουργούν ως πρώτο σημείο επαφής για όσους θέλουν να μετεγκατασταθούν.

Οι Πρεσβευτές δεν αντικαθιστούν ειδικούς. Ενημερώνουν για την τοπική πραγματικότητα, μοιράζονται πληροφορίες για τη ζωή και τις ευκαιρίες, διευκολύνουν την επικοινωνία με την τοπική κοινότητα. Λειτουργούν υποστηρικτικά και ανθρώπινα στα πρώτα βήματα. Ο χάρτης του δικτύου δείχνει ήδη δεκάδες σημεία σε όλη την Ελλάδα:

Ανάπτυξη του δικτύου Πρεσβευτών Αποκέντρωσης σε χωριά της ορεινής και νησιωτικής χώρας

Μια εναλλακτική που χτίζεται από τα κάτω και από τα πάνω

Η προσπάθεια των Ψηλών Βουνών δεν υποτιμά τις δυσκολίες. Οι ορεινές περιοχές αντιμετωπίζουν πραγματικά προβλήματα: ελλιπείς υποδομές, αδύναμη συνδεσιμότητα, απουσία βασικών υπηρεσιών. Η μετεγκατάσταση δεν είναι ρομαντική απόδραση αλλά σοβαρή απόφαση που απαιτεί στήριξη.

Εδώ ακριβώς βρίσκεται η πολιτική διάσταση του ζητήματος. Η αποκέντρωση δεν μπορεί να αφορά μόνο τις ατομικές επιλογές των ανθρώπων και να ενισχύεται αποκλειστικά μέσω κοινωνικών πρωτοβουλιών. Απαιτεί συστηματική κρατική πολιτική: επενδύσεις σε υποδομές, φορολογικά κίνητρα, αποκεντρωμένες δημόσιες υπηρεσίες, στήριξη της τοπικής επιχειρηματικότητας και των φορέων κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας.

Τα Ψηλά Βουνά προτείνουν συνεργασίες με Περιφέρειες και Δήμους, προγραμματικές συμβάσεις, ένταξη σε ευρωπαϊκά προγράμματα. Ήδη συζητούν με την Τοπική Αυτοδιοίκηση για τη δημιουργία Γραφείων Αποκέντρωσης και Προσέλκυσης Πληθυσμού στους μεγαλύτερους αστικούς και τους ορεινούς δήμους της χώρας.

Την τελευταία τριετία καταγράφεται μια αυξανόμενη τάση ενδιαφέροντος για μετεγκατάσταση στην ελληνική ύπαιθρο. Νέες οικογένειες, τηλεργαζόμενοι/ες, ομάδες που αναζητούν συνεταιριστικές λύσεις κατοικίας. Το ενδιαφέρον υπάρχει. Αυτό που λείπει είναι ο μηχανισμός που θα το μετατρέψει σε πραγματική εγκατάσταση και τοπική ανάπτυξη.

Η Κοιν.Σ.Επ. Οικοτοπία, που δημιουργήθηκε το 2024 με την υποστήριξη των Ψηλών Βουνών και σκοπό την αναγέννηση του Καλοχωρίου, υποδέχεται τους πρώτους δύο νέους κατοίκους. Συζήτηση για την αποκέντρωση και γιορτή.

Τα Γραφεία Προσέλκυσης Πληθυσμού και τα Γραφεία Αποκέντρωσης δεν είναι απλώς υπηρεσίες πληροφόρησης. Είναι θεσμοί που συνδέουν κοινωνίες, που διαμορφώνουν τις βάσεις για ένα νέο παραγωγικό μοντέλο. Ένα μοντέλο όπου η ανάπτυξη δεν μετριέται με τον ρυθμό αύξησης του ΑΕΠ αλλά και με την ποιότητα ζωής, την κοινωνική συνοχή, τη βιωσιμότητα.

Η Ελλάδα έχει τη δυνατότητα να ακολουθήσει ένα διαφορετικό μονοπάτι. Όχι την περαιτέρω συγκέντρωση στα μητροπολιτικά κέντρα, αλλά την αναζωογόνηση της υπαίθρου. Οι σπόροι υπάρχουν. Χρειάζεται πολιτική βούληση για να φυτρώσουν.

*Ο Βασίλης Κωστάκης είναι Καθηγητής στο Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο του Ταλίν, ιδρυτικό μέλος μιας ενεργειακής κοινότητας, ενός ερευνητικού κέντρου και ενός ορεινού makerspace με έδρα τον νομό Ιωαννίνων.