Του Στρατή Παπαμανουσάκη | Α΄ ΤΑ ΦΑΙΝΟΜΕΝΑ ΚΑΙ ΟΙ ΜΝΗΜΕΣ | Οι τελευταίες αποφάσεις του Γιουρογκρούπ για την Κύπρο αναζωπύρωσαν ένα κύμα σκεπτικισμού στην Ευρώπη. Πρόκειται μόνο για το κοινό ευρωπαϊκό νόμισμα ή, πολύ χειρότερα, για ολόκληρο το ευρωπαϊκό και το παγκόσμιο οικοδόμημα; Η Ευρώπη φαίνεται να τίθεται υπό αίρεση.
Μολονότι η αυτολογοκρισία επέβαλε στη μεγάλη ισπανική εφημερίδα El Pais την αφαίρεση του άρθρου «Η Γερμανία εναντίον της Ευρώπης», το κείμενο του Χουάν Τόρες Λόπες καθηγητή οικονομίας στο πανεπιστήμιο της Σεβίλλης, έγινε γνωστό. Δεν διετύπωσε παρά αυτονόητα πράγματα και κοινούς φόβους. Αλήθεια δεν σας έχει κάνει εντύπωση η καταπληκτική αναλογία και ομοιότητα των σύγχρονων ευρωπαϊκών εξελίξεων με την πορεία προς τον τελευταίο παγκόσμιο πόλεμο; Μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο η ηττημένη Γερμανία, υπό την ανοχή των νικητριών Δυνάμεων, καταξέσχισε τη Συνθήκη των Βερσαλλιών του Ιουνίου 1919, οργάνωσε προκλητικά τον επανεξοπλισμό της από τις αρχές του 1933, αμέσως μετά την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία, επέτυχε την απόδοση του Σάαρ με το δημοψήφισμα του Ιανουαρίου 1935, ανακατέλαβε αιφνιδιαστικά τη Ρηνανία με το πραξικόπημα του Μαρτίου 1936, δημιούργησε μυστικά τον Άξονα με την Ιταλία και την Ιαπωνία τον Οκτώβριο και Νοέμβριο 1936, εκβίασε το Άνσλους του Μαρτίου 1938 και την αρπαγή της Αυστρίας, επέβαλε την επαίσχυντη παράδοση της Τσεχοσλοβακίας με τη Συμφωνία του Μονάχου του Σεπτεμβρίου 1938 και επέτυχε τη σύναψη του συμφώνου Μολότωφ- Ρίμπεντροπ του Αυγούστου 1939. Μετά μία ακριβώς εβδομάδα άρχιζε από τα σύνορα της Πολωνίας η δεύτερη μεγάλη παγκόσμια ανθρωποσφαγή.
Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, οι αποφάσεις της Διασκέψεως του Πότσνταμ του Αυγούστου 1945 καθόρισαν την μεταπολεμική τύχη της ηττημένης Γερμανίας και τον διαχωρισμό του εδάφους της σε τέσσερις ζώνες στρατιωτικής κατοχής, υπό το Συμμαχικό Συμβούλιο Ελέγχου. Η δημιουργία της δυτικής Ομοσπονδιακής Γερμανίας τον Μάιο 1049 και της ανατολικής Λαϊκής Δημοκρατίας της Γερμανίας τον Οκτώβριο 1949, κατέληξε τελικά ύστερα από την πτώση του τείχους του Βερολίνου το Νοέμβριο του 1989, στη Συμφωνία της Μόσχας των Δύο συν Τεσσάρων, του Σεπτεμβρίου 1990, για την ενοποίηση της Γερμανίας. Ουσιαστικά η Δυτική Γερμανία, ενεργό μέλος των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων από τη σύσταση τους, απορρόφησε την Ανατολική Γερμανία και ολοκλήρωσε την εδαφική της επέκταση, προωθώντας την πολιτική και οικονομική της πολιτική στην Ευρώπη. Πρωταγωνιστώντας στην εξέλιξη της Ευρωπαϊκής Ένωσης με τη Συνθήκη Μάαστριχτ του Φεβρουαρίου 1992, Άμστερνταμ του Φεβρουαρίου 1997 και Λισσαβόνας του Δεκεμβρίου 2007, μετά την αποτυχία του Ευρωσυντάγματος του 2004, βρέθηκε, με την έκρηξη της οικονομικής κρίσης του 2008, στην κορυφή της ευρωπαϊκής ηγεσίας. Εκμεταλλευόμενη την αμερικανική ευμένεια, τη γαλλική συνεργασία την αγγλική αποστασιοποίηση, τη συμμαχία των βόρειων και την αδυναμία των νότιων ευρωπαϊκών χωρών, επωφελήθηκε υπέρμετρα από το μοντέλο της ατελούς ευρωπαϊκής ενότητας και τη νομισματική πολιτική του ευρώ, χωρίς οικονομική βάση και χωρίς πολιτικούς θεσμούς ελέγχου και κατανομής της ευημερίας. Η αποθέωση της οικονομίας της αγοράς και του δικαιώματος του επιχειρείν, η διόγκωση του χρηματοπιστωτικού συστήματος και η άκρατη εφαρμογή του νεοφιλελευθερισμού, οδήγησαν στη μεγέθυνση των ανισοτήτων στην Ευρώπη, σε μεγάλα εμπορικά ελλείμματα της περιφέρειας και σε αντίστοιχα πλεονάσματα της Γερμανίας, έτσι ώστε από θέσεως ισχύος να μπορεί να αποφασίζει για την τύχη ολόκληρης της Ευρώπης. Η κρίση έπληξε ήδη με σφοδρότητα Ιρλανδία, Ισλανδία, Ουγγαρία, Ρουμανία, Ελλάδα, Πορτογαλία, Ισπανία, Ιταλία, Κύπρο και συνεχίζεται με τις προβλέψεις για την ίδια τύχη που περιμένει Γαλλία, Βέλγιο, Λουξεμβούργο, Μάλτα, Λεττονία, Σλοβενία, μέχρι να φτάσει στην καρδιά της ευρωπαϊκής οικονομίας, την ίδια τη Γερμανία.
Η γερμανική συνταγή στην οικονομική, τραπεζική και νομισματική αυτή μόλυνση είναι απλή. Λιτότητα, Μνημόνια, Στέρηση. Η πολιτική αυτή πολλαπλασιάζει τα προβλήματα, καταστρέφει τις οικονομίες και εξαθλιώνει τους λαούς. Η χαιρεκακία, η εκδικητικότητα, ο σαδισμός περισσεύει στα «πακέτα βοήθειας» της λεγόμενης τρόικας, που παρασκευάζονται στο Βερολίνο και σερβίρονται στις Βρυξέλλες. Αλλά στην περίπτωση της Κύπρου η Γερμανία υπερέβη τον εαυτό της. Εκτός από την επιβολή της γενικής οικονομικής της πολιτικής, προς πλήρη καταστροφή του οικονομικού κυπριακού μοντέλου, επέβαλε και τον περιορισμό της διακινήσεως χρήματος και το κούρεμα των τραπεζικών καταθέσεων. Έτσι όμως θίγονται όχι μόνο οι ευρωπαϊκές αρχές της αλληλεγγύης και των τριών ελευθεριών κινήσεως προσώπων, κεφαλαίων και υπηρεσιών, αλλά και αυτός τούτος ο πυρήνας του καπιταλιστικού συστήματος, το ιερό και απαραβίαστο της ιδιοκτησίας. Οι τελευταίες δραματικές ολονυκτίες των Βρυξελλών δεν έχουν να ζηλέψουν πολλά από το πάλαι ποτέ ναζιστικό σκηνικό του Βερολίνου. Μπαίνει κανείς στον πειρασμό να αντιστοιχίσει τους ρόλους των πρωταγωνιστών στα θεατρικά έργα «Η αρπαγή της Αυστρίας του 1936» και «Το κυπριακό Άνσλους του 2013» που εκτελούν άψογα, με τα προπολεμικά τους κοστούμια, καταχειροκροτούμενοι από τους υπόλοιπους ευρωπαίους ηγέτες.
Και η επόμενη παράσταση του γερμανικού θιάσου τέχνης; Είμαστε ακόμη στο πρώτο μέρος της τριλογίας. Ακολουθεί η «Παράδοση της Τσεχοσλοβακίας» και έπεται η «Επίθεση κατά της Πολωνίας». Εκτός εάν οι ευρωπαϊκοί λαοί ξανακοιτάξουν την ιστορία της Ευρώπης.
Β΄ ΟΙ ΙΔΕΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΕΣ
Ακούω κιόλας τις αντιρρήσεις σε αυτή την εξεζητημένη και εφιαλτική εικόνα φανταστικής καταστροφής. Ας αντιπαραβάλομε την ιστορία της γέννησης και της εξέλιξης της ευρωπαϊκής ιδέας, τα καταπληκτικά αποτελέσματα της ευρωπαϊκής πορείας ολοκλήρωσης και τις μεγάλες προοπτικές της ηπείρου μας.
Από τον γάμο του Ποσειδώνα και της Λιβύης γεννήθηκε ο Βήλος, βασιλιάς της Αφρικής, και ο Αγήνωρας, βασιλιάς της Ασίας. Και από τον Αγήνωρα γεννήθηκε η πανέμορφη Ευρώπη, που την αγάπησε ο Δίας ο Κρηταγεννής. Και μεταμορφωμένος σε ταύρο την έφερε στην πλάτη του από τη Φοινίκη, περνώντας τη θάλασσα, στην πατρίδα του την Κρήτη.
Από τα Ουράλια όρη μέχρι τον Ατλαντικό ωκεανό, η Ευρώπη αποτέλεσε χωνευτήρι γεωγραφικό, φυλετικό, πολιτισμικό. Στην προϊστορία, άνθρωποι από τη Βόρεια Αφρική, τη Μέση Ανατολή, την Ευρασία, οι πρώτοι ευρωπαίοι, κυνηγοί και συλλέκτες αρχικά, γεωργοί και κτηνοτρόφοι αργότερα, μεταλλουργοί και έμποροι στο τέλος. Η Ευρώπη μπαίνει στην ιστορία με τους κρήτες, τους ίωνες και τους δωριείς, που διαμορφώνουν την ελληνική πολιτιστική συνιστώσα. Η λατινική συνιστώσα, από τη βασιλεία στη δημοκρατία και στην αυτοκρατορία, διαμορφώνει το κράτος. Και από τον ελληνορωμαϊκό κόσμο, γεννιέται το Βυζάντιο, προπύργιο του ελληνισμού, του χριστιανισμού και της ρωμαϊκής παράδοσης. Πέρα απ’ αυτό, τα “βαρβαρικά” βασίλεια δημιουργούν την καρολίγγεια Ευρώπη, τη ρωμανική, τη φεουδαρχική, την παπική Ευρώπη. Και όταν από το χριστιανικό σχίσμα και τις σταυροφορίες μέχρι την άλωση, το Βυζάντιο πέφτει, από το θάνατό του αναγεννιέται η Δυτική Ευρώπη. Ο ουμανισμός, οι ανακαλύψεις των νέων χωρών, η επιστήμη ωθούν στη μεταρρύθμιση, στην ανάπτυξη, στον σχηματισμό των νέων κρατών. Η μοναρχία, ο κλήρος, η αριστοκρατία, οδηγούν τους ευρωπαίους από πόλεμο σε πόλεμο. Ο εκατονταετής (1337-1455), ο τριακονταετής (1618-1648), ο επταετής πόλεμος (1756-1763), διαμορφώνουν τον θρησκευτικό, τον δυναστικό, τον πολιτικό χάρτη της Ευρώπης. Ύστερα οι γαιοκτήμονες, κατόπιν οι αστοί και τέλος οι εργάτες μετατρέπουν τον πόλεμο σε επανάσταση. Στην αγγλική επανάσταση του 1648, στη γαλλική επανάσταση του 1789, στη ρωσική επανάσταση του 1917.
Παρ’ όλα αυτά και μέσα σ’ αυτά, η Ευρώπη προχωρεί από τις ρωγμές και τις διασπάσεις, στην πολιτική, την οικονομική και την πνευματική της ανάπτυξη. Σταματά τους άραβες και τους οθωμανούς, δημιουργεί τα εθνικά κράτη, κυριαρχεί στον κόσμο. Και τότε ξεφανερώνεται μια παλιά ιδεολογία, η ιδέα της ευρωπαϊκής ενότητας. Τα σχέδια του Ερρίκου Δ΄, του Γουίλιαμ Πενν, του Αββά Σαιν Πιέρ, του Κάντιου, του Κοντ, είχαν προηγηθεί. Η ευρωπαϊκή κοινωνία του Σαιν Σιμόν παρουσιάστηκε το 1814, η ιερά συμμαχία των λαών του Μπερανζέ το 1818, το σύμφωνο αδελφοσύνης του Μαντσίνι το 1834, η ομοσπονδιακή αρχή του Προυντόν το 1863, η διεθνής κυβέρνηση του Λοριμέ και η ευρωπαϊκή συνομοσπονδία του Μπλίντσλι το 1877-1878. Όμως ο δρόμος δεν είναι εύκολος, καθώς περνά από τους ναπολεόντειους πολέμους στις εθνικοαπελευθερωτικές επαναστάσεις, στον γαλλογερμανικό πόλεμο, στους βαλκανικούς πολέμους, στον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, στον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, στον ψυχρό πόλεμο. Αλλά στον 20ο αιώνα, ύστερα από το Υπόμνημα του Αριστείδη Μπριάν του 1929 και τη Δήλωση του Ρομπέρ Σουμάν του 1950, αρχίζει η οικοδόμηση των πρώτων ευρωπαϊκών οργανισμών. Ευρωπαϊκός Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας, Δυτικοευρωπαϊκή Ένωση (1948), Συμβούλιο της Ευρώπης (1949), Ευρωπαϊκή Κοινότητα Άνθρακα και Χάλυβα (1951), Κοινή Αγορά, Ευρατόμ (1956), Θεσμοί της ΕΟΚ (1958), Ενιαία Ευρωπαϊκή Πράξη (1985), Ευρωπαϊκή Ένωση (1992). Ρώμη, Μάαστριχτ, Άμστερνταμ, Ευρώπη των έξι, των δώδεκα, των δεκαπέντε. Ύστερα η Ευρώπη των είκοσι επτά επιτέλους προχωρεί για την ολοκλήρωσή της. Η τάση “συνταγματοποίησης” της Ευρώπης κερδίζει έδαφος Η δημοκρατική, η δικαιοκρατική, η κοινωνική αρχή εισρέουν στο θεσμικό οικοδόμημα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ο Χάρτης των θεμελιωδών δικαιωμάτων (αξιοπρέπεια – ελευθερία – ισότητα – αλληλεγγύη – δημοκρατία – δικαιοσύνη), έστω διακηρυκτικά, λειτουργεί προς την κατεύθυνση μιας ομοσπονδιακής προοπτικής της Ευρώπης. Δημιουργείται μια νέα αρχιτεκτονική για την Ευρώπη. Αλλά το προτεινόμενο συντηρητικό Σύνταγμα, που επιβάλλεται από πάνω, χωρίς δημοκρατική και πολύ περισσότερο κοινωνική νομιμοποίηση, απορρίπτεται. Οι ευρωπαίοι διατηρούν τις αμφιβολίες τους για την Ευρώπη. Αντί του Συντάγματος η γερμανική προεδρία της ΕΕ, μετά τη Διακήρυξη του Βερολίνου, προωθεί τη Μεταρρυθμιστική Συνθήκη της Λισσαβόνας του Δεκεμβρίου 2007.
Τι σημαίνει όμως ολοκλήρωση της Ευρώπης, κοινό ευρωπαϊκό σπίτι, ομοσπονδία της Ευρώπης; Πρώτα ευρωπαϊκή συνείδηση, ύστερα ευρωπαϊκή πράξη. Ευρωπαϊκές αξίες βασισμένες στην ελληνική παιδεία, στην χριστιανική πίστη, στη ρωμαϊκή οργάνωση (Πωλ Βαλερύ, Τόμας Έλιοτ, Παναγιώτης Κανελλόπουλος). Ξεπέρασμα του παρελθόντος, του εξωτισμού, της άρνησης. Απαλλαγή από τον δογματισμό, τον αγνωστικισμό, τον ατομοκεντρισμό. Σεβασμός στον άνθρωπο, στην προσωπικότητα, στην κοινότητα. Ελευθερία, μέτρο, αλήθεια.
Πάνω σ’ αυτά κτίζεται η οικονομική, κοινωνική, πολιτική ένωση. Αλληλεγγύη των λαών, ανθρωπιστική παιδεία, κοινωνική πολιτική. Θεσμική κατοχύρωση, πολιτική οργάνωση, ισόρροπη ανάπτυξη. Διεύρυνση προς όλους τους ευρωπαίους, ανεξαρτησία από κάθε μη ευρωπαίο, χάραξη ευρωπαϊκού και μόνο δρόμου. Σταθερότητα στον κόσμο, ανοχή των άλλων πολιτισμών, συνεργασία μ’ όλες τις χώρες και τους λαούς. Μένουν πολλά ακόμη να γίνουν. Είναι άγνωστο αν θα γίνουν. Αλλά πρέπει να γίνουν. Η ένωση της Ευρώπης πρέπει να πάρει πρώτα πολιτική υπόσταση, να ισορροπήσει οικονομία και οικολογία και έπειτα να πραγματοποιήσει την πνευματική της ενότητα. Η ιδέα της Ευρώπης, όλης της Ευρώπης, όλων των ευρωπαίων, οφείλει να γίνει πράξη της Ευρώπης, ενοποίηση της Ευρώπης, πραγματική ευρωπαϊκή ένωση. Σ’ αυτή μόνο μπορεί να ζήσει το κλασικό φως, η ρομαντική νύχτα, η λογική αλήθεια. Ο έρωτας, το πνεύμα, η κοινωνία. Ο άνθρωπος, ο κόσμος, το μέλλον.
Αυτή η ιδέα της Ευρώπης, πολύ ωραία για να είναι αληθινή και πραγματοποιήσιμη, μας δημιουργεί αυταπάτες. Ας παραβλέψομε τη ρήση του Ηρακλείτου περί του πολέμου, ή την απαισιοδοξία του Θουκυδίδη για το αμετάβλητο της ανθρώπινης φύσης, ακόμη και την πλατωνική ουτοπία, που επαναλαμβάνεται σε όλες τις περιόδους της ιστορίας. Αλλά δεν θα διερωτηθούμε για την ορθότητα της θεωρίας της συνεχούς προόδου, της ευθύγραμμης ανάπτυξης, της επίμονης πορείας τελειοποίησης του ανθρώπου; Αν δεν δεχτούμε την ελληνική κυκλική αντίληψη του χρόνου και της ιστορίας δεν είναι άραγε ο Νίτσε που μας προφητεύει την αιώνια επιστροφή; Δεν είναι ολόκληρη η γερμανική μυθολογία, που τελειώνει με το λυκόφως των θεών, το φοβερό δράμα, που από τη σκηνή της βαγκνερικής όπερας μεταφέρθηκε αυτούσιο στην Καγκελαρία του Βερολίνου εκείνο το φοβερό Μάιο του 1945; Διολισθαίνομε έτσι σε φιλοσοφικές αναζητήσεις, καθώς μόνο η μεταφυσική πάει πέρα από τα φυσικά φαινόμενα, από τις φυσικές επιστήμες και τις αισθήσεις. Ψάχνει να βρει το σταθερό πίσω από τα φαινόμενα, την ίδια την πραγματικότητα, την αλήθεια, αυτή που χρειαζόμαστε και αναζητούμε.
Γ΄ ΤΟ ΕΙΝΑΙ ΚΑΙ ΤΟ ΜΗΔΕΝ
Στη νεότερη περίοδο της ιστορίας μας ο Καρτέσιος χώρισε τελείως την επιστήμη από τη θεολογία, εφάρμοσε μαθηματικές μεθόδους στη φιλοσοφία, δεν παραδέχθηκε τίποτα που να μην το ξέρει ολοφάνερα αληθινό. Και ο Κάντιος διατύπωσε το πρόβλημα, πώς είναι δυνατή η μεταφυσική ως επιστήμη.
Ο μαρξισμός θεώρησε τη μεταφυσική εσφαλμένη μελέτη της φύσης και της κοινωνίας, έξω από τη διαλεκτική της ζωής. Κι όμως ο Έγελος προσέδωσε στη φιλοσοφία αξιώσεις συνολικότητας. Και ο ίδιος ο Μαρξ έδειξε όσο κανείς νεότερος διανοητής, ότι η ιστορία, η οικονομία, η πολιτική, η φιλοσοφία και η ανθρωπολογία αποτελούν κατά βάση μια και μόνο επιστήμη.
Κατά τον 20ο αιώνα η αναλυτική φιλοσοφία, προσπαθεί να παραμένει ουδέτερη, να μην κατασκευάζει καμία θεωρία, να αντικαθιστά την εξήγηση με την περιγραφή, να αφήνει όλα τα πράγματα όπως είναι. Εντούτοις, αρνούμενοι στη φιλοσοφία κάθε θεωρητική αξία, οι αναλυτικοί φιλόσοφοι συνεχίζουν να φιλοσοφούν.
Το δράμα της νεοτερικότητας, ο διχασμός της ratio, και η αναζήτηση της χαμένης ενότητας δεν έχει τέλος. Η απομάκρυνση του νοείν από το είναι, οδηγεί στην αντιπαλότητα φιλοσοφίας και επιστήμης, πραγματικού και φανταστικού, σκέψης και θεάματος. Η επιχειρούμενη καντιανή γεφύρωση του χάσματος διάνοιας (έλλογης γνώσης της φύσης) και λόγου (υπερβατικού πνεύματος), η ακόλουθη απόπειρα μετατροπής του υπερβατολογικού υποκειμένου στο Εγώ του Φίχτε ή στην εγελιανή Απόλυτη Ιδέα, τροφοδοτούν τον μοντερνισμό με πρόσθετες ευθύνες.
Η θεωρία του επικοινωνιακού λόγου του Χάμπερμας, προκύπτει ως μετάβαση από τον υποκειμενικοκεντρικό στον διυποκειμενικό λόγο, αλλά και ως συνδυασμός πραγματιστικής θεωρίας και προοδευτικής σκέψης. Έτσι η φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας του Καστοριάδη αναδεικνύει τον άνθρωπο με τη βοήθεια του ριζικού φαντασιακού, όχι πλέον ως έλλογο, αλλά ως ον εμφορούμενο από την τρέλα της ένωσης, μέσα στον κόσμο της πολλαπλότητας. Ήδη ο Βιττγκενστάϊν είχε μετατοπίσει το πρόβλημα από τη σχέση νου και πραγματικού στη σχέση νου και γλώσσας και μάλιστα της τεχνητής επιστημονικής γλώσσας ώστε πλέον να αχρηστεύεται το φιλοσοφείν. Η αντίδραση του Ντερριντά που υψώνει σε απόλυτο a priori τη γραφή, επιτρέπει στο γραπτό φυσικό λόγο να συνομιλήσει με την τεχνητή γλώσσα στο επίπεδο του νοήματος. Αλλά ο μεταμοντερνισμός, είτε ως μηδενισμός του Λυοτάρ, είτε ως σχετικισμός του Ροτρύ, μεταποιεί την αλήθεια σε επινόηση, την επιθυμία ως πάθος, την τέχνη σε τέχνασμα. Ο πλουραλισμός του «όλα επιτρέπονται», άρα «τίποτα δεν ισχύει», επιτρέπει τη μετατόπιση από το πράγμα στο σημείο, την εγκατάλειψη του κριτικού λόγου για τον αφηγηματικό, τη διαστρέβλωση της αλήθειας σε χρησιμότητα της πλειοψηφίας. Πλέον η μετανεοτερικότητα δεν παίζει απλά το ρόλο του Πόντιου Πιλάτου στην κρίση της φιλοσοφίας, αλλά κλονίζει τη νομιμότητα του λόγου, υποκαθιστά τη φιλοσοφία με την πολιτική του συμφέροντος και τείνει σε ένα πολιτισμό χωρίς όριο.
Ωστόσο η κριτική θεμελίωση του Λόγου, που από το αρχαιοελληνικό μεταφυσικό θεμέλιο της καθολικής συμφωνίας νου και πραγματικότητας, πέρασε στη χριστιανική θεολογική βάση πίστης και γνώσης για να φτάσει στο γνωσιοθεωρητικό ορθολογιστικό έρεισμα του Διαφωτισμού της συμφωνίας του νου με τον εαυτό του, έχει χρέος να αναζητήσει νέους τρόπους προσέγγισης του είναι και του δυνατού – είναι. Στο χώρο της καθαρής θεωρίας, στο πεδίο της μάχης περί της ουσίας, στον κόσμο της φιλοσοφίας, ο αγώνας συνεχίζεται. Γιατί όσο ο άνθρωπος γνωρίζει τη φύση και τον εαυτό του υψώνεται πάνω τους και στοχάζεται για το Είναι ως σύνολο, το Είναι που το βρίσκει πάντα διασπασμένο σε είδη, το Είναι για το οποίο συνειδητοποιεί αυτό το διχασμό του. Το ερώτημά του είναι πάντα, τι είναι το Είναι. Η κατάκτηση της αυτοσυνείδησης του χωρισμού του Είναι είναι ο έρωτας, η τραγωδία, η ελευθερία του ανθρώπου.
Ιδού όμως τώρα μια απόπειρα ερμηνείας της σημερινής ευρωπαϊκής και ιδίως της γερμανικής πραγματικότητας, πέρα από την επιφάνεια, τα φαινόμενα και τις μεταμφιέσεις της οικονομίας. Στην αντίληψη της βόρειας Ευρώπης, που κυριαρχεί στην ήπειρο μας, συνυπάρχουν τα στοιχεία του μυθολογικού, μαγικού κόσμου της φύσεως και του φυλετικού αίματος των απαρχών της ιστορίας, η κληρονομία του έλλογου απολλώνιου πνεύματος σφιχτοδεμένη με το διονυσιακό πάθος της κλασικής ζωής και οι τάσεις της μεταμοντέρνας διάλυσης και εκμηδένισης των δεσμών του πολιτισμού της νεοτερικότητας. Ο τρεις συνιστώσες αυτής της πραγματικότητας, η φαντασιακή, η ορθολογική και η αισθησιακή συνιστώσα, αδυνατώντας να υπερβούν τις αντιθέσεις τους προς μια λυτρωτική θετική σύνθεση ζωής, παραμένουν μέσα στην αρνητικότητα τους, ακροβατώντας μεταξύ υπάρξεως και ανυπαρξίας, μεταξύ μέρους και όλου, μεταξύ όντος και μη όντος.
Στην ιστορία του πνευματικού πολιτισμού της ανθρωπότητας, η ελληνική φιλοσοφία, μέγιστο και ανυπέρβλητο επίτευγμα της αρχαιότητας, δεν έχει άλλο πλησιέστερο κληρονόμο από τη φιλοσοφία του γερμανικού ιδεαλισμού της νεοτερικότητας. Η σχέση προγόνου και απογόνου όμως κατά τη φροϋδική ερμηνεία, δεν είναι παρά μια διαλεκτική σύνθεση έρωτα και μίσους, έλξης και απώθησης, συμπλέγματος ηδονής και θανάτου. Οι γερμανοί αρχαιολάτρες κατατρύχονται από την ελληνική πνευματική τυραννία, που τους επέβαλαν οι σοφοί τους με επικεφαλής τον Βίνκελμαν. Αλλά ενώ ο Οιδίποδας γκρεμίζει την Σφίγγα από το βάθρο της, ο Φάουστ παραδίδει την ψυχή του στον Μεφιστοφελή. Ο αιώνιος Όλυμπος σκιάζει με το ύψος του τη Βαλχάλα και η Αφροδίτη βασιλεύει λάμποντας μέσα στο μεσογειακό φώς, καθώς η Βαλκυρία καταδικάζεται σε αιώνιο ύπνο στο σκοτεινό βορρά. Μέτρο και άμετρο, ύβρις και νέμεσις, ορθοδοξία και προτεσταντισμός. Αυτή η φιλοσοφική ιστορία είναι πάνω απ όλα σύγκρουση του Είναι και του Μηδενός, αντιπαράθεση του Παρμενίδη στον Έγελο, του Χάιντεγκερ στον Πλάτωνα. Η παρμενίδεια ταυτότητα νόησης και είναι δεν επιτρέπει την ύπαρξη του μηδενός. Η πλατωνική ετερότητα του μη είναι απέχει από την εγελιανή ταύτιση είναι και μηδενός. Μολαταύτα η χαιντεγκεριανή απορία, γιατί υπάρχουν εν γένει τα όντα, και όχι πολλώ μάλλον το μηδέν, ρίχνει τον πέπλο του μηδενός πάνω στο είναι.
Ο Νίτσε μας είχε προειδοποιήσει. Ζούμε ξανά την εποχή του ευρωπαϊκού μηδενισμού. Ο συμπατριώτης του Σπένγκλερ μας αποκάλυψε συνολικά την παρακμή της Δύσεως. Ο ίδιος ο Χάιντεγκερ δεν απέφυγε τη ναζιστική μόλυνση. Μια ευρωπαϊκή Γερμανία δείχνει πολύ δύσκολο αν όχι αδύνατο να υπάρξει. Οι προοπτικές μιας τέτοιας εξέλιξης είναι μηδαμινές. Τουναντίον η γερμανική Ευρώπη αντιπαρατίθεται σήμερα στην ελληνική αντίληψη της Ευρώπης. Αυτή η Ευρώπη, φτιασιδωμένη με τα κουρέλια του νεοφιλελευθερισμού και της παγκοσμιοποίησης, αποκαλύπτεται γυμνή από κάθε ευρωπαϊκή αρχή, ιδέα και πράξη. Οι ευρωπαϊκοί λαοί αμφισβητούν και αρνούνται αυτή την Ευρώπη, αλλά οι ηγεσίες τους δεν αντιστέκονται. Η Ευρώπη πάνω στη σκηνή της παγκόσμιας ιστορίας φαίνεται να αυτοκτονεί. Η τραγωδία προχωρεί προς το τέλος της.
Αφιερώνω τις γραμμές αυτές στη μνήμη των εκατομμυρίων θυμάτων των δύο παγκοσμίων πολέμων, στη μνήμη των κατεστραμμένων μνημείων του πολιτισμού μας, στη μνήμη της ιστορίας, της ηθικής, και του πνεύματος της Ευρώπης. Η σκέψη μιας Ευρώπης υπό ερώτηση, υπό αίρεση, υπό διάλυση, διατρέχει σαν ένα παγωμένο ρίγος την ψυχή κάθε πραγματικού ευρωπαίου.
