Άρθρο του Μανόλη Δακανάλη-τέως αγρονόμου
Ο Ψηλορείτης ή ΄Ιδη είναι το ψηλότερο βουνό της Κρήτης, με πιο ψηλή κορφή τον Τίμιο Σταυρό (υψ 2456μ), άλλες κορφές είναι ο Αγκαθιάς (2424 μ.), Στολίστρα (2325 μ.), Βουλομένου (2267μ. και Κούσακας (2209 μ.), ενώ κάτω από δυο χιλιάδες μέτρα είναι η Μαύρη Κορφή ή Σέλα Διγενή, η Χαλασοκεφάλα, η Κουρούνα, ο Σκίνακας, το Κουδούνι, η Αλικαντάμ και άλλες. Η οροσειρά έχει μήκος35 χιλιόμετρακαι πάνω από το δασόριο εκτίνεται η αλπική ζώνη ( Μαδάρα).
Ο Ψηλορείτης συμπεριλαμβάνεται στον κατάλογο “Natura 2000” και χαρακτηρίζεται από την ποικιλομορφία τοπίων, με υψηλή βιοποικιλότητα. Είναι ένα σύνολο εξαιρετικών «αισθητικών τοπίων » και ένας ιδιαίτερα ενδιαφέρων γεωλογικός σχηματισμός. Κάνουν την παρουσία τους πολλά είδη ενδημικών ζώων και φυτών της Κρήτης και της Ελλάδας. Ψηλορείτης ή ΄Ιδη ετυμολογείται από το δωρικό ΄Ιδα = δέντρα για ξύλευση, δάσος, δασωμένο βουνό.
Το δάσος του Ρούβα βρίσκεται στο Νοτιοατολικό τμήμα του Ψηλορείτη και αποτελεί ένα από τα ελάχιστα φυσικά δασικά οικοσυστήματα στην περιοχή. Χαρακτηρίζεται από την ποικιλία των ειδών του, όπου κυριαρχεί ο πρίνος, το πεύκο, το κυπαρίσσι, ο αζίλακας, ενώ στη θέση Διπλόρι ενδημεί το Ανέγνωρο ή Αμπελίτσα (Ζelkova abelitsa) σε μικρό αριθμό και καταλαμβάνει έκταση περίπου15 στρεμμάτων. To πρινόδασος του Ρούβα είναι το μεγαλύτερο στην Κρήτη ίσως και στην Ελλάδα.
Το Κρητικό Κεφαλάνθηρο είναι ένα ενδημικό και σπάνιο είδος ορχιδέα που το απαντάμε στην περιοχή του Ρούβα μέχρι τη Μαύρη Κορφή σε μικρό πληθυσμό. Το μέρος που ενδημεί το έχουν περιφράξει για προστασία και ανθεί το Φθινόπωρο. ΄Αλλα δάση με πρίνους, σφεντάμους και τρικοκιές συναντάμε στις θέσεις Βρουλίδια , Βρομονερό και στα νότια του Ψηλορείτη από τη Γέργερη μέχρι τα Πλατάνια σε μικρότερες εκτάσεις.
Στην οροσειρά του Ψηλορείτη έχουν εξελιχθεί σπάνιες μορφές ζωής που δημιούργησαν ενδημικά είδη φυτών και ζώων. Κατά τον καθηγητή Βοτανολογίας των ΤΕΙ. Ηρακλείου Ζαχαρία Κυπριωτάκη στον Ψηλορείτη απαντάμε περίπου 1000 είδη φυτών, ενώ τα ενδημικά είναι περίπου 75, ημερίδα 14-12-2001 στη Γέργερη . (Προστασία και ανάδειξη του δάσους Ρούβα).
Ο Ψηλορείτης θεωρείται ως μια από τις πιο σημαντικές περιοχές της Ευρώπης όσο αφορά την ορνιθοπανίδα, που αποτελείται από χρυαετούς, σπιζαετούς, γυπαετούς ή κοκαλάδες, το όρνιο ή σκάρα, κουρούνες, κοράκια, κίσες, φάσες, πέρδικες και άλλα. Η πανίδα επίσης είναι πλούσια και αποτελείται από αγριόγατους, ασβούς, νυφίτσες, ζουρίδες, λαγούς, 2 είδη σαύρων ( πράσινη και καφέ), το λιακόνι, 3 είδη σαμιαμιδιών και 3 είδη φιδιών ( σπιτόφιδο, τηλεσκόπος, δεντρογαλιά).
Ο Ψηλορείτης από την σκοπιά της γεωλογίας, μπορεί κανείς να παρατηρήσει όλους τους τύπους των πετρωμάτων, μέχρι απολιθωμένα κογχύλια και όστρακα. Μέσα σ΄αυτό το πολύπλοκο μωσαϊκό πετρωμάτων σχηματίστηκαν πλήθος σπηλαίων, βάραθρα και πολλά φαράγγια που αποδεικνύουν την ομορφιά και τη σπουδαιότητα του Ψηλορείτη στο πέρασμα των αιώνων. Τέτοια σπήλαια είναι το Ιδαίον ΄Αντρον, το σπήλαιο των Καμαρών , του Σφεντόνι, ενώ μεγάλα φαράγγια είναι του Ζαρού, των Καμαρών, των Πλατανίων, των Γωνιών και του Καυδολιό (Ζωνιανό).
Στο μαγευτικό οροπέδιο της Νίδας βρίσκεται το Ιδαίο ΄Αντρο σε υψόμετρο1490 μέτρων, όπου κατά τους Μινωικούς χρόνους ήταν ο σπουδαιότερος λατρευτικός χώρος του νησιού. Είναι ίσως το μοναδικό σημείο που με βεβαιότητα λατρεύονταν ο μέγιστος των θεών Δίας, ο οποίος κατά την παράδοση φυγαδεύτηκε από τη μητέρα του Ρέα και κρύφτηκε στη σπηλιά της ΄Ιδης ( Νίδα ) μέχρι να ανδρωθεί και να γλιτώσει από την οργή του πατέρα του Κρόνου. H λατρεία άρχισε από την προϊστορική εποχή και συνεχίστηκε ίσαμε τους Ρωμαϊκούς χρόνους.
Ο εξωτερικός περίβολος του Ιδαίου ΄Αντρου αποτελούσε ένα οργανωμένο σε επιστημονική βάση Αστεροσκοπείο τουλάχιστο κατά τη μινωική περίοδο, με όργανα επιστημονικών μετρήσεων των ηλιοστασίων. Αυτή είναι η επιστημονική ανακοίνωση του μηχανικού και ερευνητή Νίκου Λεβεντάκη στο 11ο Διεθνές Κρητολογικό Επιστημονικό Συνέδριο, που έγινε στο Ρέθυμνο. Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα ΑΝΩΓΗ στις 28-10-2011.
To Καμαραϊκό Σπήλαιο βρίσκεται πάνω από τις Καμάρες σε υψόμετρο1524 μέτρων, στις νότιες πλαγιές της Μαύρης Κορφής ή Σέλα του Διγενή. Εκεί λατρεύονταν μια θεότητα προστάτιδα ως φαίνεται της γεωργίας και κτηνοτροφίας, πιθανώς της θεάς Ειλείθυια. Τα αγγεία που βρέθηκαν στο σπήλαιο είναι ο λεγόμενος Καμαραϊκός ρυθμός, εξαιρετικά πολυτελής, βασιλικού χαρακτήρα. (Πηγές: ΤΟ ΗΡΑΚΛΕΙΟ ΚΑΙ Ο ΝΟΜΟΣ ΤΟΥ της Νομαρχίας Ηρακλείου 1971 σελ.45).
Ο Ψηλορείτης χαρακτηρίζεται από την πλειάδα των μιτάτων που φιλοξενεί και έχουν καταγραφεί πάνω από 300. Κατασκευάζονται από λιθοτεχνίτες με πέτρες κυκλικά και αποτελούν τα καταλύματα των βοσκών. Οι αρχαιολόγοι αναφέρονται σε αυτά με τους όρους θολωτές κατασκευές ή θολωτά μιτάτα (Σακελλαράκης 1985).
Στις πλαγιές του Ψηλορείτη σε υψόμετρο1187 μέτρωνστα μέσα της διαδρομής Ανώγεια – Ιδαίον ΄Αντρο, βρίσκεται η μινωική Ζώμινθος με διαχρονική παρουσία ανθρώπων από τότε ίσαμε σήμερα. Οι ανασκαφές που έγιναν από τον αρχαιολόγο Γιάννη Σακελλαράκη έφεραν στο φως ένα οικισμό υστερομινωικής περιόδου ( 17ος π.χ.αιώνας), με επιβλητικό κτήριο 1600 τ.μ. τουλάχιστο τριώροφο. Στη δυτική πτέρυγα ανακαλύφθηκε βιοτεχνική πτέρυγα με εργαστήριο κεραμικής.
Πριν από μερικά χρόνια είχα μια συζήτηση σχετικά με τη Ζώμινθο με το μακαρίτη καθηγητή της αρχαιολογίας Γ. Σακελλαράκη. Του ανέφερα την ιερότητα του Ψηλορείτη μεταξύ των άλλων ιερών βουνών της Ελλάδας (΄Ολυμπος, Παρνασσός, Τόμαρος, Λύκιο ΄Ορος, ΄Αθως κ.λ.π.) και μου είπε, ότι είναι πρώτος στην κατάταξη ο Ψηλορείτης.
Ο Ψηλορείτης δια μέσου των αιώνων υπήρξε το ορμητήριο και το καταφύγιο των Χαίνιδων, των ανταρτών και των καταδιωκομένων σε όλες τις περιόδους των κατακτήσεων της Κρήτης (Αραβοκρατία, Βενετοκρατία, Τουρκοκρατία και Γερμανική κατοχή). Στην Γερμανική κατοχή είχαν τα λημέρια τους τέσσερις αντάρτικες ομάδες.
Γύρω από τον Ψηλορείτη δημιουργήθηκε ένας ιδιότυπος πολιτισμός, που άφησε ανεξίτηλα τα χαρακτηριστικά του. Ένα λαϊκό πολιτισμό που εκφράζεται πολύμορφα στο χορό, στο τραγούδι, στη μαντινάδα, στο ριζίτικο, στην καθημερινή ζωή, στη γέννηση, στη βάπτιση, στο γάμο, στο θάνατο, στη λαϊκή τέχνη , στο χιούμορ, στον αυτοσαρκασμό και στη μυθολογία. Δείγμα είναι, ότι σε όλα τα χωριά του Ψηλορείτη η φιλοξενία και η ζεστασιά των κατοίκων είναι μοναδική. Τη φιλοξενία αυτή την κληρονομήσαμε από τον Ξένιο Δία που μεγάλωσε και ανδρώθηκε στον Ψηλορείτη και ο οποίος μας εμπνέει και μας καθοδηγεί ακόμα και σήμερα.
Ο Ψηλορείτης το βουνό των θεών προσφέρεται σε όλους εκείνους που έχουν αγάπη και πάθος με το βουνό και αναζητούν να επισκεφθούν παρθένα τοπία. Το φυσικό περιβάλλον, οι γεωμορφολογικές και οι κλιματολογικές συνθήκες του βουνού ευνοούν τις ορειβατικές και σπηλαιολογικές αναζητήσεις. Το Ευρωπαϊκό μονοπάτι Ε4 που αρχίζει από την Ολλανδία, περνά από τον Ψηλορείτη και καταλήγει στην Ζάκρο. Δίδει επομένως την ευκαιρία να θαυμάσουν οι επισκέπτες την μεγαλοπρέπεια του βουνού. Ο Ψηλορείτης έχει έξι ορειβατικά καταφύγια στις θέσεις Πρίνος, Τριγιόδος, Μυγερού, Τουμπωτό Πρίνο, Σαμάρι και Ρούβα, στα οποία μπορούν να εξυπηρετηθούν οι επισκέπτες του βουνού.
Ο Ορειβατικός Σύλλογος Μοιρών έχει δεθεί απόλυτα με τον Ψηλορείτη από την ημέρα της ίδρυσης του 8-8-88. ΄Ολες τις εποχές του έτους διοργανώνει επισκέψεις περιμετρικά του βουνού σε διάφορες βουνοκορφές του, σπήλαια και φαράγγια. Στην κορφή Τίμιο Σταυρό ανεβαίνουμε όλες τις εποχές του χρόνου. Πολλές φορές στα χιόνια έχουμε θαυμάσει τους σκιέρ να γαζώνουν με μεγάλη ταχύτητα όλη τη νότια πλευρά της κορφής Αγκαθιά. Το ίδιο γίνεται και στη βόρεια πλευρά του βουνού πάνω από το Λάκκο του Μυγερού, δυστυχώς αρχές Δεκέμβρη του 2011 είχαμε ένα τραγικό συμβάν με τον άδικο θάνατο ενός σκιέρ.
Τέλος το ορεινό συγκρότημα του Ψηλορείτη με τη μεγάλη βιοποικιλότητα και τη μεγάλη ποικιλομορφία των σχηματισμών του, τρέφει από την αρχαιότητα – εποχή των τροφοκυνηγών ίσαμε σήμερα, με τον ποιμενικό τρόπο ζωής και τη γεωργία περίπου εκατό χωριά που βρίσκονται, περιμετρικά σκαλωμένα στη ρίζα του βουνού.