Της Ιωάννας Σφακιανάκη
Όλοι λίγο πολύ γνωρίζουμε την πανέμορφη ηρωΐδα του 1821 Μαντώ Μαυρογένους… Για την ακρίβεια στην καθαρεύουσα λέγεται έτσι, γιατί στην κυριολεξία το επίθετο της είναι Μαυρογένη (MAVROYENI)… Ίσως και γι’ αυτό δεν την συνδέσαμε τόσα χρόνια με την μεγάλη ιστορική οικογένεια των Μαυρογένη από τους Λάκκους Κυδωνίας.
Να πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή…
Πριν λίγα χρόνια έπεσε στα χέρια μου ένα βιβλίο 750 σελίδων, του 1896, γραμμένο στα Γαλλικά από τον μεγάλο Γάλλο συγγραφέα του 19ου αιώνα τον Τεοντόρ Μπλανκάρ, με τίτλο “LES MAVROYE’NI”.
Ξεφυλίζοντας το, είδα πως αναφέρεται στην μεγάλη Φαναριώτικη οικογένεια των Μαυρογένη, συμπεριλαμβάνει δε στην ίδια οικογένεια, και τους Μαυρογένηδες της Κρήτης. Το βιβλίο του Μπλανκάρ υπάρχει μεταφρασμένο από την Δήμητρα Αδαμοπούλου και τον Andre Cholou σε επιστημονική επιμέλεια του Γ. Γιαννικόπουλου, υπό την αιγίδα βεβαίως της οικογένειας Μαυρογένη της Μυκόνου του Διονυσίου Μαυρογένη, του Ιωάννη Δρακόπουλου επίσης απόγονου της οικογένειας της Μαντώ Μαυρογένη και του Ιερού Ιδρύματος Ευαγγελιστρίας της Τήνου όπου συνέβαλαν με νέα ντοκουμέντα και πληροφορίες για την συγγραφή του βιβλίου στα Ελληνικά δεδομένα.
Ο καλός μου φίλος κ. Βασίλης Μαυρογένης με πληροφόρησε για αυτό το σπουδαίο μα και σπάνιο πόνημα και είχε την ευγενή καλοσύνη να μου το αποστείλει ως Χριστουγεννιάτικο δώρο τότε, κι έτσι ξεκίνησε η αναζήτηση μου σε αυτό το δαιδαλώδες και συναρπαστικό ταξίδι της ιστορίας της οικογένειας των Μαυρογένη.
Η ιστορία της οικογένειας Μαυρογένη ξεκινάει από τα βάθη των αιώνων από το Φανάρι της Κωνσταντινούπολης όπου διαπρέπουν σαν Φαναριώτες και απολαμβάνουν προνόμια στην αυλή του Βυζαντινού αυτοκράτορα. Κατά την παρακμή του Βυζαντίου, κι αφού ο Παλαιολόγος εγκαθίσταται στον Μυστρά της Λακωνίας (Πελοπόννησο) οι Μαυρογένηδες τον ακολουθούν.
Μετά την άλωση και την κατάκτηση της Πελοποννήσου από τους Τούρκους, και μετά από πολλούς αιματηρούς πολέμους, ο Πέτρος Μαυρογένης καταφέρνει να βρει καταφύγιο στο ορεινό, πανέμορφο, κατάφυτο από πανύψηλες καστανιές και καρυδιές απόκρημνο χωριό, της Βαμβακού Λακωνίας.
Εκεί παντρεύεται και φτιάχνει το αρχοντικό του. Ακόμα στέκει το αρχοντικό με το υπέρθυρο και το οικόσημο των Μαυρογένη στην Βαμβακού. Γίνεται προύχοντας της περιοχής και κάνει πέντε γιους δίνοντάς τους την απαραίτητη μόρφωση και τα εφόδια που είχε ο ίδιος για να διαπρέψουν. Έκανε τον Νικόλαο ο οποίος υπηρέτησε στον Ενετικό στρατό κι έγινε Πρόξενος της Βενετίας στην Πάρο το 1725, τον Πέτρο που ξενιτεύτηκε πριν τον αδερφό του στην Πάρο το 1715, τον Στέφανο που πήγε στην Κωνσταντινούπολη κι έγινε δραγουμάνος στην Υψηλή Πύλη, τον Ιωάννη που πήγε στην Μύκονο και τέλος τον Εμμανουήλ που πήγε στην Κρήτη.
Από τον Πέτρο της Πάρου και την σύζυγο του την Παριανής αρχοντικής καταγωγής Πρεγουλίνα κατάγεται ο δραγουμάνος (διερμηνέας) του Οθωμανικού στόλου και Ηγεμόνας της Βλαχίας πρίγκηπας Νικόλαος Μαυρογένης (1735-1790).
Η καταγωγή του Νικόλαου Μαυρογένη από την Λακωνία αποδεικνύεται και από το γεγονός πως ο Σουλτάνος επέλεξε αυτόν να στείλει στην Μάνη το 1775, για να διαπραγματευτεί μια συμβιβαστική λύση σχετικά με την πληρωμή των φόρων. Αποτέλεσμα αυτής της διαπραγμάτευσης ήταν η συνθήκη που υπογράφτηκε μεταξύ Σουλτάνου και Μανιατών με την οποία η περιοχή της Μάνης υπαγόταν στον Καπουδάν-Πασά. Επίσης η Οθωμανική διοίκηση απέκτησε το δικαίωμα να διορίζει έναν μπέη, ο οποίος θα έπρεπε να ανήκει σε μια από τις πιο πλούσιες Μανιάτικες οικογένειες. Σημαντική ήταν και η συμβολή του στην προσπάθεια του Γαζή Χασάν Τζεζάερλη πασά (Οθωμανός πειρατής που εξελίχθηκε σε “Μιρί Μιράν Πασά” = αρχιναύαρχος και Μέγας Βεζίρης) προσωπικού του φίλου, να περιορίσει τους Αλβανούς ατάκτους που δρούσαν ανενόχλητοι στην Πελοπόννησο.
Με την προαγωγή του Χασάν Τζεζάερλη πασά σε μεγάλο βεζίρη το 1786, ο Νικόλαος Μαυρογένης αντικατέστησε τον Μιχαήλ Δράκο Σούτσο στην ηγεμονία της Βλαχίας. Το 1788 διορίστηκε, ύστερα από την φυγή του Αλέξανδρου Υψηλάντη προς τους Αυστριακούς, και πρίγκιπας της Μολδαβίας. Ο Νικόλαος Μαυρογένης είχε παντρευτεί την Μαρία Σκαναβή και είχαν αποκτήσει εννέα παιδιά: τους πρίγκιπες Πέτρο, Κωνσταντίνο και Ιωσήφ και τις πριγκίπισσες Σμαράγδα, Ρωξάνη, Ευφροσύνη, Σουλτάνα, Ελένη και Ραλλού. Κόρη τους ήταν η Σμαράγδα η οποία έγινε Δόμνα, από τον γάμο της με τον κυβερνώντα πρίγκηπα Σκαρλάτο Καλλιμάχη και η Φαναριώτισα και μυημένη στην Φιλική εταιρία αγωνίστρια της επανάστασης του 1821, Ευφροσύνη σύζυγος του Καϊμακάμη της Μολδοβλαχίας, Κωνσταντίνου Νέγρη.
Εμείς, θα επικεντρωθούμε στον Εμμανουήλ τον μικρότερο γιο του Πέτρου Μαυρογένη που μετοίκησε στην Κρήτη. Ο Εμμανουήλ Μαυρογένης, κατοίκησε έξω από τα Χανιά σε μια περιοχή που αγόρασε, 3,5 χιλ. νοτιοδυτικά των Χανίων, σε υψόμετρο 30 μέτρων στον κάμπο των Χανίων στην περιοχή του Θέρισου, ανάμεσα στα Περιβόλια και στο Δαράτσο. Το χωριό αυτό το ονόμασε Βαμβακόπουλο εις μνήμην της γενέτειρας του της Βαμβακού και φύτεψε έναν πλάτανο για να μεγαλώνει, και να τρανώνει, όσο θα μεγαλώνει κι η οικογένεια που θα έφτιαχνε. Ακόμα και σήμερα υπάρχει ο τεράστιος πια πλάτανος και λέγεται ο πλάτανος του Μαυρογένη, όπως και το Βαμβακόπουλο του Μαυρογένη.
Αργότερα κατά την επανάσταση Δασκαλογιάννη γνωρίζεται με την οικογένεια Μάντακα κι ο αρχηγός της οικογένειας του δίνει την κόρη του για γυναίκα. Παντρεύεται λοιπόν στους Λάκκους με την θυγατέρα του Μάντακα κι αποφασίζουν να ζήσουν στους Λάκκους για να ‘ναι πιο ασφαλισμένοι από την τουρκιά, δίπλα στην μεγάλη οικογένεια των Μάντακα.
Η προσφορά της οικογένειας Μαυρογένη υπήρξε σημαντική στους αγώνες που ακολούθησαν. Ο απόγονος αυτού, Εμμανουήλ Μαυρογένης έλαβε μέρος σε όλες τις επαναστάσεις της Κρήτης (γνωστή είναι και η επανάσταση Μαυρογένη το θέρος του 1858) καθώς και οι γιοί του, μα δεν ευτύχησε να δει την Κρήτη ελεύθερη. Πέθανε στους Λάκκους στις 3 Μαίου του 1884. Ο τάφος του βρίσκεται στην εκκλησία της Υπαπαντής Κυδωνίας.
Τώρα να έρθουμε στην Μαντώ Μαυρογένη. Η Μαντώ που το όνομά της είναι Μαγδαληνή αλλά κατά την Ενετική διάλεκτο την έλεγαν Madon και στα Ελληνικά Μαντώ, κατάγεται από την οικογένεια του πρωτότοκου γιου του Μαυρογένη από την Βαμβακού του Νικόλαου που κατοίκησε στην Πάρο με τον αδερφό του Πέτρο. Γιος του Νικόλαου υπήρξε ο Δημήτριος βοεβόδας της Πάρου και γιος αυτού ο Νικόλαος σπαθάριος του θείου του πρίγκηπα Νικόλαου στο Βουκουρέστι και πατέρας της Μαντώ. Όπως βλέπουμε λοιπόν ο προπάππος της, ήταν αδερφός του Εμμανουήλ από το Βαμβακόπουλο κ μετέπειτα από τους Λάκκους.
Η Μαντώ γεννήθηκε στην Τεργέστη το 1796 και μητέρα της ήταν η δραστήρια Ζαχαράτη θυγατέρα του Χατζή Μπάτη Σπαρτιάτισσα που διηύθυνε στην Τεργέστη τις εμπορικές υποθέσεις του άντρα της. Είχε άλλα τέσσερα αδέρφια. Τον Δημήτριο, Αντώνιο, Στέφανο που όλοι είχαν πρώιμους και άτυχους θανάτους και την Ειρήνη. Ο πρωτότοκος αδερφός της Μαντώ ο Δημήτριος, αυτοκτόνησε μετά από ερωτική απογοήτευση στο Ναύπλιο όπου ζούσε και δρούσε ως έμπορος πέφτοντας από το παράθυρο του σπιτιού του, ενώ ο Αντώνιος που η υγεία του ήταν εύθραυστη πέθανε σε νεαρή ηλικία. Ο Στέφανος πέθανε τρελός, έγκλειστος στο μοναστήρι της Τουρλιανής στην Μύκονο αφού είδε να κατασπαράσσουν και να κατακρεουργούν τον πατέρα του. Η Ειρήνη που σπούδασε στην Βιέννη όπου και έμεινε, ήταν η μόνη που παντρεύτηκε τελικά στην Τήνο τον Αντώνιο Νάζο. Από αυτήν την οικογένεια προέρχεται ο Ιωάννης Δρακόπουλος που αναφέραμε στην αρχή της αφήγησης μας.
Ο πατέρας της Μαντώ ο Νικόλαος, με υψηλή μόρφωση, εργαζόταν ως σπαθάριος στην αυλή του θείου του πρίγκηπα της Μολδοβλαχίας και Μέγα Οσποδάρου πρίγκηπα Νικόλαου Μαυρογένη. Διοικούσε τον πριγκηπικό στρατό δηλαδή και είχε όλα τα απαιτούμενα αξιώματα και προνόμια από την Τουρκία ως την Ρουμανία. Όμως η επανάσταση στην Μολδοβλαχία και ο βίαιος θάνατος του θείου του κατά την επανάσταση, καθώς το κάψιμο των αρχοντικών τους, κι η υφαρπαγή όλη της περιουσίας τους από τους Τούρκους τον ανάγκασε να πάρει την οικογένειά του και όσα κινητά πολύτιμα είχαν και να καταφύγουν στην Τεργέστη. Εκεί ασχολήθηκε με το εμπόριο με πολύτιμη βοηθό την σύζυγό του Ζαχαράτη.
Στην Τεργέστη η Μαντώ γνωρίστηκε στους κύκλους της υψηλής κοινωνίας και στα διάσημα γκαλά της εποχής, με τον Ρήγα Φεραίο, τους αδερφούς Υψηλάντη και άλλους της Φιλικής εταιρίας. Ενθουσιάστηκε από τις συζητήσεις αλλά κυρίως από το όραμα της επανάστασης, το όνειρο μιας λεύτερης πατρίδας και μυήθηκε στην Φιλική εταιρία. Ήταν μια καλλιεργημένη, πανέμορφη γυναίκα που θάμπωνε με την ομορφιά και τις γνώσεις της τους συνομιλητάς της. Μιλούσε τέσσερις γλώσσες Ιταλικά- Γαλλικά-Τουρκικά και Ρωσικά και είχε υψηλή μόρφωση.
Ο πατέρας της απογοητευμένος από την όλη κατάσταση και από τα προβλήματα του εμπορίου αποφασίζει να εγκατασταθεί εκ νέου στις Κυκλάδες που διαβιούν υπό Ενετική υποκυριαρχία και τα πράγματα είναι αρκετά ελεύθερα. Η οργή της Πύλης έχει κοπάσει εναντίον των Μαυρογένηδων που είχαν στασιάσει εναντίον τους κι έτσι είναι η κατάλληλη στιγμή να γυρίσει στην πατρίδα. Επιστρέφουν λοιπόν στην Πάρο όπου χτίζει ένα πανέμορφο αρχοντικό. Η Μαντώ λίγο πριν ξεσπάσει η επανάσταση μετακομίζει με τον θείο της παπα-Μαύρο στην Τήνο και εκεί η Μαντώ αρχίζει να προετοιμάζει το έδαφος για την επανάσταση. Σε μια περιοδεία της στην Πελοπόννησο γνωρίζεται πιο στενά με τον αγωνιστή Λοχαγό/πρίγκηπα Δημήτριο Υψηλάντη (1793-1832) κι εκείνος ενθουσιάζεται από την ομορφιά της την περηφάνεια της και την αγωνιστικότητα της.
Παράλληλα με την Μαντώ μια μεγάλη αγωνίστρια έχει βγει με τα καράβια της στο Αιγαίο και κονταροχτυπιέται με τους Οθωμανούς. Είναι η Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα, συγγενής της Μαντώ εξ αγχιστείας, χήρα του Σφακιανο-Σπετσιώτη Καπετάνιου Δημητρίου Μπούμπουλη.
Η Μαντώ στα 30 της και ο κατά τρία χρόνια μεγαλύτερος της πρίγκηπας Δημήτριος, ερωτεύονται σφόδρα και σκοπεύουν με την απελευθέρωση της Ελλάδας να κάνουν τους γάμους τους όπως λογάριαζε όμως, -όπως αποδείχτηκε- και ονειρευόταν μόνο η ερωτευμένη Μαντώ. Ο Δημήτριος της στέλνει αμέτρητα γράμματα και οδηγίες για να συναντήσει τους αρχηγούς της επανάστασης κι εκείνη βάζει την περιουσία της και οργανώνει στο σπίτι της συναντήσεις επωνύμων της Ευρώπης για να συνδράμουν στον αγώνα.
Κατόπιν πηγαίνει στην Μύκονο και εγκαθίσταται κοντά στον θείο της για να οργανώσει κι από κει την επανάσταση. Τους μαθαίνει να πολεμούν και τους βοηθά να διώξουν τους Αλγερινούς πειρατές που ήταν ο φόβος και ο τρόμος του νησιού. Ονομάζεται η «ηρωΐδα της Μυκόνου» εξ αυτού και η Μύκονος διεκδικεί από τότε την ιστορία της. Στο μεταξύ ο πατέρας της πεθαίνει με βίαιο τρόπο στην Πάρο από απεσταλμένους του Σουλτάνου που τον βρίσκουν λάσκα και τον κατακρεουργούν. Δεν ξέχασε ποτέ ο Σουλτάνος την προδοσία των Μαυρογένηδων και καιροφυλακτούσε…
Η επανάσταση αρχίζει με τα γνωστά γεγονότα και η Μαντώ δίπλα πια στον αγαπημένο της αγωνίζεται ενώ ξεπουλά την πατρική περιουσία και αγοράζει επανδρώνοντας δυο καράβια που τα διαθέτει στον αγώνα. Τον Μάιο του 1825 η Μαντώ ήδη είχε προσφέρει στην κυβέρνηση ομολογίες 30.000 γροσίων, τις οποίες ζήτησε να διατεθούν για να λάβει μέρος η ίδια, με όσους στρατιώτες θα της διέθετε η διοίκηση, σε επιχειρήσεις εναντίον των Τουρκο-Αιγυπτίων. Η οικονομική ενίσχυση του Αγώνα από τη Μαντώ Μαυρογένους και γενικότερα η δράση της, όπως οι επιστολές της προς τας φιλελλήνους επώνυμες κυρίες της Γαλλίας και της Αγγλίας, κατέστησαν θρυλικό το όνομά της στους ευρωπαϊκούς φιλελληνικούς κύκλους και η προσωπογραφία της τυπώθηκε και κυκλοφόρησε το 1827 σε όλη την Ευρώπη.
Είναι πια επίσημα αρραβωνιασμένη με τον Δημήτριο και ζουν τον έρωτά τους μες τις φλόγες του πολέμου άλλοτε μαζί, κι άλλοτε ανταλλάσσοντας θερμά ερωτικά γράμματα. Οι αυλικοί όμως του πρίγκηπα έχουν άλλα σχέδια για κείνον καθώς και ο αδερφός του πρίγκηπας Αλέξανδρος και διατάσσουν την Μαντώ να τον εγκαταλείψει όταν ο Δημήτριος έλειπε στην μάχη. Ο «επικεφαλής» των αντιπάλων τους στην Ελλάδα ήταν ο Ιωάννης Κωλέττης, ο οποίος ηγήθηκε της επιτυχημένης απόπειρας διάλυσης του αρραβώνα.
Αυτή όσο και να την πιέζουν δεν υποχωρεί τον αγαπά μέχρι θανάτου τους δηλώνει, κι εκείνοι την χτυπούν βάναυσα και την αναγκάζουν σε υποχρεωτική εξορία και εγκλεισμό στο Ναύπλιο. Εκεί είχαν κλείσει πάλι με ενορχηστρωτή τον Κωλέτη και τον μεγάλο ήρωα και επιστήθιο φίλο της Μαντώ τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη.
Ζούσε πια καταθλιπτικά μέσα στην φτώχεια και την ανέχεια, αφού μετά το τέλος της επανάστασης δεν της είχε μείνει τίποτα και το κράτος αρνήθηκε να της παράσχει κάποιο βοήθημα για την προσφορά της. Η Μαντώ σύμφωνα με έγγραφα της περιόδου κατέφυγε ακόμα και στα δικαστήρια για αθέτηση υπόσχεσης γάμου από τον Δημ. Υψηλάντη κάτι που δεν της επιδικάστηκε, παρόλο που ο κυβερνήτης Καποδίστριας ήταν με το μέρος της. Ο Δημήτριος απογοητευμένος από τον άτυχο έρωτα του για την Μαντώ και από τις κακουχίες του πολέμου, πέφτει σε κατάθλιψη και ασθενεί αφού τον τρώνε οι τύψεις για την αθέτηση της υπόσχεσης γάμου στην αγαπημένη του. Η υγεία του επιβαρύνεται και πια επιζητούσε τον θάνατο. Βρίσκει την λύτρωση στις 5 Ιουλίου 1832.
Η Μαντώ μετά το θάνατο του Υψηλάντη και τις έντονες πολιτικές του συγκρούσεις με τον Ιωάννη Κωλέττη, εξορίστηκε από το Ναύπλιο και επέστρεψε στη Μύκονο, όπου ασχολήθηκε με τη συγγραφή των απομνημονευμάτων της. Όταν ο πόλεμος τελείωσε, ο Ιωάννης Καποδίστριας της απέδωσε τον βαθμό του Αντιστράτηγου επί τιμή και της χορήγησε μια κατοικία στο Ναύπλιο, όπου και μετακόμισε πάλι εκεί.
Είχε στην κατοχή της ένα σπαθί κειμήλιο με την επιγραφή «Δίκασον Κύριε τους αδικούντας με, τους πολεμούντας με, βασίλευε των Βασιλευόντων». Το ξίφος αυτό λέγεται ότι προέρχεται από την εποχή του Μεγάλου Κωνσταντίνου, ήταν στην κατοχή του πατέρα της από την εποχή της παντοκρατορίας του στη Βλαχία και η Μαντώ το έδωσε στον Καποδίστρια για να τον ευχαριστήσει. Με τον βίαιο θάνατο όμως του Καποδίστρια βρίσκεται πάλι πάμφτωχη και δυστυχής.
Η Μ. Μαυρογένους μετακόμισε στην Πάρο το 1840, όπου κατοικούσαν μερικοί από τους συγγενείς της. Έζησε και πέθανε από τυφοειδή πυρετό σε ένα σπίτι που εξακολουθεί να είναι ιδιόκτητο. Το σπίτι αυτό βρίσκεται κοντά στην Παναγία την Εκατονταπυλιανή, η οποία, σύμφωνα με την παράδοση, ιδρύθηκε από τη μητέρα του Μεγάλου Κωνσταντίνου, την Αγία Ελένη.
Η Μαντώ Μαυρογένη πέθανε στην Πάρο τον Ιούλιο του 1848, μόνη, λησμονημένη και πάμφτωχη, έχοντας ξοδέψει όλη της την περιουσία για τον αγώνα για την ελευθερία. Ας την θυμόμαστε τουλάχιστον εμείς, τώρα που ξέρουμε, πως μια ρίζα της οικογενείας της έζησε, μεγαλούργησε και θριάμβευσε στην Κρήτη δίνοντας το αίμα τους για την λευτεριά της. Οι Μαυρογένηδες αλλά και οι Μάντακες!!
