Ο περιηγητής και ιστορικός Γ. Περρώ έγραψε ότι αν θα μιλήσομε για την επανάσταση του 1866-69 θα πρέπει να ανατρέξομε στη διαμαρτυρία του 1858 που έγινε στα μπουτσουνάρια, μα και ο Ψιλάκης στην Ιστορία της Κρήτης γράφει ότι τα αίτια για την επανάσταση αυτή εσυσσωρεύονταν επί οχταετία.
Το 1856, στη συνθήκη των Παρισίων, κατόπιν πιέσεων, ο σουλτάνος αναγκάστηκε να παραδεχτεί και αν αναγνωρίσει κάποια δικαιώματα στον λαό της Κρήτης με το Χάτι Χουμαγιούν (αυτοκρατορικό φιρμάνι), όπως ανεξιθρησκία και σεβασμό ζωής, τιμής και περιουσίας των ραγιάδων. Μα επί διοικητού Βελή Πασά, όχι μόνο οι διατάξεις του Χάτι Χουμαγιούν, μα ούτε τα στοιχειώδη ανθρώπινα δικαιώματα δεν ήτανε σεβαστά, μα εκαταπατούνταν βάναυσα. Από την καταπίεση και από την αβάσταχτη φορολογία, ο κόσμος ήτανε απογοητευμένος, και όταν πήγανε εισπράχτορες στους Λάκκους για να εισπράξουνε φόρους τους κακοδιώξανε. Το ίδιο έγινε στο Βαφέ, όπου εκεί έγινε επεισόδιο και σκοτωθήκανε τρεις Αλβανοί και αφού βρεθήκανε εκεί Σφακιανοί, εχρεώσανε σ’ αυτούς τους φόνους.
Όταν βρεθήκανε Σφακιανοί στους λάκκους και συζητούσανε με τους Λακκιώτες γενιά για την κατάσταση, φύγανε μετά στα Σφακιά, μαζί με τον Χατζή Μιχάλη Γιάνναρη και άλλους Λακκιώτες, και με τον Α. Μανουσογιαννάκη περιοδέψανε πολλά χωριά ενημερώνοντας και καλλιεργώντας έδαφος για νέα εξέγερση.
Τον Απρίλιο του 1858 από τους Λάκκους και από άλλα χωριά μαζευτήκανε στον Ομαλό για να συζητήσουνε την κατάσταση. Πήγανε από εκεί στο Φουρνέ 80 άντρες και από εκεί στα Μπουτσουνάρια που γινήκανε χιλιάδες. Έφτασε εκεί και ο Αναγνώστης Μανουσογιαννάκης με ισχυρή δύναμη Σφακιανών. Μόλις έμαθε ο Βελή Πασάς πως ήρθανε Σφακιανοί εκάλεσε τον σύμβουλο των Σφακιανών Πωλογιωργάκη και τους είπε να πάει να βρει τους Σφακιανούς να τους πει ότι , αν φύγουνε από τη συνάθροιση θα φορτώσει τα Σφακιά δωρεές και προνόμια. Όταν έλαβε αρνητική απάντηση έστειλε πάλι τον Γιακούμη Χιονιά και το Γιουσούφ αγά με αυξημένες υποσχέσεις, μα πάλι δεν δεχτήκανε οι Σφακιανοί να κάνουνε την προδοσία. Πετύχανε όμως την αντικατάσταση του σκληρού Βελή και την 7-7-58 με ειδικό φιρμάνι δοθήκανε κάποιες βελτιωτικές μεταρρυθμίσεις σε θρησκευτικά, φορολογικά, δικαστικά και άλλα θέματα, μα και τη δημιουργία των δημογεροντιών , όπου οι δημογέροντες θα ήτανε αιρετοί και θα διαχειρίζονταν θέματα κληρονομικά, κοινωνικής πρόνοιας παιδείας κ.α. και έτσι απεφεύχθη για τότε μεγάλη σύρραξη.
Από το 1861 διοικητής της Κρήτης ήτανε ο Ισμαήλ Πασάς. Στην αρχή φάνηκε ήπιος μα στη συνέχει απεδείχθη ανυπόφορος. Έπαυε όσους δημογέροντες δεν ήτανε της αρεσκείας του, επέμβαινε στην εκλογή των πληρεξουσίων, εξόρισε τους Ηρακλειώτες νέους: Χρήστο Αργυράκη, Λεωνίδα Γεωργιάδη, Λόγιο και το Στέφανο Παπαδάκη που ζητήσανε να διατίθενται τα μισά εισοδήματα των μονών για την παιδεία. Ενώ από τη συνθήκη παραδόσεως της Κρήτης το 1669 στους Τούρκους επροβλέπετο ότι η εκκλησία θα μπορεί να ιδρύει και να συντηρεί σχολεία. Οι προοδευτικοί αυτοί νέοι, είχαν ιδρύσει και μυστική εταιρεία για αντίσταση κατά του καταχτητή, μα οι Τούρκοι τους αχαμνούς εξισλαμίζανε, και τα ζωηρά στοιχεία ή τα εξαφάνιζαν ή τα εξουδετέρωναν. Έβαλε στη φυλακή το 1861 τον Κωσταρό Βολουδάκη, τον Βολάνη και το Χατζή Μιχάλη Γιάνναρη, μα ο Γιάνναρης έκοψε τα σίδερα και δραπέτευσε από τη φυλακή Τοπ Χανά Χανίων. Έβαλε και άλλους φόρους και η ζωή έγινε ανυπόφορη.
Το 1865 Λακιώτες με το Χατή Μιχάλη Γιάνναρη και Σφακιανοί με τον Αναγνώστη Μανουσογιαννάκη συγκροτήσανε συμβούλιο στον Ομαλό για προετοιμασία νέας εξέγερσης. Στις 14-5-1866 συνήλθε μεγάλη παγκρήτια συνέλευση στα ιστορικά Μπουτσουνάρια και συντάξανε υπόμνημα προς τον σουλτάνο που το κοινοποιήσανε στους πρόξενους των Μ. Δυνάμεων μα και στους βασιλιάδες Αγγλίας, Γαλλίας και στον Τσάρο της Ρωσίας και διαμαρτύροντο για την ανυπόφορη καταπίεση και την ασήκωτη φορολογία. Κατά τα μέσα Ιουλίου ήρθε η απάντηση απορριπτική και απειλητική. Αμέσως οι πληρεξούσιοι των επαρχιών συγκεντρωθήκανε στον Εμπρόσνερο και υπογράψανε επαναστατική διακήρυξη την 20-7-1866 και καλούσανε το λαό της Κρήτης σε ένοπλη εξέγερση. Την 21-8-1866 στα Ασκύφου Σφακίων εξεδόθη επίσημη επαναστατική διακήρυξη.
Η Αγγλία και η Γαλλία είχανε υπογράψει συνθήκη το 1856 στο Παρίσι για το σεβασμό των τουρκικών συνόρων και ήτανε αντίθετες. Όμως η Ρωσία υποκινούσε δια των προξένων της , Δενδρινού στα Χανιά και Ι. Μητσοτάκη στο Ηράκλειο και συμπαραστεκότανε, κυρίως από αντιπαλότητα κατά της Τουρκίας.
Στην ελεύθερη Ελλάδα η κυβέρνηση Μπενιζέλου Ρούφου ήτανε πολύ δισταχτική. Ο ρωσόφιλος Κουμουνδούρος ήτανε καταφατικός. Ο υπουργός Εξωτερικών Βαλαωρίτης γράφει στον πρόξενο Σακόπουλο ότι σ’ αυτή την συγκυρία, κάθε κίνημα θα ήτανε απερισκεψία. Αντίθετα ο ελληνικός λαός έβλεπε με ενθουσιασμό μια επανάσταση στην Κρήτη. Στην Αθήνα ιδρύσανε την «Κεντρική υπέρ των Κρητών Επιτροπή» και στη Σύρα ιδρύσανε «Ειδική επί των Αποστολών Επιτροπή» Τα καράβια με τους ήρωες καπετάνιους τους, το «Κρήτη», το «Ένωση», το «Αρκάδι» το «Πανελλήνιο» και το «Ύδρα» εκάμανε δεκάδες κλεφτά δρομολόγια και μεταφέρανε 2.310 τόνους εφόδια και πολεμοφόδια για τον αγώνα, μα και εθελοντές μεταφέρανε.
Η ανώτερη πολιτική εξουσία για τον Αγώνα ήτανε η επιτροπή της Αθήνας , αρχηγός, στις 4 επαρχίες των Χανίων ήτανε ο Ιωάννης Ζυμβρακάκης, αδελφός του Χαράλαμπου Ζυμβρακάκη, υπουργού των στρατιωτικών της Ελλάδος. Στα Σφακιά κάθε χωριό είχε τον αρχηγό του. Στις 4 επαρχίες του Ρεθύμνου ήτανε αρχηγός ο συνταγματάρχης Πάνος Κορωναίος. Στις 11 ανατολικές επαρχίες ήτανε αρχηγός ο Μιχαήλ Κόρακας. Στα Σφακιά αρχικά είχε κάθε χωριό τον αρχηγό του . Τελικά όρισαν το Σταμ. Χιονιουδάκη. Διπλωματία του αγώνα ορίσανε τον Παρθένιο Κελαϊδή από τα Σφακιά και τον Παρθένιο Περίδη από την Κίσσαμο. Κορυφαίους αρχηγούς ακόμα είχαμε: το Χατζή Μιχάλη Γιάνναρη στην Κυδωνία τον Αναγνώστη Μανουσογιαννάκη στα Σφακιά, τον Κωσταρό Βολουδάκη στον Αποκόρωνα, τον Κων/νο Κριάρη στο Σέλινο. Μιχαήλ Τσουδερό στον Αγ. Βασίλειο. Μιχ . Σκουλά στο Μυλοπόταμο. Παύλος Ντεντιδάκης στο Μαλεβίζι. Νίκ. Θειακάκης στο Μονοφάτοι, Απόστολος Κατεχάκης στο Τέμεος και Καινούργιο Αντώνης Ζωγράφος Ξανθουδίδης στην Πεδιάδα και Κων/νος Σφακιανάκης στο Μεράμπελο. Για τη διπλωματία της επανάστασης ορίσανε τον Παρθένιο Κελαϊδή από τα Σφακιά και τον Παρθένιο Περίδη από την Κίσσαμο. Η Τουρκία αύξησε τον στρατό της στην Κρήτη σε 45.000 και επιστράτεψε από Τούρκους της Κρήτης ακόμα 10.000 ενώ οι επαναστάτες ήτανε κάτω από 25.000 και υστερούσανε σε οπλισμό και οργάνωση, μα υπερτερούσανε σε ηρωισμό και αποφασιστικότητα.
Κατά τα μέσα Αυγούστου του 1866 ο Κριάρης εκατάλαβε το σταυρό Καντάνου πριν ακόμα κηρυχτεί επίσημα η επανάσταση. Ο Σαχίν πασάς επιχείρησε να τον ανακαταλάβει μα τον πολιόρκησαν οι Αποκορωνιώτες και έφυγε άταχτα εγκαταλείποντας επί τόπου πολύτιμα πολεμοφόδια και άλλα εφόδια.
Εκτιμώντας τη σοβαρότητα της κατάστασης ο σουλτάνος έστειλε για πιο έμπειρο τον βεζίρη Μουσταφά πασά στην Κρήτη την 30-8-1866. Μόλις έφτασε εκάλεσε τους επαναστάτες να καταθέσουνε τα όπλα και υποσχότανε ικανοποίηση όλων των δίκαιων αιτημάτων μα στις 7-9-1866 έλαβε από την επιτροπή, που ήτανε τότε στους Κάμπους, αρνητική απάντηση, «Ένωση ή Θάνατο» του απάντησαν. Ο Μουσταφάς πήγε πρώτα από το Σέλινο και έσπασε την πολιορκία της Καντάνου και μετά γύρισε και έπληξε τα πολεμικά χωριά της ορεινής Κυδωνίας και έκαψε τους Λάκκους, το χωριό του Χατζή Μιχάλη Γιάνναρη μα και τα Θέρισο και τα Μεσκλά. Στις 12-10-66 εκαταπολέμησε στο Βαφέ τον Ζυμβρακάκη σκοτώνοντάς του 70 επαναστάτες. Μετά πήγε και πολιόρκησε το Αρκάδι στις 8-11-66 που ήτανε έδρα της επιτροπής. Επικεφαλής της εκ 300 επαναστατών φρουράς ήτανε ο ανθυπολοχαγός Δημακόπουλος. Ήτανε και 600 άμαχοι όταν χαλάσανε με κανόνια τα μπεντένια και εισβάλανε οι Τούρκοι ο Κων/νος Γιαμπουδάκης έβαλε φωτιά στην πυριτιδαποθήκη και από την εκτίναξη σκοτωθήκανε πάνω από 1.000 άτομα Έλληνες και Τούρκοι. Η συμφορά ήτανε μεγάλη, μα και η συγκίνηση, και ευαισθησία που προκάλεσε στη διεθνή κοινή γνώμη ήτανε τεράστια.
Στα Ηρακλειώτικα στον Άγιο Μύρωνα, όσα γυναικόπαιδα βρήκανε τα σφάξανε. Στην Τύλισο έγινε μεγάλη μάχη. Εσκοτωθήκανε 600 Τούρκοι, μα και από τους επαναστάτες εσκοτώθηκε και ο αρχηγός του Μαλεβιζίου Παύλος Ντεντιδάκης από τις Κομητάδες Σφακίων.
Τέλη Δεκεμβρίου έφτασε στο Φόδελε το «Πανελλήνιο» με τον Μανιάτη Πετροπουλάκη με 350 εθελοντές.
Στις 27-12-66 ο Μουσταφάς έπιασε πάλι την ορεινή Κυδωνία και μετά επήγε στο Σέλινο. Από εκεί μηνούσε να πάνε από κάθε χωριό των Σφακίων να του δηλώσουνε υποταγή, διαφορετικά θα εισβάλει και θα υποστούνε συνέπειες. Δεν του πήγανε και πέρασε με πλοία στρατό στο Φραγκοκάστελο και στην Αγ. Ρουμέλη και απαιτούσε δήλωση υποταγής, ή απειλούσε ολοκαύτωμα. Μερικά χωριά δηλώσανε πλασματική υποταγή μέχρι να βολέψουνε τα γυναικόπαιδα, και απεδείχθη ότι ήτανε πλασματική, διότι όταν έφευγε τον χτυπήσανε στου Κατρέ τον Καγκό και γράφει ο Ψιλάκης ότι σκοτωθήκανε εκεί 1.200 Τούρκοι ενώ ο αμερικανός πρόξενος Στίλμαν γράφει ότι εκεί ήταν η καταστροφικότερη μάχη του πολέμου για τους Τούρκους. Ύστερα από την ήττα του αυτή, τον ανακαλέσανε το Μουσταφά και φέρανε στη θέση του τον Ομέρ (Κροάτη εξωμότη). Αυτός είχε κεντρικό στόχο τα Σφακιά και το Λασίθι. Τον Απρίλη του 1867 επιχείρησε να εισβάλει στα Σφακιά μα αποκρούστηκε. Την 21-5-67 εκατάφερε και μπήκε στο Λασίθι συντρίβοντας τον Πετροπουλάκη. Τον Ιούνιο του 1867 εισέβαλε ο Ομέρ στα Σφακιά με 45.000 στρατό και με τους πασάδες Μεχμέτ, Ρεσίτ και Σουλεϊμάν. Ήτανε ακαταμάχητος. Εσκότωνε, έκαιγε, εκατάστρεφε. Στα σπήλαια Σκιστή και Αγιασμάτοι βρήκε τα γυναικόπαιδα Πατσιανού και Καψοδάσου, μα επενέβη ο πρόξενος της Γαλλίας και τα γλίτωσε. Όμως τα γυναικόπαιδα των Κομητάδων που τα βρήκε στο σπήλιο Γυπές στο φαράγγι της Ίμβρου τα σφάγιασε όλα πλην μιας πεντάμορφης κοπέλας που την κράτησε για δική του. Ο εθελοντής Ψύχας γράφει μετά το φεύγα του Ομέρ: «Δεν υπάρχει πλέον εν Σφακίοις κατάλυμα ή ναός, φυτεία ή αμπέλι, κτήνος ή πρόβατον. Δεν εφώνησε ο αλέκτωρ. Πανταχού τέφρα και ερημιά φρικώδης».
Την 22-9-67 έφτασε στην Κρήτη ο μεγάλος βεζίρης Ααλή Πασάς και αμέσως εξέδωσε διακήρυξη και καλούσε τους επαναστάτες να καταθέσουνε τα όπλα μέσα σε 45 μέρες και να εκλέξουνε πληρεξούσιους σε δύο εβδομάδες. Διεμήνυσε δε στην Επαναστατική συνέλευση ότι είναι διατεθειμένος να ικανοποιήσει όλα τους τα αιτήματα πλην της Ενώσεως με την Ελλάδα. Οι επαναστάτες όμως απορρίψανε τις προτάσεις του αυτές.
Αρχές του 1868 έκανε ο Ααλή τον Οργανικό Νόμο σύμφωνα με τον οποίο στις διοικήσεις θα μπορούσανε να διορίζονται και χριστιανοί υπάλληλοι. Στη σύνθεση των δικαστηρίων θα συμμετείχανε και χριστιανοί. αναγνωρίζετο ισοτιμία στις δύο γλώσσες. Υποσχότανε φορολογικές ελαφρύνσεις και με το νόμο αυτό έγινε ο νόμος Σφακίων από την επαρχία Σφακίων, την επαρχία Αγ. Βασιλείου και την επαρχία Αποκορώνου με πρωτεύουσα τον Βάμο. Έκανε και το νόμο Λασιθίου από την επαρχία Λασιθίου, την επαρχία Ιεράπετρας, την επαρχία Σητείας και την επαρχία Μεραμπέλου με πρωτεύουσα την Νεάπολη.
Σε επιστολή που έστειλε ο Χατζή Μιχάλης Γιάνναρης στον πρόξενο της Ελλάδας Σακόπουλο την 11-10-1868 φαίνεται σε πόσο δραματική κατάσταση ευρίσκετο τότε η επανάσταση.
Στις 11-12-1868 εχτυπήσανε την προσωρινή κυβέρνηση στη Γωνιά Κισάμου και σκοτωθήκανε πολλοί από τα μέλη της.
Στις 30-12-1868, οι αρχηγοί των ανατολικών επαρχιών αποφασίσανε να συνεχίσουνε τον αγώνα. Δεν έφτανε όμως η απόφαση αφού δεν υπήρχανε οι προϋποθέσεις.
Στις 9-1-1869 αποφασίσανε οι Μ. Δυνάμεις να απαγορέψουνε στην Ελλάδα την δημιουργία και αποστολή σωμάτων εθελοντών για την Κρήτη και την απαγόρευση να φεύγουνε πλοία από τα ελληνικά λιμάνια για βοήθεια του κρητικού αγώνα. Το αποφάσισαν στο Παρίσι.
Στις 18-1-1869 εξέδωσε διάταγμα ο διοικητής της Κρήτης δια του οποίου όσοι από τους πρωταγωνιστές της επανάστασης θα επαρουσιάζονταν σε 10 μέρες θα αμνηστεύονταν. Όσοι θα παραβιάζανε την προθεσμία θα επικηρύττονταν με 500 λίρες Τουρκίας ο καθένας τους.
Δεν είχε πια ούτε ελπίδα ούτε νόημα η συνέχιση του αγώνα και παρουσιαστήκανε οι πιο πολλοί. Ο Αντώνης Ζωγράφος Ξανθουδίδης, ο Τυλλιανάκης και λίγοι ακόμα καταφέρανε και περάσανε στην Ελλάδα και δεν παρουσιάστηκαν.
Όλες οι επαναστάσεις μαζί εφέρανε το αποτέλεσμα από αυτή του Δασκαλογιάννη μέχρι την τυχερή του 1897. Δεν θα υπήρχε τυχερή επανάσταση αν δεν επροηγείτο σωστή αλυσίδα επαναστάσεων όπου σημαντικός κρίκος αυτής της αλυσίδας ήτανε η επανάσταση του 1866-1869.
Κανάκης Ι. Γερωνυμάκης
Πηγές:
1)Ιστορία της Κρήτης Β. Ψιλάκη
2)Ιστορία της Κρήτης Ι. Μουρέλου
3)Ιστορία των Σφακίων Γρ. Παπαδοπετράκη
4) Κρητικά ιστορικά έγγραφα Ν. Τωμαδάκη και Α. Παπαδάκη