Σε μια συγκινητική τελετή που πραγματοποιήθηκε στις 28 Μαΐου 2025 στον μαρτυρικό τόπο του Κοντομαρί του Δήμου Πλατανιά, η Πηνελόπη Ντουντουλάκη, ιστορικός, συγγραφέας και ερευνήτρια, παρουσίασε έναν λόγο μεστό περιεχομένου, αφιερωμένο στη δύναμη της συλλογικής μνήμης απέναντι στην άγνοια και τη φθορά του χρόνου. Η ομιλία εντάχθηκε στο πλαίσιο των επετειακών εκδηλώσεων για τη Μάχη της Κρήτης και τη ναζιστική θηριωδία.

Η κ. Ντουντουλάκη ξεκίνησε μιλώντας για τη Μνήμη ως μια ζωντανή διαδικασία, παρομοιάζοντάς την με μια ταινία που καταγράφει τα βιώματα από την αρχή της ζωής μας, με διαθέσιμο πάντα χώρο για νέες εμπειρίες. Η ιστορική μνήμη, όπως τόνισε, δεν είναι απλώς καταγραφή γεγονότων αλλά μια ενεργή διαδικασία που συνδέει γενιές, δικαιώνει θυσίες και δημιουργεί ρίζες.

Αναφερόμενη στο προσωπικό της έργο και την καταγραφή αφηγήσεων για τη Μάχη της Κρήτης και την Κατοχή, η ομιλήτρια μίλησε με συγκίνηση για τις μαρτυρίες που κατέγραψε από κατοίκους του Πλατανιά, ήδη από την έκδοση του 2002 με τίτλο «Δήμος Πλατανιά – Ο τόπος και οι άνθρωποι», καθώς και για τις επόμενες επτά επετειακές εκδόσεις με τον γενικό τίτλο «Η Μνήμη και η Στάχτη», που εκδόθηκαν από τη Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Χανίων την περίοδο 2004-2010. Ιδιαίτερη αναφορά έκανε στον Γεώργιο Πλατσιδάκη, επιζώντα από τα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης και πρόσωπο-σύμβολο της εθνικής αντίστασης.

Η ίδια τόνισε ότι η ενασχόλησή της με την καταγραφή μνήμης συνεχίζεται αδιάκοπα, και εξέφρασε τη χαρά της που νέοι ερευνητές, μαθητές και φοιτητές αναζητούν πλέον το έργο της. «Με συγκινεί η αγάπη τους για τον τόπο και την ιστορία του. Νοερά βρίσκομαι πάντα κοντά τους και καμαρώνω για την προσφορά τους», δήλωσε.

Διαβάστε ολόκληρη την ομιλία:

Σεβασμιώτατε, κύριε Αντιπεριφερειάρχη Κρήτης, Κύριε Δήμαρχε Πλατανιά, κύριε Πρόεδρε του Πολιτιστικού Συλλόγου Κοντομαρί, κυρίες και κύριοι,

Η Μνήμη είναι διάχυτη και στιβαρή συνάμα. Θα μπορούσε κάποιος να την προσομοιάσει με ένα κουβάρι ταινίας, ένα είδος μπομπίνας, θα λέγαμε πολύ απλά. Το ελεύθερο άκρο της ταινίας  βρίσκεται σε επικοινωνία με τον έξω κόσμο και αρχίζει να καταγράφει, ήδη από την αρχή της ζωής μας. Σταδιακά και καθώς πληθαίνουν τα βιώματα, το ελεύθερο άκρο περιελίσσεται και προσφέρει την κατά συνέχεια επιφάνεια της ταινίας για νέες εγγραφές. Παράλληλα, το άγραφο τμήμα όλο και ελαττώνεται, ωστόσο πάντα υπάρχει διαθέσιμος χώρος για να αποτυπωθούν εμπειρίες μέχρι το τέλος της διαδρομής μας.

Αντιλαμβάνομαι ότι απόψε βρίσκομαι εδώ με την ιδιότητα του ανθρώπου που αφιέρωσε πολλά χρόνια από τη ζωή του στην καταγραφή βιωματικών αφηγήσεων και ιδιαίτερα αφηγήσεων  σχετικά με τη Μάχη της Κρήτης και τα χρόνια της γερμανικής κατοχής. Χαίρομαι ιδιαίτερα που οι τρέχουσες δράσεις στο Φεστιβάλ Μνήμης περιλαμβάνουν την εξοικείωση μαθητών με τον τομέα της  αποτύπωσης και διάσωσης της ιστορικής μνήμης. Η διαδικασία αυτή, την οποία βίωσα σε άλλοτε άλλο τόπο και χρόνο, έχει ως αδιαπραγμάτευτο ζητούμενο την ουσιαστική ακρόαση. Η διαδραστική σχέση που αναπτύσσεται μεταξύ αφηγητή και καταγραφέα είναι αμφοτερόπλευρα ιαματική και υπερβαίνει, σε κάθε περίπτωση, τις όποιες εξατομικευμένες δυσχέρειες. Έχω να πω ότι πάντοτε θα αισθάνομαι ευγνωμοσύνη προς όλους όσοι μου εμπιστεύθηκαν βιώματά τους και φωτογραφικό υλικό από το προσωπικό αρχείο τους.

Κάποια ηλικιωμένη γυναίκα από το Κοντομαρί, της οποίας το αίτημα για ανωνυμία έγινε σεβαστό, ήταν ένα από τα πρώτα πρόσωπα που μοιράστηκε μαζί μου  μνήμες  σχετικά με τα γεγονότα που σημάδεψαν τη ζωή του τόπου. Η αφήγησή της καταχωρήθηκε  στο πόνημά μου με τίτλο «ΔΗΜΟΣ ΠΛΑΤΑΝΙΑ-Ο ΤΟΠΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ» για το οποίο πραγματοποιήθηκαν δύο εκδόσεις από τη Δημοτική Αρχή Πλατανιά, μία επί θητείας του Δημάρχου Ιωάννη Κοτσιφάκη, το  2002 και μία επί θητείας του Δημάρχου Γεωργίου Τσαγκαράκη, το 2010.

Όμως η Μνήμη, της οποίας τον αχανή χώρο αντιλαμβάνεται όποιος ασχοληθεί με την αποτύπωσή της, εξακολουθεί πάντα να προσκαλεί την ερευνητική διάθεση. Η καταγραφή, η οποία εξακολούθησε τα επόμενα χρόνια, έλαβε  σχήμα βιβλίου αργότερα, με τη μορφή  των ετήσιων επετειακών εκδόσεων, επτά συνολικά, στη διάρκεια των ετών 2004-2010, με γενικό τίτλο «Η ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ Η ΣΤΑΧΤΗ»  και με εκδότη τη Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Χανίων, επί θητείας Γιώργου Κατσανεβάκη και επί θητείας Γρηγόρη Αρχοντάκη. Το έναυσμα για τον κύκλο εκείνων  των εκδόσεων έδωσε η αφήγηση του Γεώργιου Πλατσιδάκη από τους Λάκκους Δήμου Πλατανιά, αγαπημένο χωριό της ρίζας μου.  Ο Γεώργιος Πλατσιδάκης ήταν ένας από τους λίγους που επέζησαν της φρίκης των ναζιστικών στρατοπέδων θανάτου..

Πρέπει να πω ότι η καταγραφή εξακολούθησε μέχρι πρότινος. Σήμερα χαίρομαι και συγκινούμαι όταν με προσεγγίζουν νέα παιδιά, ιστορικοί του μέλλοντος, που αναζητούν κάποιους από εκείνους τους επετειακούς τόμους.   Με συγκινεί ιδιαίτερα ο ενθουσιασμός, η αφοσίωση, ο ζήλος και η αγάπη τους για τον τόπο και την ιστορία του. Νοερά βρίσκομαι πάντα κοντά τους και καμαρώνω για την προσφορά τους στην αναζήτηση της αλήθειας.

Απόψε βρισκόμαστε σε έναν τόπο καθαγιασμένο από τον αγώνα και την αυτοθυσία των ανθρώπων του. Ο τόπος και η ιστορία του θα προβάλλουν πάντοτε ολόφωτοι στους ασαφείς, συγκεχυμένους και δυστοπικούς ορίζοντες  που οι καιροί μπορεί να διαμορφώνουν.  Σε αυτόν τον μαρτυρικό τόπο θα διατρανώνονται πάντα μηνύματα ζωής και αλήθειας. Όπως ότι η ισχύς των όπλων  δεν είναι παρά ένα επιχείρημα που εξυπηρετεί μια επίπλαστη πραγματικότητα. Όπως ότι το δίκαιο, αποχωρισμένο από την έννοια της ισονομίας, καθίσταται απλά εφεύρημα συγκεκριμένων και όχι ανυστερόβουλων σκοπών.

Οι εκτελέσεις άμαχου πληθυσμού ξεκίνησαν αμέσως μετά τη λήξη της Μεγάλης Μάχης στην Κρήτη. Οι Γερμανοί εισβολείς μετρούσαν πολλούς νεκρούς . Η συγκλονιστική, καθολική αντίσταση του άοπλου πληθυσμού της Κρήτης επέφερε βαρύ πλήγμα  στο γόητρο του ναζισμού. Την 1η Ιουνίου ξεκίνησαν οι εκτελέσεις στον Αλικιανό και σε άλλα χωριά του κάμπου.

Εκείνη την ημέρα, στις  2 Ιουνίου του 1941, γερμανικό απόσπασμα πραγματοποίησε έφοδο στο Κοντομαρί. Συγκέντρωσαν όλους τους χωριανούς, άνδρες, γυναίκες και παιδιά. Μέσω διερμηνέα ανακοίνωσαν στους κατοίκους ότι, σε αντίποινα για τον θάνατο Γερμανών στρατιωτών, οι οποίοι έχασαν τη ζωή τους στη διάρκεια της Μάχης της Κρήτης στην περιοχή ανάμεσα στα χωριά Γεράνι, Μόδι και Κοντομαρί, θα εκτελέσουν τους άνδρες του χωριού.

Οι άνδρες που επιλέχτηκαν αποχωρίστηκαν από τις οικογένειές τους. Οι στρατιώτες απώθησαν, με τις κάνες των όπλων, γέροντες γονείς, μωρομάνες και μικρά παιδιά.

Ήταν μια μέρα λιόχαρη, στα πρόθυρα του καλοκαιριού. Όμως, ακόμα και τα πουλιά που πετούσαν ανέμελα από δέντρο σε δέντρο,  έσπευσαν να απομακρυνθούν και  σιώπησαν.  Οι μελλοθάνατοι, καθισμένοι στην όχθη ενός λιόφυτου όπως τους υποδείχτηκε,  αναμετρούσαν τις τελευταίες στιγμές της ζωής τους. Κάποιος στριφογύριζε αμήχανα στο χέρι του την άκρη από κάποιο κλαδάκι ελιάς.  Στις φωτογραφίες διακρίνονται τρεις νέοι άνδρες καθισμένοι στη σειρά. Φορούν άσπρα πουκάμισα και, οι δύο από αυτούς, μαύρα γιλέκα.

Ο φακός της κάμερας, την οποία χειριζόταν ο Φραντς-Πέτερ Βάιξλερ,  αποτυπώνει τα συναισθήματα μίσους και οργής στο πρόσωπο του επικεφαλής της δολοφονίας των ανδρών στο Κοντομαρί. Πρόκειται για τον διαβόητο Χορστ Τρέμπες, υπολοχαγό του 3ου τάγματος του 1ου αερομεταφερόμενου συντάγματος της Λουφτβάφε. Η ανθρωποκτόνος μανία των εκτελεστών εκφράστηκε ακόμα και στις λεγόμενες «χαριστικές βολές» («θεριστικές βολές» τις έχει χαρακτηριστικά αποκαλέσει η λαική σοφία), τις οποίες καθιέρωσαν οι ναζί,  στις κεφαλές και τα πρόσωπα των θυμάτων τους.

Οι θύτες υπήρξαν κάποτε απλοί και συνηθισμένοι άνθρωποι, προφανώς άνθρωποι της καθημερινότητας, τους οποίους η ναζιστική προπαγάνδα εργαλειοποίησε και μετέτρεψε σε πιόνια θανάτου.  Οι αμούστακοι αλεξιπτωτιστές και οι εγωπαθείς αξιωματικοί ήταν άνθρωποι επιλεγμένοι και εκπαιδευμένοι ώστε να αποβάλουν κάθε ίχνος ενσυναίσθησης, άνθρωποι που παρέδωσαν την ταυτότητά τους για να στρατευθούν στην επιδίωξη των σκοπών ενός παρανοικού δικτάτορα.

Ο Χορστ Τρέμπες, ο οποίος ήταν επικεφαλής της μαζικής εκτέλεσης αμάχων στο Κοντομαρί, παρασημοφορήθηκε από τον Γκαίρινγκ για την αφοσίωσή του στο Τρίτο Ράιχ. Του έμελλε να χάσει τη ζωή του λίγα χρόνια αργότερα, κατά την απόβαση στη Νορμανδία. Εκείνος, λοιπόν, ο οποίος με τόση απανθρωπιά οργάνωσε το αποτρόπαιο έγκλημα, δεν γνώριζε πόσο κοντά στον θάνατο βρισκόταν ο ίδιος.

Ο Βάιξλερ, ο φωτογράφος της μαζικής δολοφονίας στο Κοντομαρί, κατηγορήθηκε για έσχατη προδοσία με το επιχείρημα ότι κοινοποίησε μέρος του φωτογραφικού υλικού και ότι βοήθησε κάποιους μελλοθάνατους να διαφύγουν. Στη Δίκη της Νυρεμβέργης έδωσε μια πολύ σημαντική κατάθεση. Το 1955 επισκέφθηκε το χωριό, όπου οι κάτοικοι του επιφύλαξαν εγκάρδια υποδοχή.

Δεκαετίες αργότερα, ανακαλύφθηκαν οι φωτογραφίες εκείνες στα γερμανικά αρχεία  από τον δημοσιογράφο Βάσο Μαθιόπουλο, ενώ ο δημοσιογράφος Κώστας Παπαπέτρου ήταν εκείνος που ταυτοποίησε τον τόπο στον οποίο οι φωτογραφίες αναφέρονταν. Το υλικό αυτό, μαζί με σχετικό αφιέρωμα, δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Ταχυδρόμος» το 1990.

Η Μνήμη, που δεν παύει να αφηγείται, οδηγεί στην απώτερη ρίζα και τα γενεσιουργά αίτια ενός τόσο φρικτού πολέμου. Γνωρίζουμε ότι η τότε κρατούσα πολιτική κατάσταση στη Γερμανία προετοίμασε, διαμόρφωσε και ανέπτυξε την ιδεολογία ενός ακραίου ατομικού και συλλογικού ναρκισσισμού. Η ταπεινωμένη και καθημαγμένη από τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο χώρα, με τις στρατιές των ανέργων και την απόλυτη ένδεια να μαστίζει τις οικογένειες, δεν ήταν δύσκολο να   συνταχθεί με το  παραλήρημα μεγαλείου κάποιου Χίτλερ ή την προπαγάνδα μίσους ενός Γκαίμπελς. Δεν ήταν δύσκολο να ξεσηκωθεί για να υπερασπιστεί κάποια υποθετικά και ανύπαρκτα φυλετικά χαρίσματα εις βάρος άλλων λαών, εθνοτήτων και χωρών. Στο κέντρο όλου αυτού του αλλοπρόσαλλου σκηνικού υπήρχε πάντα το κέρδος, το χρήμα, η με όποια άνομα μέσα οικονομική ανόρθωση. Η Γερμανία, η οποία το 1932 αριθμούσε εκατομμύρια ανέργους, έμοιαζε να μην έχει επιλογή άλλη από το να εμπιστευτεί τον επίδοξο Σωτήρα της, ο οποίος έμελλε να αποδειχθεί και καταστροφέας της.

Κάπως έτσι έφθασε η ανθρωπότητα στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Κάπως έτσι μεθοδεύτηκαν τα στρατόπεδα εξόντωσης και θανάτου. Κάπως έτσι επιχειρήθηκε η άλωση ξένων τόπων, η ιδιοποίηση του μόχθου άλλων, η οικειοποίηση ξένου πλούτου. Κάπως έτσι φθάσαμε στη Μάχη της Κρήτης, στις μαζικές δολοφονίες και τα ολοκαυτώματα που έλαβαν χώρα στο νησί.

Σήμερα η Μνήμη στέκεται απέναντι σε όποιο μισάνθρωπο συναίσθημα, σε όποιο επίβουλο σχεδιασμό, σε όποια μεθόδευση που ευνοεί τη Λήθη και την άγνοια. Δίχως μισαλλοδοξες  διακηρύξεις και με σταθερό προσανατολισμό σε ορίζοντες ειρηνικούς και δίκαιους, το Κοντομαρί αποτελεί, όπως και όλοι οι μαρτυρικοί τόποι της Κρήτης, ακλόνητο μετερίζι για την κατοχύρωση της ιστορικής αλήθειας.  Το σύνθημα «ΠΟΤΕ ΠΙΑ» θα κυματίζει πάντοτε, ως μια τεράστια νοητή σημαία, πάνω από το μαρτυρικό χωριό. Αυτό το σύνθημα το χρειάζονται όχι μόνο οι κάτοικοι αυτού του τόπου, όχι μόνο οι κάτοικοι όλων των καθημαγμένων χωρών, αλλά -όσο και να ηχεί παράδοξο- το χρειάζονται και οι επίγονοι των θυτών. Το έχουν ανάγκη οι σημερινοί πολίτες της Γερμανίας, για να δρομολογήσουν τη διαδικασία προς την επούλωση του συλλογικού τραύματος και την απάλειψη του βαρύτατου στίγματος το οποίο φέρουν.

Η ναζιστική Γερμανία – της οποίας οι προπαγανδιστές οραματίζονταν μια νέα αυτοκρατορία, προσπαθούσαν να αντιγράψουν καλλιτεχνικά επιτεύγματα του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού και αποστήθιζαν στίχους του Ομήρου- επιδίωξε να αφανίσει κάθε ίχνος αντίστασης και ζωής στην Ελλάδα. Για τα εγκλήματα που διέπραξε ο γερμανικός στρατός στη χώρα μας, οι μεταπολεμικές κυβερνήσεις της Γερμανίας δεν έχουν επιδείξει την οφειλόμενη ουσιαστική μεταμέλεια και την αυτονόητη διάθεση επανόρθωσης, όπως έχουν πράξει σε άλλες ανάλογες περιπτώσεις.

Θα ήθελα να αναφερθώ ξεχωριστά στην καθοριστική τοποθέτηση του Σεβασμιώτατου Μητροπολίτη Κισσάμου και Σελίνου κ.κ. Αμφιλόχιου σχετικά με το θέμα των οφειλόμενων από τη Γερμανία προς την Ελλάδα αποζημιώσεων. Σε αυτή την εισήγηση και  παρέμβασή του από το φιλόξενο Βήμα της Ορθόδοξης Ακαδημίας Κρήτης ο Σεβασμιώτατος διατύπωσε,   με σθένος και παρρησία, Λόγο Ειρήνης και Ζωής για την Ελλάδα και την Οικουμένη, για την  Κρήτη και τους ανθρώπους της.

Η Μνήμη προσκαλεί, η Μνήμη διδάσκει, η Μνήμη δείχνει τον δρόμο προς την Ειρήνη.
Θα ήταν παράλειψη η έλλειψη αναφοράς στο ότι, σήμερα ακόμα και ενώ πόλεμοι μαίνονται σε διαφορετικά σημεία του ορίζοντα, βλέπουμε μικρές και μεγάλες χώρες, κάθε μια με την ιδιαίτερη ιστορία της, να προβαίνουν σε δυσβάσταχτες δαπάνες για κάθε είδους εξοπλισμούς, αμυντικούς και επιθετικούς.  Ανακοινώνεται η κατασκευή τεχνητών ουράνιων θόλων, με σκοπό την προστασία έναντι  από αέρος επιθέσεων.   Την ίδια ώρα, απουσιάζει σχεδόν παντελώς  η συντονισμένη, συστηματική  και διαρκής καλλιέργεια του πνεύματος  ειρήνης μεταξύ των λαών, η αδιαπραγμάτευτη διαπαιδαγώγηση προς την κατεύθυνση του αμοιβαίου και ειλικρινούς σεβασμού των ανθρώπινων δικαιωμάτων, έτσι ώστε η τρομοκρατία να μην βρίσκει ούτε σπιθαμή εδάφους για να ανθίσει, έτσι ώστε να μην ταλανίζονται χώρες και λαοί από πολέμους και πρωτοφανείς ανθρωπιστικές κρίσεις.

Κυρίες και κύριοι, Φίλες και φίλοι,

Μακάρι να αφουκραζόμαστε τη φωνή της Μνήμης, παντού και πάντα. Μακάρι να  επιτρέψουμε να καταστεί ο πλανήτης Γη τόπος ασφαλής.