Η ρωσική διείσδυση στην Αφρική

H αναγγελθείσα αποχώρηση της Γαλλίας από την Μπουρκίνα Φάσο, κατόπιν της απαίτησης της στρατιωτικής κυβέρνησης της χώρας, υπό τις επιδοκιμασίες διαδηλωτών που ζητούν άμεσα την συνεργασία με τη Ρωσία και τη (μισθοφορική εταιρεία) Βάγκνερ, κραδαίνοντας φωτογραφίες του Πούτιν, είναι άλλο ένα επεισόδιο στον διάχυτο, πολύμορφο πόλεμο μεταξύ Δύσης και Ρωσίας-Κίνας, αλλά αφορά πολλές ακόμα χώρες του πλανητικού Νότου, που βρίσκονται μπροστά σε καινούριες γεωπολιτικές επιλογές.

Σε αυτόν τον πόλεμο, μακροπρόθεσμα (αν δεν καταλήξει η ανθρωπότητα βραχυπρόθεσμα σε κάποιου είδους πυρηνικό «ατύχημα») η Αφρική θα παίξει κομβικό ρόλο. Όχι μόνο λόγω του πακτωλού πρώτων υλών που διαθέτει, αλλά και γιατί τις δεκαετίες που έρχονται θα είναι το μόνο τμήμα της ανθρωπότητας σε δημογραφική αύξηση. Έτσι, η ρωσική διπλωματική, οικονομική και στρατιωτική προέλαση είναι γεωστρατηγικά κρίσιμη. Ιδίως σε συνδυασμό με την εγκατάσταση της Κίνας ως μείζονα οικονομικό εταίρο στην ήπειρο.

Στις επόμενες εβδομάδες – πάνω στην επέτειο της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία – σχεδιάζονται, υπό τις αποδοκιμασίες των ΗΠΑ και των συμμάχων τους (αλλά και απειλές για κυρώσεις), ναυτικές ασκήσεις στην Νότια Αφρική, με τη συμμετοχή πέραν των νοτιοαφρικανικών, και ρωσικών και κινεζικών δυνάμεων. Η Νότια Αφρική είναι ιδρυτικό μέλος των BRICS και είχε απόσχει στην ψηφοφορία καταδίκης της ρωσικής εισβολής, παρότι καλεί σε διάλογο τα εμπλεκόμενα μέρη. Σαν μέλος των BRICS έχει μεγάλη σημασία για τη Ρωσία, η οποία την «καλοπιάνει» με πολλούς τρόπους. Στρατιωτικές συνεργασίες βέβαια η Ρωσία έχει και με πολλές άλλες χώρες της ηπείρου: από την Αλγερία, μέχρι τη Νιγηρία και την Ανγκόλα.

Αν οι αμυντικές συμφωνίες, οι εξοπλισμοί και τα κοινά γυμνάσια, είναι η εμφανής στρατιωτική διείσδυση στην Αφρική – όχι μόνο χώρος επιρροής, αλλά και πώλησης όπλων – οι μισθοφόροι της Βάγκνερ όμως είναι εκείνοι για τους οποίους έχει σημάνει συναγερμός στη Δύση, καθώς εξαπλώνουν και κάνουν ιδιαίτερα αισθητή τη ρωσική παρουσία σε όλη την αφρικανική ήπειρο.

Η Wagner; Ποια Wagner;

Το πρώτο πράγμα που πρέπει να ξέρει κανείς για την Ιδιωτική Στρατιωτική Εταιρεία (Private Military Company – PMC) Wagner (από τούδε και στο εξής εδώ Βάγκνερ), είναι πως δεν υπάρχει Ιδιωτική Εταιρεία Βάγκνερ. Όχι επίσημα. Όπως λέει η Amy McKinnon για το περιοδικό Foreign Policy, κατεξοχήν η φωνή του «φιλελεύθερου» κατεστημένου της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής:

Το πρώτο πράγμα που πρέπει να κατανοηθεί σχετικά με τον Όμιλο Βάγκνερ είναι ότι πιθανότατα δεν υπάρχει κανένας Όμιλος Βάγκνερ. Απ’ όσο µπορούν να διαπιστώσουν οι ερευνητές, δεν υπάρχει καµία ενιαία καταχωρισµένη επιχείρηση µε το όνοµα «Wagner». Το όνομα αυτό έχει μάλλον καταλήξει να περιγράφει ένα δίκτυο επιχειρήσεων και ομάδων μισθοφόρων που έχουν συνδέονται μεταξύ τους μέσω αλληλοεπικαλύψεων στα δίκτυα ιδιοκτησίας και εφοδιασμού. Οι οντότητες που απαρτίζουν το δίκτυο έχουν περιγραφεί στις κυρώσεις που έχουν επιβληθεί από το Υπουργείο Οικονομικών των ΗΠΑ ως εμπλεκόμενες σε ένα ευρύ φάσμα δραστηριοτήτων, όπως η καταστολή διαδηλώσεων υπέρ της δημοκρατίας, η διάδοση παραπληροφόρησης, η εξόρυξη χρυσού και διαμαντιών και η συμμετοχή σε παραστρατιωτικές δραστηριότητες.

Το δίκτυο αυτό που ονομάζεται «όμιλος Βάγκνερ» και έχει ως επικεφαλής / ιδιοκτήτη τον Ρώσο ολιγάρχη Γιεβγκένι Πριγκόζιν – πρώην πωλητή χοτ-ντογκ, πρώην φυλακόβιο – ο οποίος φημολογείται στη Δύση πως είναι υπό τον έλεγχο του Πούτιν, είναι στην πραγματικότητα το αποτέλεσμα ενός κύκλου παρακμής, ιδιωτικοποίησης και αναχρησιμοποίησης από το ρωσικό κράτος ενός κομματιού της στρατιωτικής υποδομής που προέρχεται από τη Σοβιετική στρατιωτική υποδομή και παράδοση¹. Ακολουθούν μερικά επιλεγμένα στοιχεία για ορισμένες από τις κρισιμότερες και πιο ευαίσθητες περιοχές της αφρικανικής ηπείρου στις οποίες έχει ενισχυθεί η ρωσική παρουσία ή/και έχουν αναλάβει δράση οι Ρωσικές Ιδιωτικές Στρατιωτικές Εταιρείες σαν παραστρατιωτικό μακρύ χέρι της ρωσικής πολιτικής, αλλά ταυτόχρονα και συχνά σε κόντρα σαν κερδοσκοπικές επιχειρήσεις με δικές τους ατζέντες. Οι ΗΠΑ, αξίζει να σημειώσουμε, έχουν πρόσφατα κηρύξει την Βάγκνερ ως «Διεθνή Εγκληματική Οργάνωση».

Η «Wagner» στο Σαχέλ

Η κατάσταση στη ζώνη του Σαχέλ ήταν και παραμένει οριακή, καθώς τα τζιχαντιστικά αντάρτικα έχουν καταστήσει την περιοχή μόνιμη εμπόλεμη ζώνη. Η αποτυχία των Γάλλων να συνεισφέρουν αποτελεσματικά στην καταστολή τους, και η καχυποψία των κατοίκων για κρυφή στήριξη των αποσχιστικών αντάρτικων της περιοχής από τους Γάλλους, έχουν συμβάλλει στο να γίνει η ενίσχυση της ρωσικής παρουσίας, λαϊκή απαίτηση.

Μαλί

Στο Μαλί, η Βάγκνερ έχει πάρει την σκυτάλη από τους Γάλλους ήδη από καιρό. Οι γαλλικές δυνάμεις εκδιώχθηκαν από την χώρα από την νέα, στρατιωτική, κυβέρνηση, που εξέφρασε την αντι-γαλλική στάση του πληθυσμού. Η Βάγκνερ είναι στο Μαλί από τον Δεκέμβριο του 2021, αλλά με την αποχώρηση των Γάλλων ανέλαβαν τον πρώτο ρόλο στην αντιμετώπιση των αποσχιστικών και ισλαμιστικών κινημάτων. Το δίκτυο των ρωσικών ιδιωτικών στρατών δεν φημίζεται για τον σεβασμό της στα ανθρώπινα δικαιώματα και η πρόσφατη έκθεση του ΟΗΕ για την κατάσταση στο Μαλί, αφήνει σαφέστατες αιχμές για την παραβίαση ανθρωπίνων δικαιωμάτων στις περιοχές δράσης της, κάτι που οδήγησε στην απέλαση του υπεύθυνου της αποστολής του ΟΗΕ για τα ανθρώπινα δικαιώματα από τη χώρα. Η Ρωσία εξοπλίζει πάντως – αλλά στέλνει και ανθρωπιστική βοήθεια – με αυξανόμενους ρυθμούς την κυβέρνηση του Μαλί, η οποία υπερασπίζεται την στρατιωτική συνεργασία με τη Ρωσία, που φαίνεται να κερδίζει και τη μάχη της επικοινωνίας.

Μπουρκίνα Φάσο

Όπως είπαμε η «αλλαγή φρουράς» στην Μπουρκίνα Φάσο από τη γαλλική Ομπρέλα στη ρωσική είναι στο στάδιο της ολοκλήρωσης. Η εκδίωξη των Γάλλων έγινε δεκτή με πανηγύρια και διαδηλώσεις χαράς στην Ουανγκαντούγκου, όπου η Ρωσία είχε τον «εύκολο» ρόλο να διαδεχθεί την μισητή πρώην αποικιοκρατική δύναμη, τη Γαλλία, με καύσιμο την πρόσληψή της ως συνέχειας της Σοβιετικής Ένωσης, μια παρεξήγηση που είναι διπλωματικά πολύτιμη για τη Ρωσία. Η κυβέρνηση της Μπουρκίνα Φάσο διαψεύδει πως έχει «πληρώσει» τη Βάγκνερ παραχωρώντας της τα δικαιώματα ενός ορυχείου, αλλά πάντως η παρουσία της χρυσοθηρικής ρωσικής Nordgold, ανανεώθηκε και επεκτάθηκε. Τοπικοί αναλυτές θεωρούν πάντως πως η κλήση της Βάγκνερ στη χώρα θα καταστεί αναπόφευκτη τους επόμενους μήνες.

Νίγηρας

Ο Νίγηρας έμοιαζε μέχρι προ μηνών ως το τελευταίο καταφύγιο της ευρωπαϊκής επιρροής στο Σαχέλ. Βρίσκεται όμως στο στόχαστρο της ρωσικής πολιτικής στην περιοχή, και παρότι δεν έχουν εμπλακεί οι ιδιωτικοί ρωσικοί στρατοί της Βάγκνερ, η Ρωσία έχει ξεκινήσει να σχεδιάζει στρατιωτική συνεργασία. Τον περασμένο Σεπτέμβριο στην πρωτεύουσα Νιαμέι έγιναν μεγάλες αντιγαλλικές και φιλορωσικές διαδηλώσεις. Ο Νίγηρας εξάγει ουράνιο, και προμηθεύει το 20% των αναγκών των πυρηνικών σταθμών της Ε.Ε.. Παρόλα αυτά οι γαλλικές εταιρείες, που εκμεταλλεύονται τα τεράστια κοιτάσματα ουρανίου της χώρας, έχουν φέρει μόνο φτώχεια και – ακραία – μόλυνση.

Πέρα από το Σαχέλ: η ρωσική επιρροή εξαπλώνεται από Βορρά έως τον Νότο της Αφρικής

Μια από τις πρώτες χώρες της υποσαχάριας Αφρικής που βασίστηκε στη Ρωσία και στην Βάγκνερ και επικράτησε – έστω και προσωρινά – απέναντι σε τρομοκρατικές ομάδες και αντάρτικα, ήταν η Κεντροαφρικανική Δημοκρατία (ΚΑΔ). Η χώρα βρίσκεται σε διαρκείς και επάλληλους εμφυλίους πολέμους εδώ και μια εικοσαετία σχεδόν και η κατάσταση είναι και παραμένει ρευστή. Η Ρωσία όμως, και η Βάγκνερ συγκεκριμένα, έπαιξαν κρίσιμο ρόλο στην υπεράσπιση της πρωτεύουσας Μπανγκί από τους αντάρτες τον Ιανουάριο του 2021, και έκτοτε η ΚΑΔ ευγνωμονούσα, όρισε τη ρωσική γλώσσα ως την τρίτη επίσημη γλώσσα της, και η διδασκαλία και η εκμάθησή της στα πανεπιστήμια της χώρας είναι πλέον υποχρεωτική. Σε μια παράλληλη προσπάθεια προβολής «μαλακής ισχύος», η Ρωσία ήταν χορηγός εθνικών καλλιστείων (με έπαθλο ταξίδι και φιλοξενία στη Ρωσία), ενώ η ρωσική ταινία περιπέτειας «ο Τουρίστας» εξιστορεί και θριαμβολογεί, μέσω της μυθοπλασίας, για τα κατορθώματα της Wagner στην ΚΑΔ (εδώ ολόκληρη στο youtube – μόνο στα ρώσικα) και προβλήθηκε – με μεγάλη επιτυχία – μεταγλωττισμένο στην τοπική γλώσσα, ακόμα και σε γήπεδα:

Φημολογείται πως η Βάγκνερ έχει πάρει, με τον νόμο ή με το ζόρι, ως αντάλλαγμα για τις υπηρεσίες της την εκμετάλλευση ορυχείων στη χώρα (με εγκληματικό τρόπο), αλλά πάντως οι Ρώσοι μισθοφόροι είναι πλέον εγγυητές και προστάτες των κρατικών συμφερόντων της ΚΑΔ, του Τσαντ και του Σουδάν, εκδιώκοντας τους αντάρτες από μια διαφιλονικούμενη χρυσοφόρα περιοχή και μεσολαβώντας για τη διακρατική συμφωνία. Εταιρείες, που σχετίζονται με την Βάγκνερ εμπλέκονται στην εκμετάλλευση ορυχείων διαμαντιών, ενώ τρεις Ρώσοι δημοσιογράφοι που το 2018 είχαν πάει στην αφρικανική χώρα για να ερευνήσουν την εμπλοκή ρωσικών εταιρειών και μισθοφόρων, βρέθηκαν δολοφονημένοι, υποτίθεται από επίθεση ληστών. Η Βάγκνερ παραμένει επί ποδός πολέμου στη χώρα που συνεχίζει να κλυδωνίζεται και να παραμένει εξαιρετικά ασταθής.

Βάγκνερ και εξορύξεις

Η παρουσία της Ρωσίας – μέσω διακρατικών συμφωνιών, ιδιωτικών επενδύσεων και στρατιωτικής συνεργασίας – δεν έχει πάντα γεωπολιτική σκοπιμότητα. Συνηθέστατα έχει οικονομικά κίνητρα, κυρίως σε σχέση με την διεκδίκηση πρώτων υλών: Ρωσικές εταιρείες έχουν ορυχεία χρωμίου στην Μαδαγασκάρη, βωξίτη στην Γουινέα, και συμμετέχουν στην εξόρυξη πετρελαίου σε όλη την ήπειρο. Έχουν ισχυρή παρουσία στο Σουδάν, όπου εξορύσσουν χρυσό με την συνέργεια της Βάγκνερ, παρότι τα σχέδια για δημιουργία ρωσικής ναυτικής βάσης στο έδαφος του Σουδάν, στην Ερυθρά Θάλασσα, ναυάγησαν λόγω των απειλών των ΗΠΑ. Χρυσό έχει η Μπουρκίνα Φάσο και το Μαλί.

Λιβύη και Σουδάν

Ειδική μνεία χρειάζεται η παρουσία της Ρωσίας στην Λιβύη – στο πλευρό και του εξ Ελλάδος υποστηριζόμενου στρατηγού Χαφτάρ. Η εμπλοκή της Βάγκνερ είχε σαν αιχμή την πετρελαϊκή παραγωγή της χώρας, αλλά η παρουσία τους έδωσε ώθηση στις – αποτυχημένες πάντως – προσπάθειες του Χαφτάρ να κυριαρχήσει στην χώρα. Προ ολίγων ημερών οι ΗΠΑ ζήτησαν από τον Χαφτάρ, αλλά και από το σουδανέζικο καθεστώς, να εκδιώξουν την Βάγκνερ από τη χώρα, αλλά περίπου την ίδια στιγμή η Gazprom ανακοίνωσε την επαναλειτουργία των πετρελαιοπηγών της στη Λιβύη μετά από διακοπή δέκα μηνών.

Κέρας της Αφρικής

Αν στη Λιβύη η Ρωσία έχει επενδύσει στη μια πλευρά ενός εμφυλίου, με αβέβαια αποτελέσματα, στην Αιθιοπία αποδείχθηκε πως είχε επιλέξει την νικήτρια. Η Ρωσία, αντίθετα με την Δύση, στήριξε την κυβέρνηση της Αιθιοπίας απέναντι στον εμφύλιο πόλεμο με τους αντάρτες του αποσχιστικού μετώπου για την απελευθέρωση το Τιγκράι. Πρόκειται για έναν αιματηρότατο πόλεμο, με εκατοντάδες χιλιάδες θύματα, και εκατέρωθεν κτηνωδίες, ο οποίος έληξε υπέρ της Αιθιοπικής κυβέρνησης, την οποία συνέδραμε και ο στρατός της Ερυθραίας. Η Αιθιοπία έχει ευχαριστήσει δημόσια τη ρωσική κυβέρνηση για τη στήριξή της, οδηγώντας τις χώρες της Δύσης να ξανασκεφτούν τη στάση τους στη σύγκρουση. Εκατοντάδες Αιθίοπες επιχείρησαν να καταταγούν στον ρωσικό στρατό για να πολεμήσουν στην Ουκρανία, κίνηση που μάλλον είχε οικονομικά περισσότερο κίνητρα, παρά ευγνωμοσύνης.

Αν πάντως η Αιθιοπία απείχε στην ψηφοφορία για την καταδίκη της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία, η Ερυθραία, την καταψήφισε. Η Ερυθραία είναι άμεσος σύμμαχος της Ρωσίας στον πόλεμο της Ουκρανίας και η Ρωσία καλλιεργεί επιμελώς αυτή την ειδική σχέση. Άλλωστε η Ερυθραία είναι και αυτή μια επιλογή για την δημιουργία ναυτικών και στρατιωτικών βάσεων της Ρωσίας στην Ερυθρά Θάλασσα.

[Ας σημειώσουμε πάντως πως στο Κέρας της Αφρικής η Ρωσική παρουσία έχει ιστορικό βάθος. Ήταν στο Τζιμπουτί που δημιουργήθηκε η μόνη – αποτυχημένη – αποικία της αυτοκρατορικής Ρωσίας, η «Νέα Μόσχα»]

Κογκό

Η κυβέρνηση του Κονγκό αρνείται την παρουσία στρατιωτών της Βάγκνερ στο έδαφός της (κάτι για το οποίο όμως υπάρχουν μαρτυρίες), παρότι η συνεχιζόμενη αιματηρή επέμβαση της Ρουάντας μέσω του αντάρτικου M32, έχει οδηγήσει πολλούς Κογκολέζους στην απαίτηση κλήσης Ρώσικής δύναμης για την ειρήνευση στη χώρα. Προς το παρόν πάντως μείζων εμπλοκή της Βάγκνερ σε ένα τέτοιο χαοτικό τοπίο εμφύλιων συγκρούσεων – συγκρούσεων συμμοριών δεν μοιάζει πιθανή.

Η ρωσική εξάπλωση στην Αφρική και το φάντασμα της αποικιοκρατίας

Η ρωσική εξάπλωση στην Αφρική και η κατάκτηση ερεισμάτων στην ήπειρο προηγείται φυσικά της εισβολής στην Ουκρανία. Από τη μια η Αφρική προσφερόταν για την εξαγωγή «στρατιωτικών υπηρεσιών» από το μετασοβιετικό ιδιωτικοποιημένο στρατιωτικό-οικονομικό σύμπλεγμα της Ρωσίας, από την άλλη υπήρχε ισχυρό το κίνητρο της συμμετοχής στην εξαγωγή πρώτων υλών από την Αφρική, μια πάμπλουτη σε πόρους ήπειρο με φτωχότατους πληθυσμούς. Για την Αφρική, η μόχλευση της «μάχης» για την διεκδίκηση καλών σχέσεων με την ήπειρο μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων μοιάζει ευκαιρία για την ουσιαστική βελτίωση των συνθηκών στην πιο φτωχή ήπειρο του πλανήτη.

Προφανώς ρόλο στο ενισχυμένο κύρος της Ρωσίας στην αφρικανική ήπειρο, παίζει και η βαριά κληρονομιά της δυτικής αποικιοκρατίας, και η νεο-αποικιοκρατική πολιτική απομύζησης και καταστροφής των κοινωνικών υποδομών της ηπείρου. Οι ιστορικές αυτές βαρβαρότητες εξασφαλίζουν τον ανακλαστικό λαϊκό αντιδυτικισμό στις περισσότερες χώρες. Από την άλλη, η Ρωσία, όπως είπαμε, ποντάρει στην αντιαποικιοκρατική παράδοση της ΕΣΣΔ, με την οποία δεν έχει καμία πολιτική σχέση μεν, αλλά την οικειοποιείται οπορτουνιστικά, καθώς προσλαμβάνεται θετικά από τους αφρικανικούς πληθυσμούς που θυμούνται τη στάση της Σοβιετικής Ένωσης κατά του νοτιοαφρικανικού απαρτχάιντ, την εμπλοκή της στους αντιαποικιοκρατικούς αγώνες σε όλη την ήπειρο κτλ.

Όπως είναι προφανές από την εμπειρία των στρατιωτικών επεμβάσεων των δυτικών εναντίον των τοπικών ισλαμιστικών αντάρτικων, η χρήση της στρατιωτικής βίας από τη μία πλευρά, είτε με Γάλλους, είτε με Ρώσους μισθοφόρους, αποκλείεται να αντιμετωπίσει μακροπρόθεσμα ένα βαθύ κοινωνικό και οικονομικό πρόβλημα με ρίζες στην υπανάπτυξη και την εκμετάλλευση. Οπότε δεν είναι καθόλου βέβαιο πως αυτή η καλή διάθεση θα συνεχιστεί επ’άπειρον. Όπως και στην περίπτωση των αφρο-κινεζικών σχέσεων -ακόμα πιο σημαντικών γεωπολιτικά από την Ρωσική εμπλοκή – οι ιστορικές σχέσεις δίνουν ένα πλεονέκτημα στη ρωσική διείσδυση στην Αφρική, που αποτελεί πλέον ένα σημαντικό κομμάτι της νέας γεωπολιτικής πραγματικότητας, σημαντικό τμήμα του οικονομικού παγκόσμιου πόλεμου που είναι σε πλήρη εξέλιξη.

1. Η ανάγνωση με μια κριτική ματιά της ανάλυσης της Candace Rondeaux, Decoding the Wagner Group: Analyzing the Role of Private Military Security Contractors in Russian Proxy Warfare είναι διαφωτιστική για την προέλευση, τον ρόλο και τη χρήση των PMC από τη Ρωσική κυβέρνηση. Η άποψη περί του ημι-εγκληματικού χαρακτήρα της Βάγκνερ επιβεβαιώνονται εδώ, αλλά το ίδιο προκύπτει και για τις δυτικές αντίστοιχες: κάθε ιδιωτικός στρατός είναι φτιαγμένος για να κάνει αυτά που δεν επιτρέπεται να κάνει ένας επίσημος στρατός…

* O Μιχάλης Παναγιωτάκης έχει σπουδάσει Φυσική στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και έχει Master στην Θεωρητική Φυσική από το Πανεπιστήμιο Κρήτης. Έχει δουλέψει ως αρχιτέκτονας πληροφορίας σε έργα δικτυακών τόπων, και ως δημοσιογράφος, μεταφραστής και webmaster σε μέσα ενημέρωσης. Συνεκδίδει το newsletter Νήμα (nemamedia.substack.com), είναι συνεργάτης του περιοδικού Δημοσιογραφία / CJR. Συμμετέχει στο διαδικτυακό εγχείρημα ερευνητικής δημοσιογραφίας The Manifold Files (themanifoldfiles.org/

kosmodromio.gr